S H A R Q M A S H ’ A L I
33
НАСРИДДИНХЎЖА ОБРАЗИНИНГ ТИПОЛОГИК ТАКОМИЛИ
МАДАЛИЕВ ЯРМУҲАММАТ
М.Авезов номидаги Жанубий Қозоғистон Университети
Аннотация. Халқ оғзаки бадиий ижоди халқимизнинг дунёқарашини, ижтимоий-сиёсий ҳамда
фалсафий-эстетик ғояларини, руҳиятини содда бир шаклда асрлар мобайнида сақлаб келаётган
нодир манбадир. Хусусан, латифалар халқнинг мақсадини, орзусини, ҳаётдаги воқеаликни, қайғу ва
ҳасрат, ранжу-севинчни ҳамда адолат учун курашни, кундалик ҳаётдаги турмуш тарзини кенг
тарзда қамраб ифодалайди. Нариддин Афанди латифалари асрлар оша бизгача етиб келган жанр
табиатини, уларнинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни ҳам амалий, ҳам тарбиявий аҳамиятини ёш
авлод ваклларига етказиш ҳамда очиб беришдан иборат.
Таянч сўз ва иборалар: халқ оғзаки ижоди, латифа, фольклор, ижтимоий, фалсафий-эстетик,
маънавий қадрият, ахлоқий қарашлар, идрок.
Аннотация. Устное народное творчество – редкий источник, который просто и понятно веками
сохранял мировоззрение, социально-политическое и философско-эстетические идеи, душу нашего
народа. В частности, анекдоты широко охватывают все сферы быта, образ жизни людей, а также
их цели, чаяния, мечты, печаль и радость, события, происходящие в повседневной жизни.
В данной статье исследуются анекдоты о Ходже Насретдине как жанр устного народного
творчества. Анализируется многовековая природа анекдотов, их место в общественной жизни, а
также роль в воспитании подрастающего поколения.
Опорные слова и выражения: фольклор, народное творчество, анекдоты, народная мудрость,
социальная, философско-эстетическая, духовные ценности, нравственные взгляды, ценности.
Abstract. Folklore is a rare source that for centuries has oreserved the worlview,consciousness,socio-
political and philosophical-aesthetic views of our people in a simple and understandable form.In
particular,anecdotes cover a person’s goals, dreams, life events, sorrows and jois,ordinary people’s stuggles
for justice, and daily life. Nasreddin Efendi’s anecdotes are aimed at conveying and revesling to the younger
generation the essence of the genre that has developed over the centuries before us and their role in social,
practical life.
Keywords and expressions: folklore, social, anecdote,philosophical and aesthetic,spatial values, moral
views, perception.
Хал
қ
о
ғ
заки
ижоди
намуналари маънавий
қ
адриятлар
тизимининг
асосларидан
бўлиб
,
хал
қ
имизнинг
узо
қ
асрлик
ўтмиш
тарихи
,
яшаш
тарзи
,
урф
-
одатлари
,
ахло
қ
ий
қ
арашлари
,
тафаккури
,
оламни
бадиий
-
эстетик
идрок
этишнинг
ўзига
хос
шакли
сифатида
бе
қ
иёс
қ
адр
-
қ
имматга
эга
.
Фольклор асарлари ма
ғ
зидаги
ҳ
икмат
ҳ
ар
бир
даврда
янгидан
англанади
,
замон
талабларига
мос
тал
қ
ин
топади
,
хал
қ
нинг
маънан
бойишига
хизмат
қ
илади
.
Тад
қ
и
қ
от
объекти
ва
қ
ўлланилган
методлар
.
Хўжа Насриддиннинг баъзи латифалари
-
даги каби хал
қ
ҳ
ажвиясининг
айрим
намуналарида
ҳ
ам
замон
ва
макон
уй
ғ
унлигининг
бузилиш
ҳ
олатини
учратиш
мумкин
.
Лекин уларда
ҳ
ам
макон
ва
замоннинг
муайян
бирлиги
-
ни
кўрса
бўлади
.
Чунки
бундай
латифаларнинг
ўзида
биз
уни
яратган
одамлар
яшаган
давр
ва
жамиятга
доир
бирор
ма
қ
сад
мавжудлигини
кўрамиз
.
