S H A R Q M A S H ’ A L I
68
ÕÀË£ÀÐÎ ÌÓÍÎÑÀÁÀÒËÀÐ
ОМОНУЛЛАХОН
–
МУСТАҚИЛ
АФҒОНИСТОН
АСОСЧИСИ
МАННОНОВ
АБДУРАҲИМ
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
БЎРОНОВ
СУҲРОБ
Тадқиқотчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Афғонистон
мустақиллиги
учун
кураш
олиб
борилиши
,
мустақил
-
ликни
қўлга
киритилиши
ва
ундан
сўнг
амалга
оширилган
сиёсий
,
ижтимоий
,
иқтисодий
ва
маданий
ислоҳотлар
жараёнида
афғон
етакчиси
Омонуллахоннинг
ўрни
ва
роли
тўғрисида
сўз
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
“
Ё
ш
афғонлар
ҳаракати
”,
инглиз
-
афғон
урушлари
,
Равалпанди
тинчлик
шарт
-
номаси
,
ғозий
, “
Сирожул
а
x
бор
”
газетаси
,
Ҳабибия
лицейи
,
Мастурот
мактаби
, “
Осиё
Швецарияси
”.
Аннотация
.
В
данной
статье
рассматривается
роль
Амануллы
хана
,
афганского
лидера
в
процессе
борьбы
за
афганскую
независимость
,
обретение
свободы
,
политических
,
социальных
,
экономических
и
культурных
реформ
.
Опорные
слова
и
выражения
:
«
Движение
Молодых
афганцев
»,
англо
-
афганские
войны
,
мирный
договор
Равалпинди
,
гази
, «
Сарадж
-
уль
Ахбар
»,
лицей
Хабибия
,
школа
Мастурата
, «
Азиатская
Швейцария
».
Abstract.
The role of Amanullah Khan, the Afghan leader in process of fighting for Afghan independence,
gaining freedom and political, social, economical and cultural reforms is studied in this article.
Keywords and expressions:
“Afghan Youth movement”, Anglo-afghan wars, Treaty of Rawalpindi,
ghazi, “Siroj-ul-Akhbar”, Habibiya lyceum, Masturat school, “Asian Switzerland”.
Афғонистон
XIX
асрнинг
ўрталаридан
–
XX
асрнинг
бошларига
қадар
бўлган
сурон
-
ли
даврда
ўз
мустақиллиги
учун
тинимсиз
кураш
олиб
борди
ва
ғалабага
эришди
.
Афғонистонда
мустақилликнинг
ўрнатили
-
ши
ва
уни
мустаҳкамлаш
учун
бўлган
курашларда
Омонуллахоннинг
хизматлари
ниҳоятда
улкан
эканини
қайд
этиш
жоиз
.
Омонуллахон
1892
йил
1
июнида
Афғо
-
нистоннинг
Пағмон
шаҳрида
таваллуд
топ
-
ган
.
Омонуллахон
афғон
амири
Ҳабибулла
-
хоннинг
учинчи
ўғли
бўлиб
,
отаси
ҳукмрон
-
лиги
даврида
Кобул
шаҳри
губернатори
этиб
тайинланган
эди
.
Бу
Омонуллахонга
давлат
хазинаси
,
пойтахт
гарнизони
ва
қурол
-
асла
-
ҳаларини
Омонуллахон
(1919–1929)
ўз
та
-
сарруфида
ушлаш
имконини
тақдим
этган
эди
. 1919
йил
20
февралда
амир
Ҳабибул
-
лахон
ов
қилинадиган
қароргоҳида
бошига
ўқ
узилган
ҳолда
топилгач
,
Омонуллахон
айнан
пойтахт
гарнизони
мадади
билан
1919
йил
21
февралда
Афғонистон
амири
деб
эълон
қилинади
.
Қ
олаверса
,
Омонуллахоннинг
сиё
-
сий
ҳокимиятни
қўлга
киритишида
унинг
Аф
-
ғонистонда
замонавий
ислоҳотлар
тарафдори
ҳисобланган
“
Ё
ш
афғонлар
ҳаракати
”
нинг
сиёсий
намояндаларидан
бири
эканлиги
ҳам
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлган
.
