S H A R Q M A S H ’ A L I
87
кўриниш борасида ўт аҳамиятли ҳисобланади.
tunç
сўзи турк тилида қизғиш, қаттиқ метал
жисмлардан бири ҳисобланади.
Туркча тилак, олқиш ва аллаларда ранг рамзларда асосан
ak, beyaz, kırmızı, kara, yeşil, mavi
(оқ,
қизил, қора, яшил, кўк (мовий)) ранглар фаол қўлланилган. Ўзбек лирик қўшиқларида ҳам ранглар
билан боғлиқ рамзий образлар, бадиий тасвирлар жуда кўп учрайди. Бунинг асосий сабабларидан
бири рангларнинг инсон руҳий оламига яқинлиги ва руҳиятга таъсир кўрсата олишидадир. Лирик
қўшиқларда келувчи ранг рамзлари бирикма ҳолда бўлади.
Туркча тилак ва олқишларни лексик-семантик ва лингвопоэтик жиҳатдан ўрганишда
кўзга ташланадиган асосий хусусиятлардан бири уларнинг таржима қилишда юзага келган
туркча сўзларнинг айримларининг юзага келтирган маъно ва мазмунини тушунишда халқлар
ўртасида маданиятларнинг илдизи бир эканлигини кўрсатувчи айрим далилларни кузатиш
мумкин. Ҳар бир халқнинг яшаш шароити, тарихи, фольклори, адабиёти ва санъатида ўзига
хос бўлган кўриниш тизими мавжуд.
ТУРК ТИЛИДА ҲАЙВОН ОТЛАРИ ВОСИТАСИДА
КИШИ КЎРИНИШИ ВА ХАРАКТЕР ХУСУСИЯТЛАРИНИ
ИФОДАЛОВЧИ СЎЗЛАР
САЛИМОВА ЗЕБО
Ўқитувчи, ТДШУ
Аннотация. Ушбу илмий мақола инсон қиёфаси ва характер хусусиятларини беришда ҳайвон ёки
ўсимликлар номларидан фойдаланиш масалаларига бағишланади. Зооним ёки фитонимлар орқали
инсон қиёфасини ифодалашда тил имкониятларининг кенглиги кўриб чиқилади. Турк тилида
зоонимлар ва уларнинг ўзбек тилидаги муқобили берилган. Ҳайвон образлари орқали инсон қиёфасини
акс эттириш, уларнинг характерларини очиб беришда тилнинг сўз бойлигига эътибор қаратилади.
Таянч сўз ва иборалар: тил, инсон қиёфаси, характер, зооним, фитоним, образ, портрет,
ижобий, салбий, ташқи кўриниш, ўхшатиш, образ, муқобил, эквивалент, тил доираси, маъно кўчиши.
Аннотация. Данная научная статья посвящена использованию названий животных или
растений при описании портрета и характера человека. Исследуется лексическое богатство языка
при описании человеческой внешности через зооним или фитоним.
Опорные слова и выражения: личность, характер, зооним, фитоним, образ, портрет, позитив,
негатив, внешность.
Abstract. This scientific article deals with the use of animal or plant names in giving human appearance
and character traits. The ability of language to express human appearance through zoonim or phytonim is
examined.
Keywords and expressions: personality, character, zoonim, phytonym, image, portrait, positive,
negative, appearance.
S H A R Q M A S H ’ A L I
88
Қадимдан тили, дини ва қалби бир бўлган, тарихий имтиҳонларда биргаликда курашган ўзбек
ва турк халқлари кучли тарихий алоқалар, умумий маънавий қадриятлар ва урф-одатларга эга.
Узоқ йиллар мобайнида давом этиб келаётган адабий алоқаларнинг ўрни турк ва ўзбек
халқлари ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлашда жуда муҳимдир.
Маълумки, бутун дунёда кенг сиёсий, иқтисодий ва маданий аҳамиятга эга бўлган Туркия
Республикасининг Ўзбекистон ташқи сиёсатида алоҳида ўрни бор. Туркия Ўзбекистоннинг
мустақиллигини тан олган биринчи давлатлардан биридир.
Сўнгги йилларда халқларимиз ўртасидаги қардошлик, дўстлик ва икки томонлама
муносабатлар тарихида мутлақо янги саҳифа очилди ва унинг янги фикрлар билан ўсиши
муносабатларимизни янада мустаҳкамламоқда.
Юракларимиз бир, ниятларимиз умумийдир. Икки қардош давлат халқаро ва икки
томонлама муносабатларда бир-бирини қўллаб-қувватлайди.
