S H A R Q M A S H ’ A
L I
184
тириш имконини беради. Жумладан, қуйидаги тамойиллар асосида Ўзбекистонда техно-
парклар фаолиятини такомиллаштириш мақсадга мувофиқ:
-
Инновацион иқтисодиётни шакллантириш ва ривожлантиришда давлат бош ислоҳотчи
ва инвестор бўлиши;
-
Инновацион маҳсулотлар маҳаллийлаштириш асосида ишлаб чиқарилган эмас, жаҳон-
да аналоги бўлмаган маҳаллий илмий-тадқиқотларнинг натижаси бўлиши;
-
Илмий-тадқиқот натижаси бўлган маҳсулотларни эмас, илмий-тадқиқот учун зарур
бўлган лаборатория жиҳозларини импорт қилишнинг зарурлиги;
-
Бошланғич, ўрта ва олий таълимнинг изчил ва ўзаро боғлиқ тарзда илмий тадқиқотни
амалга оширишга йўналтирилиши.
ЯПОНИЯДА МИГРАЦИЯ ЖАРАЁНЛАРИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ
ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
ҚОДИРОВА ЗУЛАЙХО
PhD, ТДШИ
Аннотация. Ушбу илмий мақолада халқаро меҳнат бозорида ишчи кучи реципиенти сифатида
иштирок этаётган Япониядаги иммиграция жараёнларининг ҳукумат томонидан тартибга со-
лишнинг ўзига хос хусусиятлари, оқибатлари ҳамда мазкур жараёнларнинг замонавий тенденциялари
таҳлил қилинади. Илмий мақоланинг мақсади Япониядаги иммиграция жараёнларининг шаклланиши ва
ривожланиши, хорижий ишчи кучига боғланиб қолишнинг олдини олиш ҳамда мамлакатга кириб кела-
диган қуйи малакали ишчилар оқимини чеклаш борасида Япония ҳукуматининг оқилона сиёсати нати-
жаларини таҳлил қилишдир. Илмий мақоланинг асосий натижалари қуйидагилар билан изоҳланади:
• Японияда ишчи кучи иммиграцияси жараёнлари шаклланиши ва ривожланишининг зарурати
кўрсатиб берилган;
• Хорижий ишчи кучи импортини тартибга солишда мамлакатдаги “бир умрлик ишга ёллаш
тизими”нинг ўрни ёритилган.
• Япон ҳукуматининг юқори малакали кадрларни жалб қилиш сиёсатининг ўзига хос хусу-
сиятлари очиб берилган;
• Мамлакатда 2018 йилда қабул қилинган янги миграция сиёсатининг аcосий йўналишлари ва
кўрсатилган.
Таҳлил натижасида олинган маълумотлар асосида реципиент мамлакатларда хорижий ишчи кучи
импортига, хусусан паст малакали кадрлар миграциясига боғланиб қолмасликни олдини олиш ва миллий
меҳнат бозоридаги мавжуд салоҳиятдан оқилона фойдаланиш борасидаги хулосаларга келинади.
Таянч сўз ва иборалар: иммиграция сиёсати, юқори малакали кадрлар, техник стажёрлар,
Японияда иммиграция,резидент, доимий яшаш ҳуқуқи, доимий бандлик, хорижий ишчи кучига
боғлиқлик.
Аннотация. Настоящая статья анализирует особенности и последствия, а также современные
тенденции государственного регулирования иммиграционных процессов в Японии как страны реципиен-
та рабочей силы в международном рынке труда. Целью данного исследования является анализ форми-
рования и развития трудовой иммиграции, последствия правительственной политики по сокращению
зависимости Японии от иностранной рабочей силы, а также ограничению потока низкоквалифи-
цированных работников в страну. Основными результатами исследования являются следующие:
S H A R Q M A S H ’ A
L I
185
• объясняется необходимость процессов трудовой миграции в Японии;
• обосновывется роль системы "пожизненного найма" в регулировании импорта иностранной
рабочей силы.
• изучается особенности политики привлечения высококвалифицированных кадров японского
правительства;
• Анализирутеся основные тенденций и последствия новой миграционной политики, принятой в
стране в 2018 году.
На основании данных, полученных в результате анализа, делается выводы по вопросам предо-
твращения зависимости от импорта иностранной рабочей силы, особенно низкоквалифицирован-
ной рабочей силы, в странах-получателях и эффективного использования имеющегося потенциала
национального рынка труда.
Опорные слова и выражения: иммиграционная политика, высококвалифицированные кадры,
технические стажёры, иммграция в Японии, резидент, вид на жительство, постоянное занятось,
зависимоть от иностранной рабочей силы.
Abstract. Present scientific article analyses features, consequences and contemporary trends of the govern-
ment regulation of labour imports in Japan as a recipient country in international labour market. The purpose of
the research paper is to analyse the formation and development of immigration processes in Japan, the effects of
government-led policies on preventing the dependency on foreign labour, and restricting the flow of low-skilled
workers into the country. The main results of the research paper are as follows:
• Explained the need for the development of labour migration processes in Japan;
• The role of the country's "one-time hiring system" in regulating imports of foreign labour.
• The peculiarities of the Japanese government's high-skilled personnel recruitment policy were studied;
• Analysis of the main trends and implications of the new migration policy adopted in the country in 2018.
Based on the data obtained from the analysis, conclusion are drawn on measures for recipient coun-
tries to reduce the dependency on imports of foreign and especially low-skilled labour, and increase the
efficiency of the national labour market.
Keywords and expressions: immigration policy, high skilled professionals, technical trainee, immig-
ration in Japan, resident, permanent residence, permanent employment.