Бундай
ҳ
ажвия
хо
ҳ
Аристафаннинг
комедиялари
сингари
ёзма
тарзда
,
хо
ҳ
Хўжа
Насриддиннинг
латифалари
сингари
о
ғ
заки
шаклда
бўлсин
,
уни
яратган
жамият
а
ҳ
волини
акс
эттирувчи
,
ўша
даврни
тасвирловчи
энг
яхши
асарлардир
.
Қ
озо
қ
хал
қ
адабиётидаги
Насриддинхўжа номи билан аталадиган латифа
-
лар сонини тахминан айтадиган бўлсак, уларнинг сони мингдан
ҳ
ам
ошиб кетади.
S H A R Q M A S H ’ A L I
34
Насриддинхўжа
ҳ
икояларининг маъноси ва мавзусига
қ
араб
тўплаб, типологик ну
қ
таи
назардан
бир
неча тад
қ
и
қ
от
ишларини олиб бориш имкони бўлади:
-
биринчидан, Насриддинхўжанинг ту
ғ
илиб
-
ўсган жойи, унинг ёшлик даври, инсон
ҳ
аётига бо
ғ
ли
қ
ижтимоий
му
ҳ
итга муносиб айтиладиган Насриддинхўжа
ҳ
икоялари;
-
иккинчидан, бойлик ва камба
ғ
аллик
,
очлик
ва
тў
қ
лик, ба
ғ
ри
кенглик
ва
торлик тў
ғ
рисида
айтилган латифалар;
-
учинчидан, ёл
ғ
он
айтиб
,
алдаб
яшагиси
келадиган
фирибгарлар
билан
ў
ғ
рилар,
қ
аро
қ
чилар
,
қ
ув
,
айёр
ҳ
а
қ
идаги латифалар;
-
тўртинчидан, бой, хон, подшо
ҳ
, беклар каби юрт бошчиларига бо
ғ
ли
қ
ва
баъзида
хал
қ
ни
алдай
-
диган
фолбин
,
эшонларни кулги, масхара
қ
иладиган
,
адабий
ҳ
аёт
ва ўлим
тў
ғ
рисидаги латифалар;
-
бешинчидан, ўз ўрнида айтилган ўткирсўз, сўздан мураккаб на
қ
ш
ясайдиган
чечанлик
фикр
-
хулосани
ташви
қ
қ
илувчи
,
топишмо
қ
формасида
айтиладиган
сўзларга дар
ҳ
ол
қ
айтарил
-
ган
топ
қ
ир
сўз эгаси доно, билимдон Насриддинхўжа номи билан айтиладиган латифалар.
Олинган натижалар ва уларнинг та
ҳ
лили
.
ЛАТИФА - Арабча «латиф» ва «лутф»
сўзлари негазида пайдо бўлган «латифа» атамаси
(
мутойиба, ҳазил) — халқ ҳажвиёти жанр-
ларидан, танқидий мазмундаги қисқа юмористик ҳикоя. Ўзбек фольклорида юмор ва
сатирага асосланган машҳур, оммавий жанрни англатади. Уларда сўзлар ўйини, киноя асосий
ўринни эгаллайди. Латифада бирор воқеа ҳикоя қилингани учун у эпик жанрга мансубдир.
Ҳар бир халқда ўз латифасининг қаҳрамони бор. Масалан, русларда Иван Дурак, қозоқларда
Алдар Кўса, қорақалпоқларда Ўмирбек лаққи, туркманларда Камина каби. Ўзбекларда эса
Насриддин афанди латифаларнинг қаҳрамонидир. Афанди сўзи аслида юнонча «афендус»дан
олинган бўлиб, жаноб маъносини билдиради. Кўп ҳолларда латифаларда бевосита афанди
номи кенг ишлатилади. Насриддинни тарихий шахс сифатида қайд қилувчи манбалар ҳам
мавжуд. Қадимдан Ўрта Осиё халқлари орасида кенг тарқалган. Латифалар қаҳрамони жонли
ва таъсирчан сўзлайдиган, ҳазил мутойибага бой, ҳақиқат ва адолатни ҳимоя қилувчи
ҳозиржавоб шахс. Латифа сюжетини қочириқ, кесатик, пичинг тўла ҳажвий эпизод ва ҳолат-
лар ташкил этади. Саргузашт характеридаги сюжет содда ва лўнда ифода этилади. Латифа-
нинг илк намуналари Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг», Саъдийнинг «Гулистон»
асарларида учрайди. Латифа жанри XI асрдан сўнг кенг шаклланди ва ривож топди.