Айтиш мумкинки, суҳбатда суҳбатдошларнинг ташқи кўриниши биринчи таассуротда,
иш суҳбатларида ва одамларни баҳолашда катта аҳамиятга эга.
Одам ўзини ўзининг қиёфаси билан қандай таништириши жуда муҳимдир. Дўстона ва
самимий ифода, ишонч билан муносабатда бўлиш, кўз билан алоқа қилиш ва тана тилидан
самарали фойдаланиш инсоннинг ўзига хос хусусиятларини намойиш этишнинг муҳим
талабларидан биридир.
Оламда ҳамма нарса бир-бирига боғлиқ яратилганидек, Инсоният ҳам табиат билан
чамбарчас яшайди. Кишининг хатти-ҳаракатлари, характери ва ташқи кўринишини ҳайвон
ёки ўсимлик номлари билан аташ ёки ўхшатиш бунинг яққол исботидир. Тарихдан ҳозирги
кунга қадар ёмон хулқли одамлар ёввойи йиртқич ҳайвонларга, яхши фазилатли инсонлар уй
ҳайвонларига, сезгир, ҳаракатчанлар баъзи қушларга ўхшатилиши анъанага айланиб қолган.
Ҳайвонот дунёси ҳақиқатининг номлари бўлган зоонимлар кўпгина тилларнинг лексик
таркибидаги энг қадимги семантик гуруҳлардан бирини ташкил қилади. Маъжозий маъно-
ларнинг ривожланиши туфайли зоолексемалар инсоннинг фазилатлари ва ҳаракатларини
тавсифлаш учун фаол ишлатилади.
Муайян маданиятга тегишли бўлиш маълум бир жамиятда шахсни социализация жараё-
нида такрорланадиган билимларнинг асосий стереотипик ядросининг мавжудлиги билан
белгиланади, шунинг учун стереотиплар маданиятдаги номувофиқ номлар ҳисобланади.
Бизнинг фикримизча, стереотип турли хил лисоний шаклларда ифодаланиши мумкин–
булар сўзнинг лексик-семантик вариантлари, бошқа сўзлар билан ўзаро боғлиқлиги, рамз
сифатида хизмат қилиши ва бошқалар.
Ҳар икки тилнинг изоҳли луғати воситасида зоонимлар ифодалаган қиёфалар орқали
ўзбек ва турк тиллари орасидаги ўхшаш ва фарқли томонлар ҳам кўриб чиқилади.
Зоонимлар тилларнинг лексик фонди шаклланган этник-маданий шароитларнинг бево-
сита аксидир.
Инсон қиёфасини ифодалашда унинг характер-хусусияти муҳим аҳамият касб этади. Характер-
хусусият сифатлари инсоннинг турли хил белги хусусиятларини, яъни унинг ахлоқий,
интеллектуал, ижтимоий белгиларини, шахсий характерларини, нарса ва мавжудотнинг характер-
хусусиятларини ифодалашда кўп қўлланадиган сўзлардир. Бундай сифатлар турк тилида 3 хил
тавсиф қилиш мумкин, ижобий ва салбий ёки нейтрал ҳолатда бўлиши мумкин:
1) Турк тилида инсоннинг характер-хусусиятига хос ижобий сифатлар: agah (билимли,
ҳар нарсадан хабардор, хушёр), аçık elli (сахий), аçık fikirli (тили-ю дили бир инсон), аçık
kalpli (тоза қалбли), аçık sözlü (оқни оқ, қорани қора дегувчи, ростгўй), аçık alın ( тўғриликдан
S H A R Q M A S H ’ A L I
89
воз кечмайдиган киши), аçık el (сахий инсон), аçık er (тўғри сўз), ahi (сахий, қўли очиқ), ahlaklı
(хушхулқ киши), babacan (ишончни оқлайдиган, тоза қалбли, шунингдек, келишган соф
киши), adam gibi (тарбияли, ақлли, қулоқ соладиган), adam sarrafı (инсонларнинг ичидагини
кўзидан биладиган, сезгир одам), insan sarrafı (сезгир), affan (иродали, ёмон ишлардан
қочгувчи инсон), afif (иффатли эркак), afife (иффатли аёл), namuslu (ориятли), temiz (соф),
dürüst (тўғри сўз), afşar (тез чора кўрадиган, хушёр, мослашувчан кишилар), çеvik (хушёр),
аtılgan (уддабурон), uyumlu (бўйсинувчи) ва бошқалар.