Кириш.
Жаҳон иқтисодиётида ҳар қандай ривожланган ва юқори суръатлар билан ривож-
ланаётган мамлакатларда туғилиш даражасининг қисқариши ва маҳаллий аҳоли таркибида
қариялар улушининг ортиши мамлакатда ишчи кучи танқислиги муаммосининг келиб чиқи-
шига олиб келади. Табиийки, бундай муаммога учраган аксарият мамлакатлар вазиятни хори-
жий ишчи кучини жалб қилиш эвазига ҳал қилишга уринадилар. Аҳоли таркибида хорижлик-
ларнинг улуши юқори бўлган мамлакатлардаги ҳолат бунинг яққол намунасидир. Хусусан,
жами аҳоли таркибида хорижликларнинг улуши АҚШда 15%, Канадада 21,9%, Австралияда
28,3%, Европа Иттифоқи мамлакатларида ўртача 12%, Форс кўрфази араб мамлакатларида
ўртача 63%ни ташкил қилади. Аммо ривожланган давлатлар қаторидан ўрин олганЯпония
бундан мустасно бўлиб, дунёдаги энг моноэтник ушбу мамлакатдаги 127 миллионлик аҳоли-
нинг бор йўғи 1,8%ини хорижликлар, деярли 98%ини японлар ташкил қилади
1
.
Япониянинг ташқи дунё масаласидаги сиёсати анча мураккаб жараёнларни босиб ўтган
бўлиб, мамлакат кўп йиллар мобайнида ташқи дунёдан узилиб қолган ва 1854 йилга
келибгина у ташқи дунёга ўз эшикларини очган.
Тарихга назар ташлар эканмиз, Японияда узоқ йиллар давомида туғилиш кўрсаткичлари
юқори бўлганини, хорижга ишчи кучи экспорти рағбатлантирилганини ва аксинча мамлакатга
хорижликларнинг кириб келиши кескин чегараланганини кўришимиз мумкин. Айниқса АҚШ,
1
https://www.macrotrends.net/countries/JPN/japan/immigration-statistics
S H A R Q M A S H ’ A
L I
186
Океанорти ва Лотин Америкаси мамлакатларида шаклланган япон диаспораси Япония халқаро
меҳнат бозорида ишчи кучини етказиб берувчи мамлакат сифатида фаол иштирок этганини
тасдиқлайди. Аммо 1980-1990 йиллардан кейин Япония кўплаб хорижий меҳнат ресурслари
учун жозибадор бўлган ишчи кучи реципиенти бўлган мамлакатга айланди.
Япониядаги иммиграция жараёнларининг шаклланиши ва ривожланиши, хорижий ишчи
кучига боғланиб қолишнинг олдини олиш чора-тадбирлари, мамлакатга кириб келадиган
қуйи малакали ишчилар оқимини чеклаш борасида ҳукуматнинг оқилона сиёсати ҳамда
мамлакатнинг ишчи кучи экспортёридан унинг импортёрига айланиши билан боғлиқ бўлган
жараёнлар ва унга таъсир қилувчи омилларни ўрганиш долзарб аҳамият касб этади.Шундан
келиб чиққан ҳолда қуйидаги вазифаларга эътибор қаратилган:
• Японияда хорижий ишчи кучи импорти жараёнларининг юзага келиш заруратини изоҳлаш;
• Мамлакат миллий меҳнат бозорини тартибга солиш механизмларининг хорижий шчи
кучи импортига таъсирини аниқлаш;
• Япония ҳукуматининг хорижий ишчи кучини импорт қилишда юқори малакали
кадрларни жалб қилиш сиёсатининг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш;
• Мамлакатда 2018 йилда қабул қилинган янги миграция сиёсатининг аcосий йўна-
лишларини кўрсатиб бериш.
Японияда имммиграция жараёнларининг тарихий таҳлили Е.A. Chung
1
, Pal Kaudela
2
,
мамлакатдаги қуйи малакали, хусусан бразилиялик япон мигрантларининг репатриацияси
жараёнлари M.Kingsber
3
, Япониядаги йирик этник гурух бўлмиш хитойликларнинг им-
миграцияси масалалалари россиялик тадқиқотчи Н.Е.Ковригин
4
лар томонидан тадқиқ
этилган. Шунингдек Япониядан хориж мамлакатларига хусусан, Австралияга ишчи кучи
экспорти жараёнлари Tetsuo Mizukami
5
, Жануби Шарқий Осиё мамлакатларига эмигрция
жараёнлари Sidney Xu Lu
6
ларнинг тадқиқотларида ўз аксини топган.
Шу ўринда Япониядаги иммиграция жараёнлари ривожланишининг ўзига хос хусусият-
лари ва хорижий ишчи кучига боғланиб қолишнинг олдини олиш ҳамда мамлакатга қуйи
малакали ишчилар кириб келишини олдини олиш борасида ҳукумат томонидан олиб
борилган оқилона сиёсат натижаларини таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ бўлади.
Тадқиқотни амалга оширишда индукция, дедукция, анализ, синтез ва монографик таҳлил
усулларидан самарали фойдаланилган.
Японияда иккинчи жаҳон урушидан кейинги йиллардан бошлаб юқори иқтисодий ўсиш
суръатларининг кузатилиши мамлакатда қишлоқдан шаҳарга томон ички миграция оқимла-
1
Chung, Erin Aeran.Immigration and Citizenship in Japan. Cambridge, UK: Cambridge University
Press.2010.//https://www.migrationpolicy.org/article/its-population-ages-japan-quietly-turns-immigration
2
Pal Kaudela. Robots Instead of Immigrants: The Positive Feedback of Japanese Migration Policy on Social Isolation
and
Communication
Problems//
19(1):90-104 · March
2019.//
https://apssr.com/uncategorized/robots-instead-of-immigrants-the-positive-feedback-of-japanese-migration-policy-on-
social-isolation-and-communication-problems/
3
Kingsberg, Miriam. 2015. Repatriation But Not ‘Return’: A Japanese Brazilian Dekasegi Goes Back to Brazil.