Омонуллахон
ўз
S H A R Q M A S H ’ A L I
69
ҳукмронлигининг
дастлабки
кунларида
,
яъни
1919
йил
28
февралда
халққа
қуйидагича
му
-
рожаат
қилган
эди
: “
Афғонистон
озод
ва
мус
-
тақил
бўлиши
керак
,
у
бошқа
суверен
давлат
-
лар
эга
бўлган
барча
ҳуқуқлардан
фойдалани
-
ши
лозим
”
1
.
Шубҳасиз
,
Омонуллахоннинг
мамлакат
қўшинлари
ва
“
Ё
ш
афғонлар
ҳара
-
кати
”
томонидан
тўлиқ
қўллаб
-
қувватланиши
Афғонистонни
мустақилликка
эришиши
учун
барча
кураш
йўлларини
очиб
берди
.
Мазкур
даврда
Афғонистоннинг
ташқи
сиёсати
Буюк
Британия
таъсири
ва
назорати
остида
эди
.
Шу
боисдан
Омонуллахоннинг
мустақиллик
йўлидаги
дастлабки
вазифаси
Афғонистонни
ташқи
сиёсий
қарамликдан
тўлиқ
халос
этиш
бўлган
. 1919
йил
3
мартда
Омонуллахон
Британия
Ҳиндистони
вице
қиролига
Афғонистонни
тўлиқ
мустақилли
-
гини
тан
олиш
масаласида
инглиз
-
афғон
му
-
носабатларини
қайта
кўриб
чиқишни
назарда
тутувчи
хат
жўнатади
.
Хатда
шундай
дейил
-
ган
эди
: “
Шуни
маълум
қилишни
истардим
-
ки
,
бизнинг
озод
ва
мустақил
ҳукуматимиз
Буюк
Британия
ҳукумати
билан
тижорат
масаласида
ҳар
иккала
ҳукумат
учун
қулай
ва
фойдали
бўлган
шартнома
ва
келишув
-
ларни
исталган
вақтда
тузишга
тайёр
”
2
.
Табиийки
,
янги
афғон
амирининг
бундай
сиёсати
Британия
ҳукуматини
салбий
жавоб
қайтаришга
ундади
.
Бундан
ташқари
,
Брита
-
ния
Ҳиндистонида
миллий
озодлик
ҳаракат
-
лари
авж
ола
бошлагани
ва
бу
кўп
жиҳатдан
Афғонистондаги
озодлик
кураши
тарғибот
-
лари
билан
боғлиқ
эканлиги
Британия
импе
-
рияси
хавотири
ошишига
сабаб
бўлди
.
Оқи
-
батда
,
Афғонистоннинг
шарқий
ва
жанубий
чегараларида
инглиз
қўшинларининг
фаол
-
лашуви
кучая
бошлади
. 1919
йил
3
майда
эса
инглизлар
Афғонистон
ҳудудига
ўз
қўшин
-
ларини
киритди
ва
шу
тариқа
учинчи
инглиз
-
афғон
уруши
бошланди
.
Британия
Ҳиндис
-
1
Массон
В
.
М
.,
Ромодин
В
.
А
.
История
Афганистана
.
Т
. II.
Афганистан
в
новое
время
. –
М
.:
Наука
, 1965. –
С
. 373.
2
Коргун
В
.
Г
.
История
Афганистана
. XX
век
. –
М
.:
Крафт
, 2004. –
С
. 60.
тонининг
340
минг
кишилик
қўшини
Афғо
-
нистоннинг
50
минг
кишилик
армиясига
қар
-
ши
муваффақиятга
эриша
олмади
.
Барча
инглиз
-
афғон
урушларида
афғон
халқининг
буюк
жасорати
ва
матонати
,
ўз
мустақиллиги
учун
бўлган
кураши
туфайли
охир
-
оқибатда
мустамлакачилик
тарихида
бирор
марта
мағлуб
бўлмаган
қудратли
давлат
“
буюк
чекиниш
”
қилишга
мажбур
бўлди
. 1919
йил
8
августда
Ҳиндистон
ҳукумати
ташқи
иш
-
лар
котиби
Ҳамилтон
Грант
ва
Афғонистон
ички
ишлар
комиссари
Али
Аҳмад
Хон
томонидан
Равалпанди
тинчлик
шартномаси
имзоланди
.