Ижобий маънодаги стереотиплар сифатида “kurt gibi” зоонимини мисол қилишимиз
мумкин. Ўз ишини яхши билган, киришувчан кишиларга нисбатан ишлатилувчи бу зоомор-
фема ўзбек тилида салбий маънода “очкўз” кишини тасвирлаш учун қўлланилади.
2) Кишиларга хос салбий характер- хусусиятни билдирувчи сифатлар турк тилида
қуйидагича тавсифланади:
afal (тарқоқ фикрли, бесаранжом), аçık göz (манфаатпараст), аhmak (ахмоқ), cingöz (айёр),
yalancı (ёлғончи), kaba (қўпол), hasetçi (ҳасадгўй), inatçı (қайсар), kurnaz (айёр), dedikoducu
(ғийбатчи), sinsi (ғаразгўй), hain (хоин), burnu havada (бурни осмонда), bencil (худбин, эгоист),
kıskanç (қизғанчиқ), kinder (гиначи), kavgacı (жанжал чиқарувчи), sahtekar (иккиюзламачи),
ikiyüzlü (иккиюзламачи), cimri (пасткаш), düzenbaz (хийлакор), dolandırıcı (алдоқчи), hırsız
(ўғри), katil (қотил), uyanık (айёр), vurdum duymaz (тепса тебранмас кимса), adam sendeci
(кибр-ҳавога берилган), acımasız (марҳаматсиз, тошбағир), açık ağızlı (ахмоқ), zalim (золим),
alçak (нокас), kibirli (такаббур), inatçı (ўжар), bencil (худбин) ва бошқалар. Кишиларга хос
салбий ва ижобий хусусиятларини уларнинг гап-сўзини, ўй-ниятини, ёки тана аъзоларини
сифатлаш орқали ҳам билдирилади.
Салбий стереотипларни ифодалаш учун manda gibi (тўнкадай, ишёқмас), tilki gibi (айёр,
лаганбардор) каби зоонимлардан фойдаланилади.
3) Характер-хусусият сифатларининг яна шундайлари борки, уларда ижобийлик ва салбийлик
яққол кўриниб турмайди. Матндан уларнинг маъносини англаб олиш мумкин. Масалан, salak,
lakayıt, inatçı, yaramaz (довдир, лоқайд, шўх, ўжар, шаддод) ва бошқалар. Лоқайд одам бирикмасида
лоқайд сифати салбий муносабат ифодаси учун қўлланган бўлса, “Уни ноўрин кишиларга ҳам
лоқайд туриб берди” мисолида эса ижобий семасини намоён қилган.
Serinkan- совуққон, яъни дунёни сув босса тўпиғига чиқмайдиган киши маъносида келса,
“Бу ғийбатчиларга нисбатан совуққон эди” гапида ижобий маънода қўлланган.
Кўз ранглари ҳақиқатан ҳам одамларнинг характерлари ҳақида маълумот беради. Хўш, қандай
қилиб одамнинг кўз рангига қараб, унинг характери ҳақида маълумот олишимиз мумкин?
Тўқ жигарранг ва қора кўзлар:
Ўзига хос етакчилик хусусиятларига эга ва жуда кескин қарорларни қабул қиладиган
белгилар кўпинча бу кўз рангига эга инсонларда бўлади. Бундай кўзлари бўлган одамлар,
уларда қора ранг жуда доминант бўлиб, улар бошқа одамлар томонидан кўпроқ муҳаббатга
лойиқ бўлади. Бу уларга етакчига айланишига имкон беради, яъни ҳамма билан муросага
келганлар тўқ жигар ранг кўзга эга. Шу билан бирга, ушбу кўз ранги бўлган одамлар одатда
спортда муваффақият қозонишади, чунки улар жуда муваффақиятли. Ҳеч қандай мусобақада
интизомга йўл қўймайдиган бу одамларнинг чуқур нафосати уларни ўзига хос қилади.
Кўзларнинг бу тури ўзбеклар ва турклар орасида жуда кўп учрайди.
Агар қора кўзли ва қора сочли қизлар ўзбеклар учун гўзал деб ҳисобланса, турклар учун
сариқ сочлар ва очиқ рангли кўзлар чиройлидир. Қора кўзлар - бу худди ўзбек тилидаги каби
қора кўзларни ифодалаш учун ишлатилади.