The
Asia-Pacific Journal: Japan Focus
13 (2)// https://apjjf.org/2015/13/13/Miriam-Kingsberg/4304.html
4
Н.Е.Ковригин. Китайская миграция в Японию: историческая ретроспектива и проблемы социальной
адаптации мигрантов.Дисс.Санкт Петербург.2010.// http://www.dslib.net/vseobwaja-istoria/kitajskaja-migracija-v-
japoniju-istoricheskaja-retrospektiva-i-problemy-socialnoj.html
5
Tetsuo Mizukami.The Sojourner Community Japanese migration and residency in Australia// Social Sciences in
Asia, Volume: 10.E-book.2006.// https://trove.nla.gov.au/work/34254427?selectedversion=NBD40693493
6
Sidney Xu Lu. The Making of Japanese Settler Colonialism. Cambridge University Press .2019. P.149-180. //
https://www.cambridge.org/core/books/making-of-japanese-settler-colonialism
S H A R Q M A S H ’ A
L I
187
рининг жадаллашувига, шаҳарларнинг кенгайишига ва 1980 йилларга келиб мамлакатда
урбанизация даражасининг 60%га етишига олиб келди.Бундай юқори иқтисодий ўсиш
шароитида мамлакатда ишчи кучига бўлган талабнинг ортиши аксарият японларнинг чет
элларга бориб ишлаш иштиёқининг тушиб кетишига, аксинча хорижликларнинг Японияга
кириб келиш истагининг ортишига олиб келди. Аммо, ҳукуматнинг миллий меҳнат бозори-
ни тартибга солишнинг ўзига хос механизмлари ва мамлакатга хорижликларни кириб кели-
шининг кескин чекланиши билан боғлиқ сиёсати 1990 йилларга қадар Япониядаги им-
мигрантлар улушининг қуйи суръатларда сақланиб туришига ёрдам берди.
Хусусан, миллий меҳнат бозорида япон компанияларнинг ишчиларни “бир умрлик ишга
ёллаш” тизими яъни доимий бандлик ва доимий бўлмаган бандлик асосида фаолият кўрса-
тиши кўп жиҳатдан хорижликлар учун ноқулайлик туғдирган. “Бир умрлик ишга ёл-
лаш”тизими 1950-1960 йилларда мамлакатдаги юқори иқтисодий ўсиш шароитида япон
корхоналари малакали ишчи кучи танқислиги муаммосига учраган пайтда шаклланган.
Ишга ёллашнинг бундай тизими зарур ишчиларни моддий ва маънавий таъминлашга қара-
тилган чора-тадбирлар ёрдамида узоқроқ ёки домий муддат давомида банд қилишга қара-
тилган. “Бир умрлик ишга ёллаш” тизимининг ижобий оқибатлари унинг оммалашувига,
ҳаттоки 1980 йилларга келиб мамлакатда меҳнат ресурсларини бошқариш моделига айлани
шига олиб келди. Бир умрлик ишга ёлланганлар, яъни доимий бандлар қуйидаги йўналиш-
ларда доимий банд бўлмаганларга нисбатан устунликка эга бўлганлар:
1.
Малака ошириш шароитларининг таъминланиши;
2.
Компания ичида таълим олиш асосида хизмат пиллапояларида кўтарилиш;
3.
Иш стажи ҳамда бошқа моддий ва маънавий чоралар ҳисобига иш ҳақи ортишининг
қафолати.
Ушбу тизим асосан йирик компанияларда кенг қўлланилиб, унинг баъзи бир элементлари ўрта
ва кичик корхоналарда баъзи мутахассисларга қўланилиши мумкин. Ушу тизимнинг бундай кенг
қулоч ёзиши унинг нафақат япон халқининг психологик ва ижтимоий қарашларига мос келиши,
балки иқтисодий жиҳатдан ҳам самарали эканлиги билан изоҳланди. Узоқ муддатли бандлик,
малака ошириш, хизмат бўйича кўтарилиш кафолатини тақдим этувчи ушбу тизим ишчиларнинг
меҳнатига бўлган рақобатнинг ортишини, ёлланувчиларда компанияга бўлган содиқликнинг
шаклланишини ва унинг муваффақиятларидан манфаатдор бўлишинирағбатлантиради. Бу эса, ўз
навбатида, меҳнат самарадорлигининг ортишига, меҳнат интизомининг яхшиланишига ва ишлаб
чиқариш маданиятининг ортишига хизмат қилади. Нафақат юқори малакали, балки қуйи
малакали маҳаллий мутахассилар доимий бандлик асосида ишга ёлланишлари мумкин. Аммо
хорижликлар аксарият ҳолларда доимий бўлмаган бандлик асосида фаолият кўрсатадилар.