Шартнома
Афғонистонни
ички
ва
ташқи
алоқаларда
расман
мустақил
бў
-
лиши
учун
имкон
яратди
.
Шартноманинг
биринчи
моддасида
қуйидагича
таъкидла
-
нади
: “
Мазкур
шартнома
имзоланган
кундан
бошлаб
,
бир
томондан
,
Британия
ҳукумати
,
бошқа
томондан
,
Афғонистон
ҳукумати
ўр
-
тасида
тинчлик
амал
қилади
”
3
.
Шу
тариқа
,
бундан
қарийб
бир
аср
илгари
,
яъни
1919
йилнинг
19
августида
Афғонистон
ўз
муста
-
қиллигини
қўлга
киритди
.
Равалпандида
дастлабки
шартнома
имзо
-
ланганидан
сўнг
Омонуллахон
ҳамма
жойда
тўлиқ
тантана
билан
қарши
олинди
.
Турк
ха
-
лифалигининг
заифлашуви
шароитида
бутун
мусулмон
оламида
Омонуллахоннинг
мавқеи
кўтарилиб
унга
мусулмонлар
орасида
етакчи
сифатида
қарай
бошланди
.
Шу
сабабдан
унга
“
ғозий
”
4
(“
ғолиб
”)
унвони
берилди
.
Мустақилликни
қўлга
киритилиши
Афғо
-
нистонга
сиёсий
,
иқтисодий
ва
маданий
ри
-
вожланиш
йўлларини
очиб
берди
.
Омонул
-
лахон
мустақилликдан
сўнг
асосий
эътиборни
ички
ва
ташқи
сиёсатда
кенг
кўламли
ис
-
лоҳотларни
йўлга
қўйишга
қаратди
.
3
رﺎﺒ
ﻏ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
م
ﻼﻏ
ﺮﯿﻣ
.
ﺦ
ﯾرﺎﺗ
ﺮﯿﺴﻣ
رد
نﺎﺘﺴﻧﺎﻐﻓا
.
–
،
ﻞﺑﺎﮐ
١٣۶٨
.
–
ص
.
٧٧۴
.
(
Мир
Ғ
улом
Муҳаммад
Ғ
убор
.
Афғонистон
дар
масире
торих
. –
Кобул
, 1368. –
С
. 774.)
Мир
Ғ
улом
Муҳаммад
Ғ
убор
.
Афғонистон
тарих
йўлида
. –
Кобул
, 1989. –
Б
. 774.
4
Ислом
динида
ҳақ
дини
учун
курашиб
ғалаба
қозонган
жангчи
ғозий
деб
аталган
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
70
1919
йил
8
августда
Равалпандида
тинчлик
шартномасини
имзолаш
юзасидан
Сардор
Али
Аҳмад
Хон
бошчилигидаги
афғон
тинчлик
делегациясининг
жаноб
Ҳамилтон
Грант
билан
учрашуви
.
Манба
:
Миллий
армия
музейи
,
Л
ондон
Мустақилликни
қўлга
киритилиши
Афғо
-
нистонга
сиёсий
,
иқтисодий
ва
маданий
ри
-
вожланиш
йўлларини
очиб
берди
.
Омонул
-
лахон
мустақилликдан
сўнг
асосий
эътибор
-
ни
ички
ва
ташқи
сиёсатда
кенг
кўламли
ислоҳотларни
йўлга
қўйишга
қаратди
.
Омонуллахон
ташқи
сиёсатда
Британия
империяси
билан
муносабатлар
совуқлаш
-
гач
,
табиийки
Россия
билан
мустаҳкам
ҳам
-
корликни
амалга
оширишга
киришди
.
Қ
айд
этиш
жоизки
,
айнан
Россия
Афғонистон
мус
-
тақиллиги
расман
эълон
қилинишидан
анча
аввал
,
яъни
1919
йил
28
мартда
Афғонистон
мустақиллигини
дунёда
биринчи
бўлиб
тан
олган
давлат
эди
.