S H A R Q M A S H ’ A L I
90
Ёки кўк кўзлар ... Фаришта ёки шайтон ... Сиз танлаган танловингиз ким бўлишингизни
ҳал қилади. Кўк кўз рангидаги одамлар катта руҳий кучга эга ва уларнинг белгилари уни
қайси йўналишда ишлатишига қараб шаклланади. Кўк кўзли одамлар ҳеч қачон содда
бўлмайди. Эқоист бўлишни асосан кўк кўз ранги бўлган одамларда кўриш мумкин.. Кўк
кўзли одамлар, бошқаларни ҳайратда қолдирадиган кучга эга бўлиб, улар ёмонликни
танлашганда жуда хавфли бўлиши мумкин.
Камдан кам учрайдиган кулранг кўзлар аслида кўк ранг турига тегишли. Икки хил
белгини олиб юрадиган кулранг кўзли одамлар ҳақида гапиришнинг энг муҳими шундаки,
улар ҳар кимдан яширадиган нарсага эга. Бу уларга кўк кўзли одамлар каби яхши ёки ёмон
белгиларни осонгина олишга имкон беради. Агар бу кўз ранги бўлган одамларнинг ранги бир
оз енгил бўлса, қаҳрамон пайдо бўлади. Туркларда энг кенг тарқалган кўз рангларидан бири
бўлган “еlа ” кўзлари жуда ўзига хос белги ойнасидир. Ранги ва ёруғлигига кўра яшил рангдан
жигарранггача ажойиб рангни билдирувчи бу кўз эгалари уларнинг мувозанатли бўлишига
қарамай, сирли томонлари билан диққатни жалб қилади. Австралия университети доктори
Гюнет Метю Леич, бир тадқиқотда, бодом кўзли одамлар овқат ҳазм қилиш тизимида кўпроқ
муаммоларга дуч келишини аниқладилар.
Оч жигарранг кўзлар Туркияда жуда кўп учрайди, дилкаш ва самимий инсонлар бундай
кўз рангига эгадирлар. Прагадаги Чарлз университетида олиб борилган тадқиқотлар шуни
кўрсатадики, бу кўз ранги бўлган одамлар мулойим, ҳурматли ва ҳурматга сазовор. Бошқа
бир маълумотга кўра, бу кўз ранги бўлган одамлар бошқа одамларга қараганда камроқ
ухлашади. Шу сабабли, уйқу кўпинча бу одамлар учун муаммо бўлиши мумкин. Кўзлари
очиқ жигарранг одамлар кўпинча ўз вақтида ётиш ва ўз вақтида туриш учун қийналишади.
Мазкур сўзларнинг ясалишида лексик-семантик усул:
Бунда белги билдирувчи сўзлардан олдин ёки улар ўрнида бошқа туркумдаги сўзлар
қўлланади: заҳар (гармдори) олов (бола).
Инсон ташқи кўриниши ёхуд характер-хусусиятлари қўшма сўзлар билан ҳам ифодаланиб келади:
Сифат+от тарзида: япалоқюз, хомкалла, шўрпешона, калтафаҳм, очофат, майдагап,
олийжаноб.
От+сифат: бошқоронғу, ёқавайрон, жиғибийрон, тепакал, хонавайрон ва бошқа.
От+от: бодомқовоқ, шерюрак, дарвешсифат, девқомат, дилозор, дилором.
Равиш + от: ҳозиржавоб, камгап, камсухан.
Феъл+феъл: ебтўймас.
Равиш+ феъл: чўрткесар.
Олмош+от: ўзбошимча.
От+феъл: тилёғлама, гадойтопмас, тинчликсевар.
Олмош+сифат: Ўзбилармон.
Сон+от: иккиюзламачи, қирқямоқ.
Сифатларнинг отлашуви эса унинг гапда от бажарадиган синтактик вазифада келишидир.
Сифатланмиш тушириб қолдирилса, сифат ўша отнинг шаклий белгиларини қабул қилади,
ҳамда уларнинг синтактик вазифасини бажаради.
а) Эга бўлиб келади: Яхши ошини ер, ёмон - бошини.
б) Қаратқич аниқловчи бўлиб келади. Сахийнинг эҳсонига бахлнинг боши оғрир.
c) Тўлдирувчи бўлиб келади. Яхшидан адашма, ёмонга ёндашма.
Инсон характерини ифодаловчи сўзлар ҳам ҳар бир тил миллатининг дунёқараши,
менталитетидан келиб чиққан ҳолда қўлланилади. Масалан, ўзбек тилида сахий маъносини
S H A R Q M A S H ’ A L I
91
берувчи “қўли очиқ” иборасини турк тилида cömert ёки “аçık gönüllü” ёки камтар маъноси-
даги “аlçak gönüllü” ибораси билан ифодалаш мумкин. Шу ўринда аlçаk сўзини ўзи ишла-
тилганда эса пасткаш маъносини бериши эътиборга лойиқ. Хушчақчақ одамни таърифлар
эканмиз, турк тилида “güler yüzlü” ифодасини қўллашимиз мумкин. “Тирноқ остидан кир
қидирадиган” одам маъносида “üzümün çöpü, аrmudun sapı” diyen insan ибораси келади.