Доимий бўлмаган бандлик тизимида меҳнат ресурсларининг 38%и иш билан банд бўлиб,
уларнинг иш ҳақи домий бандлар иш ҳақисининг 60%ини ташкил қилади. Шунингдек, доимий
бўлмаган бандлар компания ичидаги малака ошириш имкониятларидан фойдалана олмайди. Япон
корхоналари иш ҳақини тайинлашда эса, ишнинг натижасига эмас, меҳнат жараёнига эътибор
қаратилади. Иш ҳақи тайинлашда ишчининг тажрибаси, техник малакаси, касбий билимлари,
ижодий фаолияти, етакчилик қобилияти, интизомлилиги ва компания фаолиятига жавобгарлиги
каби салоҳиятини ҳисобга олинади. Табиийки, бундай салоҳият хорижликлар орасида нисбатан
паст бўлади ва уни ошириш имкониятлари айнан доимий бандлик тизимида юқори бўлади.
1950-1980йиллар давомида мамлакатда юқори иқтисодий ўсиш шароитида бир умрлик
ёллаш тизими анча самарали фаолият кўрсатган. Хусусан, ёшларнинг меҳнат бозорига осон
кириб келиши (хар йили апрель ойида янги битирувчилар ишга олинади ва шунча пен-
S H A R Q M A S H ’ A
L I
188
сионерлар яъни 65 ёшдан катта бўлганлар ишдан бўшатилади) натижасида ишчи кучининг
доимий янгиланиб бориши кузатилган ҳамда ишлаб чиқариш ҳажмининг ортиши иш хақи
ҳажмининг ҳар йили ўсишига туртки берган.
1990 йиллардан кейин мамлакатда моддий фаровонликнинг ортиши ва турмуш даражасининг
яхшиланиши билан ёш японларнингкарьерага бўлган эътиборларининг ортиб кетиши, оила қуриш-
га шошмасликлари, кеч турмушга чиқишлари, туғилажак фарзандлар сонининг камайиши каби
омиллар бошқа ривожланган мамлакатлар сингари Японияда туғилиш кўрсаткичларининг қисқа-
ришига ва маҳаллий аҳолининг қариб боришига, натижада ҳукуматнинг хорижий ишчи кучини
жалб қилиш масаласига эътибор қаратишига туртки бўла бошлади. Бу борада ҳукумат 1952 йилда
қабул қилинган “Иммиграция назорати ва қочоқлар тўғрисида”ги қонунни 1990 ва 2018 йилга
келиб қайтадан кўриб чиқишга ва япон жамиятининг ўзига хос хусусиятлари ва тараққиётидан
келиб чиққан ҳолда уни ўзгартириш билан боғлиқ чораларни кўришга мажбур бўлди.
Япон ҳукумати имммиграция соҳасида бир қанча мигрантлар тоифалари бўйича визалар
жорий этган бўлиб, уларни жиддий назорат қилади. Шу ўринда ҳукуматнинг қуйи малакали
кадрлар миграциясини кескин чеклашини, юқори малакали кадрлар оқимини эса рағбат-
лантиришини алоҳида таъкидлаш жоиз. Айнан 1990 йиллардан бошлаб ҳукумат малакасиз
ишчиларга визалар тақдим этишни бекор қилди ва аксинча юқори малакали ишчилар ва
оилавий визалар беришни рағбатлантира бошлади.
Мамлакатда юқори малакали кадрларни жалб қилиш сиёсати япон жамоатчилиги томо-
нидан ҳам кенг маъқулланади. Японияда юқори малакали хорижий мутахассислар яъни
Highly Skilled Foreign Professional (HSFP) визалари олимлар, тадқиқотчилар, мухандислар ва
ишбилармонларни жалб қилишга қаратилган. Бундай виза эгалари ўз ота-оналари, турмуш
ўртоқлари ва уй хизматчиларини ўзлари билан олиб келиш хуқуқига эга бўладилар. 2012
йилда очилган ушбу виза дастлаб 313 кишига берилган.
Сўнгги йилларда айниқса мамлакатда инновацияларни жадалаштириш ва иқтисодиёт
тармоқларида меҳнат унумдорлигини ошириш мақсадида ҳукумат қўшимча равишда
хорижликларни ёллашга интилмоқда. Чунончи, 2017 йилда 10 572 та юқори малакали кадрлар
жалб қилинган бўлса, 2018 йилда уларнинг сони 15 386 тага етган, 2022 йилга келиб эса
уларнинг сонини 20 минг кишига етказиш режалаштирилган. Хусусан, уларнинг 57%и Хитой,
7%и АҚШ, 4%и Хиндистон ва 32%и бошқа мамлакат мигрантларига тўғри келади
1
. 2017
йилда жалб қилинган 10 572 нафар хорижлик юқори малакали кадрларнинг 2/3 қисми яъни
66,1%и хитойликлар бўлган. Шунингдек ушбу виза эгаларининг 67,7%и эркаклар бўлиб,
уларнинг ўртача ёши 32,7 га тенг. Шунингдек мазкур ишчиларнинг 77,4%и бакалавриатурадан
кейинги таълим магистратура ёки докторантурани тамомлаганлар
2
. Юқори малакали кадр
визасига эга бўлганларнинг 79%и техник фаолият, 15%и тадқиқот ва 6%и бизнес фаолияти
билан банд
3
. Уларнинг ўртача ойлик иш хақи йилига 7.57 миллон иенни ташкил қилади
4
.