Рабғузийнинг «Қиссаси Рабғузий», Алишер Навоийнинг «Хамса» ва бошқа асарларда халқ
орасида маълум ва машҳур бўлган латифалардан фойдаланилган. Латифа қаҳрамони ўзбек-
ларда Афанди, тожикларда Мушфиқий, туркманларда Мирали номи билан юритилади. Ўзбек
халқ латифаларини дастлаб Шариф Ризо тўплаб, нашр эттирган (1941).
Насриддинхўжа ҳикоялари типологик йўл билан тадқиқот қилинса, унинг портрети ва
адабий образи ҳар томонлама очилади. Ҳам туркий халқларнинг Насриддинхўжасининг
туркийлик қиёфаси тўлигича ажралиб чиққан булур эди. Қозоғистон Республикаси Фанлар
академиясининг Марказий Фанлар кутубхонаси қўлёзма ва нодир китоблар
за
ҳ
ирасида 923
-
папкада са
қ
ланган
араб
ҳ
арфида ёзилган
қ
улёзма
ҳ
ам
мазкур мавзуга тегишли.
Филология фанлари номзоди Балтабай Адамбоевнинг «Тарихи афсонавий
ҳ
икоялари»
(479-
128) илмий ишида
қ
озо
қ
хал
қ
ининг
Насриддинхўжаси тў
ғ
рисида айтилган бир неча
фикрлар бор. Насриддинхўжа
ҳ
икоялари
асосан
қ
озо
қ
(1. 11102),
ўзбек (5), туркман (6), уй
ғ
ур
(8),
ва
бош
қ
а
хал
қ
лар
тилларида
нашрдан
жуда
кўп марта чи
ққ
ан. Насриддинхўжа
ҳ
икоялари
форсий, хитой, тожик, араб тилларига
ҳ
ам
кўчган. Насриддинхўжа
қ
айси
хал
қ
да
бўлмасин
S H A R Q M A S H ’ A L I
35
она тилида айтилиб, ўзининг асари сифатида сингиб кетган афсонаси,
ҳ
икояси,
ҳ
ангомаси,
ҳ
азили, кулгиси
ҳ
исобланади.
Насриддинхўжанинг
ҳ
аётда аралашмаган со
ҳ
аси кам. Оддий инсоннинг шахсий
ҳ
аётида,
оиласида бўладиган майда
-
чуйда ишлардан тортиб, уру
ғ
о
қ
со
қ
оли
,
бой, улис, билар ва
хонлар бош
қ
араётган
мамлакатнинг
давлат
ишларига
,
сиёсий
ижтимоий
масалаларигача
аралашиб
ўтирган сўзлари, латифалари фактли материал асосида тўпланди. Насриддинхўжа,
Алаша хон, Жонибек хон, Амир Темур билан
ҳ
ам
бирга юриб, сирдош бўлиб, борди
-
келди
қ
илишади
.
Масалан
,
«Хожа
ва
хон»
,
«Хўжа
ва
бий», «Алдар кўса ва Алаша хон» номли
афсонавий
ҳ
икояларни бунга мисол
қ
илиб
кўрсата оламиз.
Насриддинхўжа ким? У тў
ғ
рисида асрдан
-
асрга улашиб, о
ғ
заки
ёки
ёзма
шаклда
келаётган
латифаларни
мавзусига
кўра тўплаб, жанр хусусиятлари ва Насриддинхўжанинг миллий ва
байналмилал образи тў
ғ
рисидаги масалани ўрганиш монографик изланишларни, диссертация
-
лар
ҳ
имоясини амалга ошириш фольклоршуносликдаги муваффа
қ
иятлар
сирасига
киради
.