Турк тилида ҳам инсон қиёфаси ва характерини билдирувчи сўзларни ижобий ва салбий
маънода келувчи турларига ажратадиган бўлсак:
Ижобий хусусиятларни ифодаловчи сўзлар: İyi, mert, cömert, dürüst, saf, temiz, sessiz,
aydın, üstün zekalı, çalışkan, ciddi, samimi, güzel, ahlaklı, mihriban, şefkatlı, temiz, titiz, zeki,
terbiyeli, dikkatli, sorumlu, sabırlı ва бошқалар.
Салбий хусусиятларни билдирган сўзлар: Kötü, korkak, cimri, yalancı, kurnaz, geveze,
ahmak, aptal, tembel, inatçı, geri zekalı, deli, dedikoducu ва бошқалар.
Қўшма сўз билан ифодаланадиган характер сифатлари ҳам мавжуд бўлиб, улар қуйидаги
тартибда ясалади:
От+сифат: adamakıllı, bilim adami;
От+феъл: konuksever, yardimsever, misafirsever, yurtsever ва бошқалар.
Турк тилида инсон қиёфасини зоонимлар воситасида ифодалаш эса турк халқининг дунё-
қарашига, менталитетига мос равишда белгиланган. Ҳар икки тилда ҳам инсон характерини
ифодаловчи зоонимлар жуда ҳам кўп. Қуйида биз баъзи мисолларни келтириб ўтамиз.
Ўзбек тилида чиройли қора кўзларни тасвирлаш учун оҳу, қуралай кўзларига ўхшатишдан
фойдаланилса, турк тилида катта ва чиройли кўзларни ифодалашда “еşеk gözlü” бирикмаси
қўлланилади.
Ўзбек тилида жайрон кўз, оҳу кўз, туя боласининг тим қора кўзларига ўхшаса қуралай кўз
бирикмалари орқали берилади.
“Еşеk gibi” ифодаси турк тилида ақлсиз, қўпол, ўйламай иш қиладиган каби маъноларда
келади. Туйғусиз, ҳиссиз одамга нисбатан эса “еşеk derisi gibi” бирикмаси қўлланилади.
Ўзбек тилида эса бу бирикмалар жуда меҳнат қилиб юзага чиқмаган одам ёки ўта қайсар
маъноларида келади. Шу билан бирга, кўзлари катта-катта инсонга нисбатан “еşеk gözlü”
ифодаси ишлатилади.
Қарашлари ўткир ёки узоқни яхши кўра оладиган, сезгир инсонларга нисбатан ўзбек
тилида “бургут кўз”, “лочин кўз” ўхшатмалари билан ифодаланса, турк тилида ҳам “şаhin
bakışlı” (лочин кўз) бирикмаси ишлатилади.
Қирра бурунли кишиларни тилда ифодалаш учун “karga burun” бирикмасидан фойдала-
нилади. Аслида қарғанинг бурни бироз эгри бўлгани учун ҳам шунга қиёсланган.
Жуда озғин ва қорачадан келган кишилар учун ҳам “karga gibi” ифодаси берилади. Шунингдек,
хипча бел ва нозик қоматли аёлларга нисбатан “cеylan gibi” дейилади, яъни оҳуга ўхшатилади.
Cеylan gibi ифодаси орқали қадди-қомати чиройли аёллар ифодаланади.
Аристотел ўзининг “Поэтика” асарида ушбу фикрларни беради: “Инсон майлининг
нимададир намоён бўлиши, кимнинг ниманидир афзал деб ҳисоблагани ёки ниманидир
ёқтирмагани характердир. Шахс агар ўзининг гаплари ва ишларида қандайдир мақсадга амал
қилса, характерга эга бўлади. Агар шахс яхши мақсадларни кўзласа, характери ҳам яхши
бўлади. Бу ҳар бир одамда мавжуд бўлиши мумкин”.
1
1
Aristotel. Poetika. Toshkent. 1975. 82-b.