1
David Green. Low Benefit with a High Cost: An Assessment ofJapan’s Highly Skilled Foreign Professional
Visa.2017.P.415
2
Over 15,000 highly skilled foreign professionals in Japan:two-thirds of them Chinese.Referenced Announcement//
Evaluation of Plan to Accept Highly Skilled Foreign Professionals –Opinion Based on Evaluated Results//
https://jopus.net/en/news/soumu-evaluation-20190625.htmlwo-thirds of them Chinese
3
David Green .Low Benefit with a High Cost: An Assessment of Japan’s Highly Skilled Foreign Professional
Visa.2017.P.415
4
Over 15,000 highly skilled foreign professionals in Japan:two-thirds of them Chinese. Referenced Announcement//
Evaluation of Plan to Accept Highly Skilled Foreign Professionals –Opinion Based on Evaluated Results//
https://jopus.net/en/news/soumu-evaluation-20190625.htmlwo-thirds of them Chinese
S H A R Q M A S H ’ A
L I
189
Шунингдек, Япония 1993 йилдан бошлаб техник стажёрларни ёллаш дастури асосида
хорижликларни жалб қила бошлади. Япония бундай визалар асосида ривожланаётган Осиё
мамлакатларидан қисқа муддатларга Япония бизнесининг тажриба ва технологиялари билан
танишиш ҳамда ушбу билим ва кўникмаларни ўз ватанларига етказишлари мақсадида иш-
чиларни ёллай бошлади. Японияда техник стажёрлар 2006 йилда 70 519 кишини, яъни
хорижликларнинг 3%ини ташкил қилган бўлса, 2016 йилда уларнинг сони 212 510 кишига
яъни хорижликларнинг 9%ига етган
1
, 2019 йилга келиб эса уларнинг улуши 20%га етган
2
.
Ушбу дастур дастлаб, яъни 1993 йилда 17 та соҳа мутахассиларини жалб қилган, 2000 йилга
келиб унга қишлоқ хўжалиги соҳаси вакиллари, 2017 йилга келиб эса тиббиёт ходимлари
ҳам киритилган. Бугунга келиб ушбу дастур доирасида 77 ҳил касб категориялари бўйича
139 ҳил меҳнат фаолият камраб олинган ва уларнинг мамлакатда қолиш муддати 3 йилдан 5
йилгача узайтирилд. Ушбу дастур ишга тушган дастлабки йилларда техник стажёрлар тар-
кибида хитойликларнинг улуши юқори бўлган. Аммо Хитойдаги иқтисодий ўсиш бундай
турдаги мигрантлар сонининг қисқаришига туртки берди.2016 йилга келиб техник стажёр-
лар таркибида вьетнамликлар улушининг ортиб кетишига сабаб бўлди. Аммо Вьетнамда
ҳам кузатилаётган иқтисодий ўсиш шароитида Японияда Камбоджа ва Мьянмалик техник
стажаёрлар сонининг ортишига сабаб бўлди. 2018 йилда Японияда иммиграция сиёсатининг
қайта кўриб чиқилиши натижасида техник стажёрларни ортиқча иш соатларида ишламас-
ликлари ва иш ҳақилари ўз вақтида тўлиқ тўланишини ҳукуматнинг ўз назоратига олган.
Ҳукумат томнидан хорижлик талабаларни жалб қилиш масаласига хам жиддий эътибор
қаратилган. Хусусан, улар ўқув йилида давомида қисман, яъни ҳафтасига 20 соат, кунига
эса 4 соат ишлашга, таътил пайтларида эса тўлиқ ишлашга рухсат берувчи визалар асосида
жалб қилинмоқда.1983 йилда ҳукумат интернационаллашув мақсадида 2000 йилга келиб
хорижлик талабалар сонини 100 минг кишига етказишни режалаштирган эди, аммо бу режа
2003 йилга келиб бажарилди. 2006 йилда хорижлик фуқаролар таркибида хорижлик талаба
визасини қўлга киритганлар улуши 6,3% (131.8789 киши)ни, 2016 йилда эса 11%
(257,739)ни ташкил қилган. 2018 йилга келиб улар жами хорижлик ишчиларнинг 20%ни
ташкил қилган.2018 йилда қабул қилинган янги иммиграция сиёсатга кўра эса, 2020 йилга
келиб хорижлик талабалар сонини 300 минг кишига етказиш режалаштирилган. Шу ўринда
хорижлик талабаларга фақатгина магистрантлар эмас, балки япон мактабларига ўқишга
келадиган талабалар ҳам киришини алоҳида таъкидлаш жоиз.
Шунингдек Японияда юқори халқаро нуфузга эга бўлган JET (Япон алмашиш ва таълим
дастури) дастури фаолият кўрсатади. Бу дастур хорижликларга мактаб ва мактабгача
таълим муассасаларида инглиз тилидан дарс бериш имкониятини беради. Хозирда Япония
йилиги 40 та мамлакатдан бу дастур учун талабномаларни қўлга киритади.
Шунингдек 1990 йилларда Японияга катта оқимдаги “Nikkeijin”лар кириб кела бошлади.