Насриддинхўжа Сирдарё ё
қ
асида яшаган Турк –
Сир уру
ғ
идан
чи
ққ
ан
деган афсоналар
ҳ
ам
учрайди. Унинг маййити
қ
уйилган
жойга
гумбаз
ҳ
ам
ўрнатилган. Насриддинхўжа маййити
устига ўрнатилган гумбазнинг ўзи
ҳ
ам
кулгили.
Қ
озо
қ
хал
қ
о
ғ
заки
ижодиётида
Насриддинхўжа
ҳ
икоялари фа
қ
ат
қ
ора
сўз шаклида эмас, шеър билан айтиладиган поэзия сифатида
ҳ
ам
учрайди.
Насриддинхўжа тў
ғ
рисида
қ
исса шаклида айтиладиган парчани мисолга келтирамиз:
Қ
атор
-
тенгдош мени тинглангиз,
Бу сўзимни эгасиз
қ
илиб
қ
ўймангиз
.
Ҳ
аётнинг
жуда ажойиб ва
қ
тида
,
Бехабар бўлиб
ҳ
еч
нарсадан
қ
олмангиз
.
Сўз суйладим сизлар учун, мазза
қ
илдим
,
Кўнглингизни кўтармо
қ
га
ҳ
аракат
қ
илдим
.
Кўп эмас, оз
-
мозини мен айтайин
Бўлиб ўтган Насриддинхўжа
ҳ
ангомасин
.
Шунингдек, ўзбек фольклорида афанди образининг берилиши, ундаги
ҳ
озиржавоблик
,
муаммодан осонгина чи
қ
иб
кетиш
ўзига
хос
томонлари билан ажралиб туради.
Қ
уйидаги
мисолга
эътиборни
қ
аратсак
:
Эшакни яширсанг,
ҳ
анграши
ошкора
қ
илади
. Бир одам
Афандидан: “
Эшагингизни пешингача бериб туринг, бир оз юким бор эди, ташиб олай
”, –
деб илтимос
қ
илиб
келибди. “
Эшагим йў
қ
,
сизга
ўхшаб
сўраб
келган
бир
одамга
бериб
юборувдим”
,
–
дебди Афанди. Шу пайт ичкаридан эшак
ҳ
анграб
юборибди
.
“
Ие, эшагингиз
бор экан
-
ку, Афандим
”, –
дебди
ҳ
алиги
одам
.
“
Нима оппо
қ
со
қ
олим
билан
манинг
гапимга
ишонмайсиз
-
у
,
эшакнинг
гапига ишонасизми
?!” –
деб жа
ҳ
л
қ
илибди
Афанди
.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, Насриддинхўжа
қ
озо
қ
хал
қ
адабиётининг
ўз
қ
а
ҳ
рамони
,
у
тў
ғ
рисида
айтиладиган
ҳ
икоялар
хал
қ
асарлари
Насриддинхўжанинг
ота
-
онаси
бор
,
ака
ва
сингиллари
билан
бирга
ул
ғ
айган
,
қ
ариндошлари
кўп
.
Ҳ
атто
унинг
бугун
ҳ
ам
орамизда
ҳ
аёт
кечиб
юрганга
ўхшайдигани шунинг учун бўлса керак.
Латифа хал
қ
нинг
ма
қ
садини
,
манфаатини
,
орзу
ва
армонини
,
ҳ
аётдаги
ха
қ
и
қ
ий
борли
қ
ни
,
ноласи
ва
қ
увончини
,
қ
ай
ғ
у
ҳ
асратини
,
ғ
ам
ва
хо
ҳ
ишини
адолат
йўлидаги
курашининг
кундалик
турмуш
тарзини
яхлит
ва
батамом
қ
амраб
олади
.