S H A R Q M A S H ’ A L I
92
Салбий характерлардан бири бўлган қайсар таърифини беришда ҳар иккала тилда ҳам
бироз ўхшашлик мавжуд. Ўзбек тилида “қайсар эшшак” таърифи қўлланса, турк тилида
ундан ҳам қайсарроқ бўлган хачир ҳайвонига ўхшатиш билан акс эттиради. Яъни “Каtır gibi”
бирикмаси ёрдамида ифодаланади.
Айёр, лаганбардор кишиларга нисбатан ҳар иккала тилда ҳам бир хил ўхшатиш “тулки”,
“tilki gibi” тарзида берилади.
Иш кўзини биладиган, киришувчан маъносида “kurt gibi” бирикмаси қўлланилади. Ўзбек
тилида эса курт яъни бўри орқали бундай характер ифодаланмайди, ўзбек тилида “бўридай”,
“оч бўридай” ўхшатмаси жуда очиққан кишини таърифлаш учун ишлатилади. Бу ўринда ҳар
икки тил ўртасида баъзи фарқли жиҳатлар кўринади.
Ўзбек тилида калтафаҳм, бефаросат одамни “товуқ мия” га ўхшатилса, “tavuk gibi”
бирикмаси турк тилида барвақт ухлаб қолувчи кишиларга нисбатан ишлатилади. “Horoz gibi”
эса каландимоғ, ўз ҳаққини билган, ҳар ишда бош бўлган киши маъносида қўлланилади.
Ўзбек тилида, айниқса халқ тилида кеккайган, қўлидан бир иш келмаса-да ўзини осмонда деб
биладиган ёш йигитлар учун “жўжахўроз” ўхшатмаси қўлланилади.
Лаганбардор, сертакаллуф, катталарга тилёқламалик қилиб ялтоқланадиган одамга
нисбатан “köpek gibi” бирикмаси ишлатилади.
Аkrep сўзи турк тилида чаён маъносини беради, лекин инсонларга нисбатан “çiyan gibi”
ифодаси ишлатилади ва “тили заҳар” кишини таърифлаш учун қўлланилади.
Турк тилида шундай иборалар борки, улар инсонга хос характерларни бадиий тарзда ва
таъсирчан ифодалаш имконини беради. Масалан “mürekkep yalamış” (сиёҳ ялаган) ибораси
илм-фанга берилган, умрини илм олишга сарфлайдиган кишиларни билдирса, “yüzünü köpek
yalamış” ибораси эса уятсиз, орсиз киши маъносини ифодалаб келади.
Турк тилида бир инсоннинг оғир вазмин, камгаплиги кўпинча фикрни қисқа, лўнда ифодалаш
воситларидан бири бўлган иборалар орқали берилади: ağzına bakla almak (ог`зига ловия олмоқ,
яъни оғзига талқон солиб олмоқ); ağzını bıçak açmamak (“оғзини пичоқ билан ҳам очиб
бўлмайди), ağzına çakıl maşı almak (“оғзига шағал солиб олмоқ”) ва б. Айни шу ибораларга
антонимларни ташкил этувчи иборалар ҳам талайгина. Масалан:
ağzında bakla ıslanmamak
(оғзида гап турмаслик),
çеnesi düşük
(чакаги очиқ) каби.
Onlar, Sörlerden ziyade benden
çekinirlerdi. Niçin mi diyeceksiniz? Çűnkű gevezeydim, sakallı dayının dedig’i gibi, ag’zımda bakla
ıslanmazdı.
(R.N.G, 29). Таржимаси:
Улар мураббиялардан ҳам кўпроқ мендан қўрқишарди. Нега
дейсизми? Чунки сергап эдим, соқолли амаки айтгандай, ичимда гап турмас эди.
(М.И.29-б).
Таржимон туркча гапдаги “Аğzıda bakla ıslanmamak” иборасини “ичида гап турмаслик”
маъносидаги муқобилини танлаб тўғри иш тутган ва иккала ибора бир-бирига тўла мос келган.