“Nikkeijin”лар- келиб чиқиш япон бўлган Жанубий Америка фуқаролари бўлиб, улар Перу
ва Бразилияда ўз диаспораларини шакллантирганлар. 1990 йилда келиб чиқиши япон
бўлганларнинг мамлакатга кириши учун қулай муҳит яратилиши жуда ҳам кўплаб паст
4
David Green . Low Benefit with a High Cost: An Assessment of Japan’s Highly Skilled
1
David Green. As Its Population Ages, Japan Quietly Turns to Immigration. March. 2017.//
https://www.migrationpolicy.org/ article/its-population-ages-japan-quietly-turns-immigration
2
Kato Makoto. Sign of the Times: Japan Changes Immigration Policy to Allow Blue-Collar
Workers.Nov.2018.//https://www.nippon.com/en/in-depth/a06002/sign-of-the-times-japan-changes-immigration-
policy-to-allow-blue-collar-workers.html
S H A R Q M A S H ’ A
L I
190
малакали мигрантларнинг кириб келишига сабаб бўлди. Аммо 2008 йилда АҚШдаги
Lehman Brothers компаниясининг банкротга учраши Япониянинг ишлаб чиқаришнинг қис-
қаришига ва экспортга бўлган талабнинг камайишига олиб келди. Натижада япон компа-
ниялари хорижликларни ишдан бўшатишга мажбур бўлди ва ҳукумат томонидан уларнинг
иш топишларига ёрдам бериш мақсадида махсус касбий таълим ва тайёргарлик дастурлари
ишга туширилди. Шунингдек ушбу шароитда айнан“nikkeijin”ларни Японияни тарк этиш-
лар учун махсус схема асосидаги дастурлар ишга туширилди. Шу ўринда мамлакатдаги
баъзи ижтимоий муаммолар, хусусан,“nikkeijin”ларнинг фарзандлари учун таълим тизими-
нинг етарлича тайёр эмаслиги уларни мамлакатдан чиқариб юбориш учун яна бир омил
бўлди. Хусусан, мамлакатни тарк этмоқчи бўлган хар бир“nikkeijin” га 3 минг АҚШ
доллари, унинг қарамоғида бўлган ҳар бир кишига 2 минг АҚШ доллари берилган. Бундай
имкониятдан тахминан 20 минг “nikkeijin”ларни фойдаландилар ва уларнинг маълум қисми
эса ўз ҳисобларидан мамлакатни тарк этдилар. Натижада 2008-2010 йилларда Бразилия ва
Перулик япон иммигрантлари сони 87 минг кишига қисқарди ва бу камайиш кейинги
йилларда ҳам давом этди.
Шунингдек мамлакатдаги хорижликларнинг энг катта улуши, яъни 38%ини доимий
резидентлар бўлмиш “zainichi”лар ташкил қилади. “Zainichi”лар- бу асли мамлакатнинг собиқ
мустамлакалари бўлмиш Корея, Тайвань, Хитойдан келиб чиққан ва иккинчи жаҳон урушидан
кейинг япон фуқаролигини йўқотган аҳолидир. Японияда
jus sanguinis
қоидаларига амал қилин-
гани учун фуқароликни туғилган жойига қараб эмас, балки келиб чиқишига қараб белгиланади,
яъни туғилганлар фуқароликни ота-онасининг фуқаролигидан келиб чиқққан ҳолда оладилар
Шу сабабли ҳам“zainichi”лар Японияда туғилган ва яшаган учинчи ва тўртинчи авлод вакилла-
рининг фарзандлари булсаларда, улар хорижлик сифатида тан олинадилар ва ҳукуматнинг
иммиграция ситатистикасида хорижлик фуқаролар сифатида рўйхатга олинадилар.“Zainichi”
махсус доимий резидентлари ва бошқа узоқ муддат қолиш хуқуқига эга бўлган хорижлик
фуқаролар жами хорижликларнинг 53%ни ташкил қилади.
Кейинги йиллар мамлакатда юзага келаётган ижтимоий-иқтисодий ва демографик ҳолат-
лар Яплония миграция сиёсатига бўлган муносабатни ўзгартиришни тақазо этмоқда.
Хусусан, мамлакатда фертиллик кўрсаткичи 1,4га тенг бўлиб, гарчанд ўрнини босиш
суръати 2,1 га тенг бўлиши лозим. Япон аҳолиси йилига 400 минг кишига қисқармоқда ва
мамлакатдаги 65 ёшдан катта бўлган аҳоли дунёдаги энг юқори улушга, яъни 28%га етди
1
.
Шунингдек, мамлакатдаги иш ўрни мавжудлиги суръати охирги 44 йилдаги рекорд дара-
жага етиши, яъни ҳар 100 кишига 160та иш ўрни тўғри келиши Японияда ёши катталар
бажара олмайдиган ва ёшлар бажаришни истамайдиган ишлар кўплигини англатмоқда
2
.
Бошқа тарафдан эса, башоратларга кўра Япония аҳолиси 2065 йилга келиб, 30%га қисқариб,
127 миллион киши 88 миллион кишига тушиши ҳамда 65 ёшдан катта бўлган аҳолининг
улуши 38%га етиши кутилмоқда
3
.Иш билан банд бўлган 65 ёшдан катта бўлганлар 8,07
1
Tomahiro Osaki. Japan passes controversial new immigration bill to attract foreign workers. The Japan times News.
Dec.7.2018.//https://www.japantimes.co.jp/news/2018/12/07/national/politics-diplomacy/japan-set-enact-controversial
-immigration-bill-paving-way-foreign-worker-influx/#.XcuJGa_VDIU
2
Bryan Lufkin.More seniors, more foreigners: How Japan is changing. BBC.Dec.11. 2018. // https://www.bbc.com/
worklife/article/20181210-more-seniors-more-foreigners-how-japan-is-rapidly-changing
3
Tomoko Otake. Japan's population projected to plunge to 88 million by 2065
S H A R Q M A S H ’ A
L I
191
миллион кишини, яъни жами ишлаётганларнинг 12,3%ини ташкил қилади
1
. 65 ёшгача бўл-
ган меҳнат ресурслари сонининг қисқариши, туғилишнинг камайиши, ортиқча ишлаш
соатларининг камайтирилиши каби омиллар ишчи кучи танқислиги муаммосини кескин-
лаштирмоқда. Бу муаммо эса 65 ёшдан катта бўлганларни ишга ёллаш ва миграция ҳисо-
бига ҳал қилинмоқда. Япония Вазирлар Маҳкамаси томонидан ўтказилган тадқиқотларга
кўра 60 ёшдан катта бўлганларнинг 42%и кучи етгунина қадар ишлашини, аксарият қисми
эса 70 80 ёшдан кейин ҳам ишлашни ҳохлашларини маълум қилганлар.