Афғон
тарихшунос
олими
Мир
Ғ
улом
Муҳаммад
Ғ
убор
ўзининг
“
Аф
-
ғонистон
тарих
йўлида
”
номли
китобида
Афғонистон
ва
Россия
муносабатлари
дўс
-
тона
ва
самимий
бўлганлиги
ва
1921
йил
28
февралда
икки
давлат
ўртасида
дўстлик
шартномаси
имзоланганини
ёзиб
қолдирган
.
Шунингдек
,
тарихшунос
олимнинг
қайд
эти
-
шича
,
Омонуллахон
Туркия
,
Эрон
,
Хитой
,
Япония
,
Швецария
,
Полша
,
Либерия
давлат
-
лари
билан
ҳамкорлик
муносабатлари
тўғри
-
сидаги
шартномалар
имзолади
.
Омонулла
-
хон
Епропанинг
етакчи
давлатлари
–
Италия
билан
1921
йил
3
июнда
,
Франция
билан
1922
йил
28
апрелда
сиёсий
муносабатлар
ўрнатиш
-
га
доир
бир
қатор
шартномалар
тузди
1
.
Ташқи
сиёсатда
йўлга
қўйилган
ўзгаришлар
Афғонис
-
тон
ташқи
алоқалари
истиқболининг
кучайи
-
ши
,
мамлакат
иқтисодий
ва
ички
сиёсий
ҳаётида
янги
ўзгаришларни
ўтказиш
,
айниқса
,
Афғонистоннинг
халқаро
миқёсдаги
нуфузини
кўтаришига
йўл
очиб
берди
2
.
1
رﺎﺒ
ﻏ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
م
ﻼﻏ
ﺮﯿﻣ
.
ﺦ
ﯾرﺎﺗ
ﺮﯿﺴﻣ
رد
نﺎﺘﺴﻧﺎﻐﻓا
.
–
،
ﻞﺑﺎﮐ
١٣۶٨
.
–
ص
.
٧٧٧
.
(
Мир
Ғ
улом
Муҳаммад
Ғ
убор
.
Афғонистон
дар
масире
торих
. –
Кобул
, 1368. –
С
. 777.)
Мир
Ғ
улом
Муҳаммад
Ғ
убор
.
Афғонистон
тарих
йўлида
. –
Кобул
, 1989. –
Б
. 777.
2
Ганковский
Ю
.
В
.
История
Афганистана
с
древнейших
времен
до
наших
дней
. –
М
.:
Мысль
, 1982. – C. 229.
S H A R Q M A S H ’ A L I
71
Омонуллахон
ички
сиёсатдаги
ислоҳотла
-
рида
биринчи
навбатда
Афғонистон
учун
юридик
жиҳатдан
барча
воситаларни
ишлаб
чиқиши
лозим
эди
.
Афғонистон
тарихида
муҳим
ва
ўчмас
из
қолдирган
ана
шундай
ислоҳотлардан
бири
1923
йилда
дастлабки
бор
мамлакат
конституциясининг
қабул
қи
-
линиши
эди
.
Ушбу
конституция
“
Афғонис
-
тон
Олий
Давлатининг
Асосий
Низоми
”
(“
Незомномайе
асосийе
давлате
алейяйе
Афғонестон
”)
деб
номланди
.
Асосий
Қ
онун
асосида
амир
қошида
маслаҳат
органи
–
Давлат
кенгаши
,
умумафғон
қабилалари
ва
мусулмон
оқсоқоллари
йиғини
–
Лўя
Жирга
,
ижро
этувчи
ҳокимият
мансабдорлари
кенга
-
ши
–
Дурбори
Али
ташкил
этилди
.
Консти
-
туция
нафақат
ижро
этувчи
ҳокимиятни
янги
ва
замонавий
шаклини
олиб
кирди
,
балки
монархияни
ҳам
ўзида
сақлаб
қолди
.
Консти
-
туциянинг
1-
моддаси
монарх
ҳокимияти
ос
-
тида
ички
ва
ташқи
ишларда
мамлакатнинг
мустақиллиги
,
унинг
суверенитети
ва
ҳуду
-
дий
яхлитлигини
амалда
тасдиқлади
. 2-
моддада
давлат
дини
ислом
эканлиги
,
лекин
бошқа
динларнинг
ҳам
эркинлиги
кафолат
-
ланиши
қайд
этилади
.