Латифани
айтишдаги чечанлик,
топа
ғ
онлик
тизимларига
қ
араб
,
ана
шу
ҳ
икояларни
ўзи
ўйлаб
топиб
айтадиган
му
ҳ
итнинг
талантини
,
ма
ҳ
оратини
билишга
,
фа
ҳ
мли
,
муло
ҳ
азали
ба
ҳ
олашга
қ
аратилган
бўлади
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
36
Халқ ҳажвиётининг муҳим хусусияти шундаки, у яшаш учун курашда мазлум
кишиларнинг устунликка эришиш йўлида фойдаланадиган қуролидир. Жамиятдаги ҳоким
синфлар устунликни моддий жиҳатдан қўлга киритганлар. Эзилувчилар эса ҳоким синфга
қарши курашиш учун ҳажвдан қурол сифатида фойдаланадилар. Бундай ҳажвия сиёсий ва
ижтимоий нуқтаи назардан кучсизларнинг кучлиларга қарши ишлатувчи қуролидир.
Тад
қ
и
қ
отда
шунга
амин
бўлдикки
,
қ
озо
қ
хал
қ
ижодиётидаги
Насриддинхўжанинг
ҳ
икоялари
назарга
илинмай
келаётган
мерос
эмас
эканлиги
аксинча
,
Насриддинхўжа
ҳ
икоялари
хал
қ
ининг
о
ғ
зида
,
тилида
,
олимлар
ва бадиий санъат эгаларининг назарида бўлиб, асрлар бўйи айтилиб,
тўпланиб, нашрдан чи
қ
иб
келаётган
хал
қ
нинг
туганмас
маънавий
меросидир
.
Қ
озо
қ
хал
қ
ининг
афсона
-
ҳ
икоялари
,
уларнинг
орасида
кўп
таралган
Жайрончи
,
Алдар
кўса
,
Насриддинхўжа
,
Аёз
би
,
Асан
қ
ай
ғ
у
ва бош
қ
а
ҳ
ар
қ
адамда
айтилиб
юрган
кулгили
,
ҳ
азил
,
иронияли
,
бир
қ
ўр
қ
о
қ
бойлар
бугунги
фан
юту
қ
лари
ну
қ
таи
назардан
хал
қ
имизнинг
миллий
,
тарихий
ва
маданий
анъаналари
,
маънавий
тажрибасини
ўрганишда
катта
а
ҳ
амиятга
эга
.
MODERNIZATION OF TURKISH LITERATURE
FIKRI AYDEMİR
docent of Giresun University
Abstract. Modernism can be regarded as a movement of thought that has emerged in Europe since the
mid-seventeenth century and influenced the entire world. Modernism, which is based on the idea of
enlightenment, has become the opposite of the traditional in every field with the Industrial revolution.
Modernism, which affects all areas of society, also causes changes in the field of art and literature. Ottoman
society, art and literature were not unfamiliar to this trend, which developed especially under the leadership
of European thought and art. After the French Revolution, thoughts affecting the whole world raise Europe
as a center. All the world's attention and face turns there. The interest of Ottoman society develops in the
same direction. But in the first place, the attention of the Ottoman is for military area. Lost wars and lands,
the future of the army, which has lost its former glory and power, is in the West. So the first transformation
moves begin on the army. After that, change will begin in other social areas. However, it has been discussed
for a long time how these developments and changes will be; in which direction they will affect society and
art. The modernization of the Ottoman Empire has taken the road with the dream of capturing the west,
reaching that level and living like the west. With the publication of the Tanzimat Fermanı (1839),
modernization appears to have exceeded an important threshold. The expression of equality of all citizens in
the edict has in some sense been the most modernist breakthrough. Therefore, despite the existence of various
changes before it, the proclamation of the Tanzimat edict is considered the beginning of modernism.
Keywords and expressions: Modernisation, Turkish Literature, Ottoman Literature, Tanzimat Period.
Аннотация. Модернизмга Европада XVII аср ўрталарида пайдо бўлган ва бутун дунёга таъсир
этган фикрлар оқими сифатида қараш мумкин. Маърифатчилик ғоясига боғлиқ бўлган модернизм
индиструал инқилоб билан биргаликда ҳар бир соҳада анъанавий ҳаётга қарши ғояга айланди.
Жамиятнинг ҳар бир соҳасига таъсир кўрсатган модернизм санъат ва адабиёт соҳасидаги
ўзгаришларни ҳам келтириб чиқаради. Айниқса, Европанинг фикр ва санъати раҳнамолигида ривож-
ланган ушбу оқимдан Усмонли жамияти, санъати ва адабиёти, бебаҳра қолмади. Буюк француз