Бошқа тарафдан эса, мамлакатда хорижлик фуқароларни миллийлаштириш сиёсати мавжуд
бўлган бўлсада, аммо у нисбатан мураккаб. Сўнгги йилларда бу жараён енгиллаштирилишига
қарамай унинг улуши ханузгача қуйилигича қолмоқда. Яъни йилига тахминан 1000 нафар
хорижлик фуқаро миллийлаштирилсада, аммо доимий яшаш хуқуқини қўлга киритганлар учун
30 мингга яқин визалар жорий этилади. Бошқача қилиб айтганда узоқ муддатга келган
хорижлик резидентлар япон фуқаролигини эмас, балки яшаш хуқуқини қўлга киритадилар. Бу
эса ҳукумат олдига иммиграция қонунчилигини қайта қшриб чиқиш заруратини қўйди. Шу
муносабат билан 2018 йилда мамлакатда янги миграция сиёсати ишлаб чиқилди.
Хусусан, 2018 йилдан бошлаб юқори малакали кадрларнинг доимий яшаш тартиби ен-
гиллаштирилди, бу эса хорижлик ишчилар учун бериладиган визалар сонининг кўпайишига
ва улар истаса доимий яшаш хуқуқига эга бўлишларини таъминланишига асос яратди.
Мигрантлар резидентлик визаси ёки доимий яшаш хуқуига эга бўлишлари учун улар
ўзларининг виза турларини ўзгартириш хуқуқи билан узлуксиз 10 йил давомида мамлакатда
яшашлари лозим бўлади. Масалан, хорижлик мамлакатга талаба визаси билан кириб кели-
ши, кейинчалик техник стажёр визасига, ундан кейин эса, махсус ишлаш визасига эга бў-
лиш ва мамлкатда яшаш хуқуқини қўлга киритиши мумкин. Доимий яшаш хуқуқига эга
бўлган юқори малакали кадр мамлакатда беш йил яшагач япон фуқаролигига эга бўлиш
мақсадида ариза топшириш имкониятига эга бўлди. Агар улар Япония фуқароларининг ту-
муш ўртоқлари бўлса улар учун бу муддат бундан ҳам кам. Шунингдек баъзи хорижлик-
ларни японлар билан турмуш қуриш ва уларнинг фарзандлари япон фуқаролигини олиш
хуқуқига эга бўлдилар. Бундай юқори малакали кадрларга 10 йил муддатга виза берилади ва
маълум бир талабларга жавоб берган оила аъзоларига ҳам яшаш учун рухсат берилади.
Шунингдек, ишчи кучи танқис бўлган соҳа мутахассислари, хусусан, таҳлилчилар, кон-
сультантлар, тадқиқотчилар, савдо ва молия соҳа мутахассилари, молия махсулотларини
ишлаб чиқарувчилар, қурувчилар, умумий овқатланиш, балиқчилик, транспорт воситалари
таъмири, саноат ишлаб чиқариши, қишлоқ хўжалиги ва тиббиёт соҳаси ҳодимлари каби
белгиланган 14 соҳа вакилларига 5 йиллик виза берилиши кўзда тутилган. Улар одатда чек-
ланган меҳнат малакасига эга бўлганлари учун уларга оила аъзоларини олиб келишга рух-
сат берилмайди. Янги қонунга кўра, виза эгаларининг ўз оила аъзоларини олиб келишла-
рини таъқиқланиши оиласиз кишиларнинг кириб келишига ва уларнинг японлар билан оила
қуришига туртки беради.
Аввалги миграция сиёсатига асосан, 1970-1980 йилларга қадар хорижлик фуқаролар япон
фуқаролари эга бўлган бир қатор ижтимоий имтиёзлар, хусусан давлат томонидан уй билан
таъминланиш, миллий тиббий суғурта, давлат секторида иш билан таъминлаш кабилардан
аксарият ҳолларда фойдаланмаган. Япониянинг иқтисодий тараққиётга ва ўзининг халқаро
1
Обзор рынка труда и занятости: количество пожилых работников превысило 8 миллионов//
https://www.nippon. com/ ru/features/h00179/
S H A R Q M A S H ’ A
L I
192
даражадаги мавқеини мустаҳкамлашга бўлган интилиши туфайли ҳукумат томонидан
инсон ва меҳант мигрант хуқуқлари соҳасидаги бир қатор халқаро конвенция ва
келишувларнинг имзоланиши, Японияда яшаётган хорижликларга ҳам тенг имкониятларни
яратиш заруратини юзага келтирди. Эндиликда “Zainichi”лар учун ҳам давлат хизматла-
ридан фойдаланишда дискриминацион тўсиқлар анча бекор қилинди. Бундай хизматлар
қаторига миллий тиббий суғурта ва пенсия тизимидан фойдаланиш, уларнинг фарзандла-
рини давлат мактабларига бориш хуқуқлариини киритиш мумкин. Аммо уй -жойга эга
бўлиш билан боғлиқ бўлган нотенглик хозирча бартараф этилмаган.
Мамлакатдаги оқилона сиёсат туфайли кириб келаётган мигрантлар асосан “ҳоҳланган”
мигрантлардир. Мамлакатга қочоқларнинг кириб келиши ҳали ҳам қаттиқ назоратда бўлиб,
2015 йилда қочоқ сифатида тақдим этилган аризалар сони 7,5 мингтага етган бўлсада,
уларнинг 27 тасигина бошпанага эга бўлди.