Конституциянинг
10-
моддаси
алоҳида
эътиборга
молик
.
Унда
қуллик
бекор
қилиниши
,
Афғонистонда
яшовчи
барча
кишилар
диний
ёки
этник
мансублигидан
қатъи
назар
,
тенг
эканлиги
ва
уларнинг
фуқаролик
ҳуқуқлари
кафолатла
-
ниши
маълум
қилинади
1
.
Айни
шу
модда
орқали
ким
афғон
эканлиги
борасидаги
ўткир
муаммога
аниқ
ечим
топилади
.
Боиси
ўша
пайтгача
афғонлар
дейилганда
фақат
пуштунлар
назарда
тутилган
.
Афғон
олими
Муҳаммад
Иброҳим
Атоийнинг
қайд
1
نﺎﺘﺴﻧﺎﻐﻓا
ﯽ
ﺳﺎﺳا
ﻦ
ﯿﻧاﻮﻗ
)
١٣٠١
-
١٣٨٢
(
ﯽ
ﺴﻤﺷ
ی
ﺮﺠ
ھ
.
نﺎﺘﺴﻧﺎﻐﻓا
ﯽ
ﻣ
ﻼ
ﺳا
ی
رﻮﮭﻤﺟ
ﮫ
ﯿﻟﺪﻋ
ترازو
.
–
،
ﻞﺑﺎﮐ
١٣٩٢
.
–
ص
.
١۵
-
١٩
.
(
Қавонине
Асосийе
Афғонистон
(1301–1382)
ҳежри
шамсий
.
Везороте
адлеяйе
жумҳурийе
исломийе
Афғонистон
. –
Кобул
, 1392. –
С
. 15–19).
Афғонистон
Конституциялари
(1923–2004).
Афғонис
-
тон
Ислом
Республикаси
Адлия
вазирлиги
. –
Кобул
,
2014. –
Б
. 15–19.
этишича
,
Омонуллахон
демократик
ислоҳот
-
ларни
амалга
оширган
давлатлар
сингари
давлат
бошқарув
тизимида
бир
қанча
ўзга
-
ришларни
йўлга
қўйди
.
У
мамлакатни
тўлиқ
ваколатларга
эга
ҳокимлари
бўлган
беш
вилоятга
ҳамда
тўртта
олий
ҳукуматга
тақ
-
симлади
.
Бу
тақсимот
қуйидагича
ташкил
топган
эди
: 1)
Кобул
вилояти
; 2)
Қ
андаҳор
вилояти
; 3)
Ҳирот
вилояти
; 4)
Балх
вилояти
;
5)
Бадахшон
вилояти
.
Вилоятлар
бошқаруви
уч
тамойил
,
яъни
бошқарувни
номарказ
-
лашуви
,
вазифа
ва
жавобгарликни
шаффоф
-
лиги
,
ваколатларни
шаффофлиги
тамойилла
-
ри
асосида
ўрнатилди
2
.
Шу
жиҳатдан
ало
-
ҳида
таъкидлаш
мумкинки
,
Омонуллахон
Афғонистонни
ўз
даври
учун
мукаммал
сиёсий
тизимга
ўтишида
муҳим
роль
ўйнади
.
Омонуллахон
ҳукумати
ислоҳотларининг
асосий
қисмини
иқтисодий
ўзгаришлар
жа
-
раёни
ҳам
ташкил
этди
.
Афғонистон
ушбу
даврда
аграр
давлат
мақомида
эди
.
Шу
са
-
бабдан
дастлабки
иқтисодий
ислоҳотлар
ай
-
нан
мазкур
йўналишда
бошланди
. 1920
йил
-
да
маҳсулот
солиғини
пул
шаклидаги
солиқ
-
қа
алмаштиришни
назарда
тутувчи
“
Ерга
солиқ
тўлаш
тўғрисида
”
ги
Қ
онун
қабул
қилинди
.