Рашод Нури Гунтекиннинг “Чолиқуши” романидан келтирилган мисолларда ҳам киши
характерини иборалар орқали ифодалаш муаллиф ва таржимон Мирзакалон Исмоилий
томонидан моҳирона амалга оширилган ва бу асарнинг бадиий қийматини янада оширган:
Шунингдек,
Besime Teyzemin kızı Necmiye, annesinin dizi dibinden ayrılmayan sessiz ve biraz
da hastalıklı bir çocuktu
(R.N.G., 25) гапи ўзбекчага
Басима холамнинг қизи Нажмия онасининг
этагидан ажралмайдиган камгап, ҳастаҳол қизалоқ эди
(М.И., 25) дея ўгирилган. Гапдаги
annesinin dizi dibinden ayrılmayan çocuk (онасининг тиззаси тагидан ажралмайдиаган бола, яъни
уйдан ҳатлаб кўчага ёлғиз ўзи чиқмайдиган, онасига боғланиб қолган бола)
ибораси ичига кириб
қолган сўзлар ибора таркибини кенгайтирган, яъни гап таркибидаги «
sessiz ve biraz da hastalıklı
bir…
» эркин бирикмаси иборанинг компоненти ҳисобланмайди. Бу жумладаги
annesinin dizi
S H A R Q M A S H ’ A L I
93
dibinden ayrılmayan çocuk
ибораси
онасининг кетидан қолмаслик,
яъни
уйдан ҳатлаб кўчага ёлғиз
ўзи чиқмайдиган, онасига боғланиб қолган бола
маъносида келган.
Яна бир ўринда:
Ёки,
Hűseyin, delişmen bir adamdı. Beni çabuçak sevmişti. Ben de umulmaz ve affedilmez bir
vefasızlıkla onun sevgisine mukabele edivermiştim.
(R.N.G., 9) жумласида ифода этилган фикр,
аниқрог`и,
sevgisine mukabele etmek
бирикмаси ўзбекча таржимада ибора воситасида
(оёқ
ости қилмоқ)
ёритилган ва бу таржиманинг бадиий савиясини янада оширган:
Ҳусайн
девонароқ одам эди. Мени жонидан ортиқ яхши кўрарди. Мен эсам унинг севгисини оёқ ости
қилиб, тузатиб бўлмайдиган вафосизлик билан хорлардим
(М.И., 8).
Мазкур мисолда “делисмен”-девонароқ, “вефасиз”-вафосиз каби характер хусусиятлари
таржимада ўз эквиваленти билан берилганининг гувоҳи бўламиз.
Инсон портретини ифодалашда ҳам бир қанча туркча зоонимларни кўриш мумкин. Кучли,
навқирон, елкадор, вазндор эркаклар учун “tay gibi” бирикмаси қўлланилса, бу кўринишдаги
аёлларни таърифлаш учун “at gibi” ўхшатишидан фойдаланилади.
Қўпол, жуда ҳам семиз, меҳнатга тоби йўқ танбал кишиларни тасвирлаш учун ўзбек
тилида “тўнкадай”, “чўчқадай”, “буқадай” сўзлари қўлланилса, турк тилида “manda gibi”
бирикмаси ишлатилади. Манда ёввойи буқа маъносини беради.
Жуда сабрли, сўзсиз ҳар юклатилган вазифани бажарадиган инсонга нисбатан “karınca
sabırlı” берилади. Ўзбек тилида ҳам бу ўхшатма меҳнаткаш одамга кўра ишлатилади. Маълум
бир маънода ҳар иккала тилда ҳам бир-бирига яқин маъноларда қўлланилади.
Ҳар бир ёзувчининг бадиий маҳоратини белгилашда унинг қаҳрамон портретини яратишдаги
ўзига хослиги алоҳида аҳамият касб этади. Чунки ёзувчи яратган портрет адабий қаҳрамон
тўғрисида тасаввур ҳосил қилиш учун дастлабки таянч асос саналади. Асарда қаламга олинаёт-
ган воқеа-ҳодисаларда кимлар иштирок этаётгани, улар қанақа кўриниш, қиёфа ва қандай феъл-
атворга эга эканлиги, аввало, уларнинг портрети орқали намоён бўлади.
Асардаги воқеаларнинг кундалик ҳаётдагидан кўра таъсирчанроқ, жозибалироқ бўлиши-
нинг асосий сабаби, аввало, қаламга олинаётган воқеаларнинг марказида турган қаҳрамонлар
билан боғлиқдир.
Кишиларни шунчаки умумий тарзда эмас, балки муайян характер эгаси сифатида тасвир-
лаш бадиий адабиётнинг энг муҳим хусусияти саналади. Адабиёт турли-туман характерларни
гавдалантириш орқали инсоннинг ички дунёсини, унинг ижтимоий муҳит билан муносабат-
ларини акс эттиради.
Хулоса қилиб айтганда, ҳар бир тил ўз доирасидаги сўзларни ўрнида қўллаш, маъно
кенгайиш усулларини ўрганиш, ўзига хос бўлган хусусиятларини дунёнинг тилдаги кўриниши
орқали акс эттиришда муҳим рол ўйнайди. Инсон қиёфаси ва характерини ифодалаш ҳар бир
тилда кўрилганда, шу тил вакилларининг дунёқараши, менталитетидан келиб чиққан ҳолда
берилади. Шунингдек, тилнинг қанчалик кенг майдонга эгалигидан дарак беради.