2018 йилда Японияда мигрантлар сони 6,6%га ўсиб, рекорд даража яъни, 2,73 миллион
кишига етди. Миграция бюроси вазирлиги маълумотларига кўра, бундай ўсиш хорижлик
талаба ва техник стажёр виза эгалари сонининг ўсиши ҳисобидан амалга ошди ва уларнинг
таркибида вьетнамликлар кўпчиликни ташкил қилади. Мигрантларнинг 2,4 миллиони ўрта
ва узоқ муддат яшовчи мигрантлардир. 2018 йилда Япония ҳукумати томонидан
молиялаштириладиган дастурлар асосида 337 минг нафар хорижлик талаба ва 328 минг
нафар техник стажёрлар кириб келган. Ҳар иккала турдаги виза эгаларининг сони 2017
йилга нисбатан 20%га ошган. Мамлакатдаги мигрантлар дунёнинг 195 мамлакатидан
ташриф буюрган бўлиб, улар орасида сон жиҳатидан хитойликлар (764 720 киши),
кореяликлар (449 634 киши), вьетнамликлар (330 835 киши) етакчилик қилади. Доимий
яшаш хуқуқига эгалар сони 771 568 кишини ташкил қилади
1
.
692651
712854
725139
770342
802422
850775
1075626
1381097
1686567
2012916
2134151
0
500000
1000000
1500000
2000000
2500000
3000000
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2010
1-расм. Японияда мигрантлар сони
Манба:
Japan Immigration Statistics 1960-2019
//https://www.macrotrends.net/countries/JPN/
1
Magdakena Osumi. Number of foreign residents in Japan rose 6.6% in 2018, while number of overstayers grew
almost twice as much, government data shows//https://www.japantimes.co.jp/news/2019/03/22/national/number-
foreign-residents-japan-rose-6-6-2018-number-overstayers-grew-almost-twice-much-government-data-
shows/#.XchSTNIzbIU
S H A R Q M A S H ’ A
L I
193
Умумий аҳоли таркибида хорижи ишчи кучининг улуши барқарор ўсиб, 1990 йиллардаги
0,7%дан 2018 йилдаги 1,8%га етди. Япония Соғлиқни сақлаш, меҳнат ва ижтимоий
таъминот вазирлиги маълумотларига кўра 2017 йилнинг октябрь ойи ҳолатига кўра 1
278 000 нафар хорижлик меҳнат мигрантлари фаолият кўрсатган
1
.
Янги миграция сиёсатига кўра кейинги 5 йил давомида мамлакатга 345 минг нафар
хорижлик кириб келишини режалаштирган.2025 йилга келиб Японияда паст малакали
кадрлар сони 500 минг кишига етиши режалаштирилган
2
. 2020 йилда Токио олимпиадаси
арафасида ҳукумат қурилиш, хизмат кўрсатиш, соғлиқни сақлаш каби ўрта малакали
ишчилар учун бериладиган визалар сонини икки баробарга оширишни режалаштирмоқда
3
.
Шу ўринда, Япониянинг Аичи ва Оита префектураларида гул ва сабазавот ўстириш
соҳасидаги ишларга Ўзбекистонликлар ишга таклиф қилинмоқда. Ишга ёллаш Ташқи
меҳнат миграцияси Агентлили ва Япониянинг Уно корпорацияси билан ҳамкорликда амал-
га оширишмоқда. Ушбу ишга 20-28 ёшлар оралиғидаги аёллар таклиф қилинган. 2019
йилнинг 13-17 январь кунлари Ўзбекистон Республикси Бандлик ва меҳнат муносабатлари
вазирлиги делегациясининг Японияга ташрифи чоғида техник ходимларни тайёрлаш
дастурини амалга ошириш тўғрисида Меморандум имзоланди. Япония Ўзбекистоннинг
янги иимграция сиёсати доирасидаги ишчи кучи экспортерлари мамлакатига киритиш
истагида эканлигини билдиради.
Хулоса. Таҳлиллар натижаларининг кўрсатишича қуйидаги омиллар кейинги йилларда
Японияда ишчи кучи импорти жараёнларининг янада кенгайишига ишо ра қилади:
мамлакатда туғилиш даражасининг қисқариши
•
аҳолининг қариб бориши
•
ишчи кучи танқислиги муаммосининг чуқурлашуви
•
хорижий фуқаролар сонининг ортиши
•
ҳукумат томонидан маълум иммигрантлар гурухларининг жалб қилиниши
Аммо бошқа ривожланган мамлакатлардан фарқли равишда яқин ва ўрта муддатли
истиқболда Японияга иммигрантларни, айниқса паст малакали ишчиларни жалб қилиш
борасида, ҳукуматнинг фаол тарзда иштирок этиши ва буни очиқ намоён қилиши кутилмайди.
Узоқ муддатли истиқболда эса ҳукумат томонидан юқори малакали кадрларга ва мамлакат
учун потенциал малакали мигрант ҳисобланган талаба мигрантларга ҳамда мамлакатнинг
қишлоқ ҳудудларида техник стажёр мигрантларга бўлган талаб кенгайишда давом этади.
1
Kato Makoto. Sign of the Times: Japan Changes Immigration Policy to Allow Blue-Collar Workers.
Nov.2018.//https://www.nippon.com/en/in-depth/a06002/sign-of-the-times-japan-changes-immigration-policy-to-
allow-blue-collar-workers.html
2
Chizuko Hayakawa. Japan’s new foray into immigration policy. Sep.27. 2018. //https://www.ictsd.org/opinion/japan
3
David Green. As Its Population Ages, Japan Quietly Turns to Immigration. March. 2017.//
https://www.migrationpolicy.org/ article/its-population-ages-japan-quietly-turns-immigration