Бу
товар
-
пул
муносабатлари
жараё
-
нини
тезлаштирди
. 1923
йилда
эса
барча
чорва
моллари
ва
бошқа
қўшимча
солиқлар
-
ни
бир
хил
шаклга
келтирувчи
“
Чорва
тўғри
-
сида
”
ги
Қ
онун
қабул
қилинди
. 1923
йилда
эса
“
Лалми
ерлардаги
деҳқончилик
тўғриси
-
да
”
ги
Қ
онун
ва
“
Давлат
бюджети
тўғриси
-
да
”
ги
Қ
онун
қабул
қилинди
3
.
Мазкур
давр
-
даги
ислоҳотлар
эволюциясининг
намоён
бў
-
лишида
қишлоқлардаги
ижтимоий
муноса
-
батлар
тизимини
белгиловчи
1924
йилда
2
ﯽ
ﯾﺎﻄﻋ
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
.
نﺎﺘﺴﻧﺎﻐﻓا
ﺮﺻﺎﻌﻣ
ﺦ
ﯾرﺎﺗ
.
–
،
ﻞﺑﺎﮐ
١٣٨٩
.
–
ص
.
١٠٠
.
(
Муҳаммад
Иброҳим
Атоий
.
Торихе
муосере
Афғонистон
. –
Кобул
, 1389. –
С
. 100.
)
Муҳаммад
Иброҳим
Атоий
.
Афғонистоннинг
замонавий
тарихи
.
–
Кобул
, 2010. –
Б
. 100.
3
Мохаммад
Доуд
.
Законодательные
акты
эмира
Амануллы
-
хана
как
исторический
источник
(1919–
1929).
Автореф
.
дис
c.
канд
.
ист
.
наук
. –
М
., 1995. –
С
. 11.
S H A R Q M A S H ’ A L I
72
қабул
қилинган
“
Афғонистонда
давлат
ерла
-
рини
сотиш
тўғрисида
”
ги
Низомнинг
аҳа
-
мияти
беқиёс
.
Мазкур
низом
юридик
жиҳат
-
дан
ерга
эгалик
қилишнинг
хусусий
шаклини
мустаҳкамлади
.
Деярли
барча
ерлар
катта
ер
эгалари
,
мансабдорлар
ва
ижарачиларга
сотилди
.
Кейинчалик
божхона
ислоҳотлари
ҳам
ташкил
этилиб
, “
Ишлаб
чиқаришни
қўллаб
-
қувватлаш
тўғрисида
”
ги
Қ
онун
қабул
қилинди
1
.
Жуда
катта
иқтисодий
ислоҳотлар
ташкил
этиланига
қарамай
,
таъкидлаш
жоиз
-
ки
,
тез
орада
бундай
тадбирлар
ёш
афғонлар
ҳаракати
истаган
тизимга
муносиб
эмаслиги
тобора
намоён
бўла
бошлади
.
Ё
ш
афғонлар
режимининг
ислоҳотлари
феодал
қурилиш
-
нинг
архаик
шаклини
бутунлай
бартараф
этиш
ва
замонавий
ижтимоий
-
иқтисодий
жараён
-
ларни
тезлаштиришга
қаратилган
эди
.
Шунга
қарамасдан
тарихшунос
олим
Томас
Барфилд
Омонуллахон
томонидан
амалга
оширилган
иқтисодий
ислоҳотларни
юқори
баҳолаб
шун
-
дай
деган
эди
: “
Мустақиллик
учун
бўлган
уруш
миллий
иқтисодни
тинкасини
қуритди
ҳамда
узоқ
муддатли
инглиз
субсидиялари
ўз
охирига
етди
.
Бу
Афғонистон
ҳукумати
олдида
жиддий
муаммо
ҳисобланарди
,
бироқ
бу
Омонуллахонни
миллий
мустақил
иқтисо
-
диётни
барпо
этиш
режаларини
янада
тезлаштиришга
ундади
.
Омонуллахон
ташқи
алоқалар
,
ҳарбий
ҳаражатларни
камайтириш
ва
солиқ
ислоҳотлари
орқали
мамлакат
иқтисодини
тиклашга
муваффақ
бўлди
”
2
.