Ўзбек ва турк тилларининг лексикографик манбалари материалларини чоғиштирма таҳлил қи-
лиш зоонимни идрок этишда умумий ва ўзига хос хусусиятларнинг мавжудлиги ҳақида гапиришга
имкон беради. Умумий бўлган нарса бу – зоонимнинг иккала тил тизимида мавжудлиги, шу
жумладан ҳайвоннинг биологик хусусиятлари ва зооморфизм. Ҳар икки тилда ҳам одамни салбий
ва ижобий томондан тавсифлаш учун зоометафоралардан фойдаланилади.
Мазкур тиллар таркибидаги зоонимларнинг “хулқ-атвори” таҳлили бизга қуйидагиларни
айтишга имкон беради:
S H A R Q M A S H ’ A L I
94
1)
Кўриб чиқилган зоолексемалар ҳар иккала тилнинг матнларида фаол ишлатилади ва
турли хил инсоний иллатларнинг тимсоли сифатида хизмат қилади;
2)
Иккала тилнинг зоонимлари одамнинг феъл-атворини, ҳолатини, хатти-ҳаракатла-
рини ва хулқ-атворини салбий ҳам ижобий баҳолаш учун ишлатилади, бу ҳайвонот дунёси
вакили идрокининг ўзига хослиги билан изоҳланади, бунда худди шу ҳайвон ўхшаш белгилар
билан тавсифланади.
Бу тилларда зоонимлар мақол ва маталларида ҳам кенг қўлланилади.
ПОДХОДЫ К ИЗУЧЕНИЮ ТУРЕЦКИХ И АНГЛИЙСКИХ
ГЛАГОЛОВ ЗРИТЕЛЬНОГО ВОСПРИЯТИЯ
В СОВРЕМЕННОЙ НАУКЕ
АМИРОВА НИГОРАХОН
докторант, ТГУВ
Аннотация. Данная статья посвящена обзору истории глаголов зрительного восприятия в
турецком и английском языках.
Турецкие глаголы зрительного восприятия рассматривались преимущественно в составе глаголов
восприятия. Это позволило обнаружить ряд общих свойств, присущих всем перцептивным глаголам, в том
числе глаголам зрительного восприятия, и соотнести глаголы зрительного восприятия с другими
семантическими классами внутри этой системы. Усилия исследователей, в основном, были направлены на
создание классификаций глаголов восприятия по обозначаемому ими типу восприятия либо по значению. В
семантике этих глаголов исследователи интуитивно выделяют два аспекта: перцептивный и
ментальный. Они в реальном анализе либо смешиваются и не разграничиваются, либо противопос-
тавляются как совершенно автономные сущности и рассматриваются отдельно. Однако при всех
различиях точек зрения следует отметить наличие общих моментов в классификациях этих глаголов как
в перцептивном, так и ментальном значениях. В связи с этим остаются нерешенными вопросы пер-
востепенной важности, в частности, вопросы списка глаголов, относимых к классу перцептивных, в том
числе к глаголам зрительного восприятия, критериев их отграничения от других семантических классов
глаголов, определение единого терминологического аппарата описания.
История изучения английских глаголов зрительного восприятия обширна и включает большое количество
разнонаправленных исследований. Наиболее подробно они были расмотрены в монографии Аке Виберга. Все
последующие работы, посвященные этим глаголам и выполненные на материале различных языков, в той или
иной степени основаны на тех положениях, которые сформулировал А. Виберг. Анализ работ позволяет
увидеть следующие подходы к исследованию этих глаголов: сопоставительный, системно-структурный,
лингвопрагматический. Как правило, в исследованиях, посвященных сопоставительному анализу английских
глаголов зрительного восприятия и их соответствиям в других языках, английский выступает в качестве
эталона, материал других языков рассматривается и оценивается на его фоне. При этом рассмотрению
подвергаются структура изучаемых глаголов, семантический потенциал и функционирование в определен-
ных типах текстов. Работы, посвященные системно-структурному анализу английских глаголов зритель-
ного восприятия, направлены на определение системных связей, как с точки зрения формы, так и содер-
жания, а также характера их сочетаемости. В более поздних работах указанные глаголы рассматри-
ваются в рамках лингвопрагматического анализа, осуществленного на материале различных типов текстов.