Омонулла
x
он
ҳокимият
тепасига
келган
-
дан
сўнг
Афғонистонда
илм
-
фан
ва
маъри
-
фат
энг
гуллаган
даврга
айланди
.
Омонулла
-
хоннинг
Афғонистонда
маърифат
ва
ада
-
биётни
юксалтиришдаги
асосий
хизматлари
таълимни
дунёвий
шаклига
алоҳида
эътибор
бериши
билан
узвий
боғлиқ
.
Афғонистон
дастлабки
Конституциясининг
68-
моддасида
таълим
олишнинг
бошланғич
даражаси
маж
-
1
Ганковский
Ю
.
В
.
История
Афганистана
с
древнейших
времен
до
наших
дней
. –
М
.:
Мысль
, 1982. – C. 226–227.
2
Thomas Barfield. Afghanistan. A cultural and political
history. Princeton University & Oxford, 2010. – P. 183.
бурий
этиб
белгиланган
. 1924
йилда
ҳукумат
“
Уй
мактаблари
тўғрисида
”
ги
Низомни
қа
-
бул
қилди
.
Унга
кўра
,
давлат
мактаблари
бўлмаган
жойларда
нафақат
болалар
,
балки
ёши
катталар
ҳам
савод
чиқариш
имкония
-
тига
эга
бўлди
3
.
Афғон
тарихшунос
олими
Мир
Ғ
улом
Муҳаммад
Ғ
убор
Омонуллахон
ташаббуси
билан
француз
,
немис
ва
маҳал
-
лий
профессорлар
томонидан
ўқитиладиган
Ҳабибия
лицейи
,
Амон
ва
Амоний
лицей
-
лари
ташкил
этилганини
ўз
асарида
қайд
этади
4
.
Шунингдек
,
Омонуллахоннинг
таъ
-
лим
сиёсатида
афғон
аёлларининг
дунёвий
таълим
олиш
ҳуқуқи
мустаҳкам
ўрнатилди
.
Хусусан
, 1921
йилда
афғон
қизлари
таълим
олиши
учун
Омонуллахоннинг
хотини
,
қиро
-
лича
Сурайё
ҳомийлигида
дастлабки
бош
-
ланғич
мактаб
–
Мастурот
мактаби
ташкил
этилди
.
Қ
иролича
Сурайё
аёлларнинг
жа
-
миятдаги
нуфузини
ошириш
,
уларни
таълим
олиш
ҳуқуқи
,
ишсизлик
ва
бошқа
ҳуқуқла
-
рини
ҳимоя
қилган
. 1920
йилдан
1927
йил
-
гача
Кобулда
жами
бўлиб
700
та
талаба
қиз
-
ларни
ўз
ичига
олган
2
та
бошланғич
мактаб
ва
1
та
ўрта
мактабга
асос
солинди
. 1928
йилда
Мастурот
ўрта
мактабининг
15
нафар
аёл
битирувчилари
ва
машҳур
Кобулий
мак
-
табининг
битирувчи
қизлари
олий
таълим
олишлари
учун
Туркияга
жўнатилди
5
.
Омо
-
нуллахоннинг
илм
-
фанга
бўлган
бундай
эътибори
машҳур
афғон
арбоби
Маҳмуд
Тарзийнинг
фаолияти
билан
ҳам
бевосита
боғлиқ
.
Маҳмуд
Тарзий
Ташқи
ишлар
вазири
сифатида
Афғонистон
ташқи
сиёсий
алоқа
-
ларини
мустаҳкамлаш
билан
бир
қаторда
,
3
Мохаммад
Доуд
.
Законодательные
акты
эмира
Ама
-
нуллы
-
хана
как
исторический
источник
(1919–1929).
Автореф
.
дис
c.
канд
.
ист
.
наук
. –
Москва
., 1995. – 15
с
.
4
م
ﻼﻏ
ﺮﯿﻣ
رﺎﺒ
ﻏ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
.
ﺦ
ﯾرﺎﺗ
ﺮﯿﺴﻣ
رد
نﺎﺘﺴﻧﺎﻐﻓا
.
–
،
ﻞﺑﺎﮐ
١٣۶٨
.
–
ص
.
٨٩٢
.
(
Мир
Ғ
улом
Муҳаммад
Ғ
убор
.
Афғонистон
дар
масире
торих
. –
Кобул
, 1368. –
С
. 892.)
Мир
Ғ
улом
Муҳаммад
Ғ
убор
.
Афғонистон
тарих
йўлида
. –
Кобул
, 1989. –
Б
. 892.
5
Shireen Khan Burki. The Politics of
Zan
from
Amanullah to Karzai // Perceptions and Realities. – P. 46.
S H A R Q M A S H ’ A L I
73
афғон
маърифатчилиги
тараққиётида
ҳам
ўч
-
мас
из
қолдирган
буюк
адиб
ҳамдир
.
Маҳмуд
Тарзий
“
Сирожул
а
x
бор
”
газетаси
орқали
афғон
адабиёти
ва
маърифатини
янада
юк
-
салтирди
. “
Сирожул
а
x
бор
”
кенг
микёсда
илм
-
фан
ва
адабиёт
масалалари
билан
шу
-
ғулланди
ва
ўша
пайтда
мамлакатнинг
асо
-
сий
эҳтиёжини
акс
эттирган
масалаларни
бир
неча
марта
изоҳлаб
берди
.
Махмуд
Тарзий
ундаги
мақолалардан
бирида
шундай
ёзади
:
“
Гапни
очиғини
айтадиган
бўлсам
, x
оҳ
ишо
-
нишсин
, x
оҳ
ишонишмасин
,
мана
шундай
илмлардан
мақсад
бизнинг
тилимиз
ва
дав
-
латимизга
бўлган
шундай
таҳликали
замонда
миллатимиз
ва
ватанимизни
ҳимоя
қилишдир
.
Мана
шундай
илмлардан
мақсад
ғайридиний
қуллик
таҳликасидан
бизни
x
отиржам
қилиш
ва
ўзимизни
мағрур
ва
ба
x
тли
кўрсатишдир
”
1
.
Дарҳақиқат
,
илму
маърифатга
бўлган
эътибор
афғон
маънавий
-
маърифий
қиёфасини
жиддий
ўзгаришига
замин
яратди
.
Хулоса
тариқасида
айтиш
мумкинки
,
Аф
-
ғонистоннинг
мустақиликка
эришиши
ва
1919–1929
йилларда
сиёсий
ва
иқтисодий
жиҳатдан
мустақил
бўлгани
,
мамлакат
ҳаё
-
тида
сезиларли
даражада
янги
ўзгаришларни
бошлаб
берган
кенг
кўламли
ислоҳотларнинг
йўлга
қўйилгани
Омонуллахоннинг
номи
би
-
лан
узвий
боғлиқ
.
Айнан
Омонуллахон
мус
-
тақил
Афғонистон
давлатининг
мустаҳкам
пойдеворини
ўрнатди
,
дейиш
мумкин
.
Шу
нуқтаи
назардан
ҳам
француз
дипломати
Рене
Долло
Афғонистондаги
ушбу
олтин
даврни
таърифлаб
,
мамлакатни
“
Осиё
Шве
-
царияси
”
деб
атаган
эди
2
.
Бу
айни
ўша
давр
-
да
Афғонистон
Осиё
қитъасининг
энг
бар
-
қарор
мамлакати
бўлганини
англатади
.
1
ﺐﯿﺒﺣ
ﷲ
اﺪﺳا
رﻮﺘﮐد
.
ی
رد
تﺎﯿﺑدا
.
–
،
ﻞﺑﺎﮐ
١٣۶۶
.
–
ص
.
٩۶
.
(
Дўктур
Асадуллоҳ
Ҳабиб
.
Адабиёте
дари
. –
Кобул
,
1366. –
С
. 96.)
Доктор
Асадуллоҳ
Ҳабиб
.
Дарий
адабиёти
. –
Кобул
,
1987. –
Б
. 96.
2
Уильям
Мейли
.
Афганистан
с
точки
зрения
истории
и
географии
//
Конфликт
в
Афганистане
.
Международный
журнал
Красного
Креста
.
Избранные
статьи
из
номеров
880–881,
декабрь
2010
г
. –
март
2011
г
. – C. 13–14.
