S H A R Q M A S H ’ A L I
102
МАКТАБ ВА ЛИЦЕЙ ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАЛАРИДА
ГРАММАТИК МАВЗУЛАРНИНГ ТАҲЛИЛИ
ЮНУСОВА ОЙЖАМОЛ
ўқитувчи, ТДШУ
Аннотация. Ушбу мақола Тошкент шаҳридаги ҳиндий тилига ихтисослашган мактаб ва
лицейлар учун ёзилган ўқув қўлланмалардаги грамматик мавзуларнинг таҳлилига бағишланган.
Ўзбекистон ва Ҳиндистон ўртасидаги дўстона алоқалар кенг миқёсда ривожланиб бораётган
бир пайтда, биз ҳиндий тили ўқитувчилари ҳам шу муносабатларнинг ривожланишига ўз
ҳиссамизни қўшишимиз керак. Икки мамлакат ўртасида илм-фан йўналишида ҳамкорликнинг йўлга
қўйилиши ёшларимиз учун ҳиндий тилини юқори савияда ўрганишни талаб қилади. Охирги йигирма
йил давомида мактаб ва лицей ўқувчилари учун бирорта дарслик яратилмаганлиги ачинарли ҳол,
албатта. Ушбу мақолада мактаб-лицей ўқитувчиларига мақола муаллифи томонидан тайёрланган
ўқув қўлланмаларни ўрганиб чиқиш ва шарқшунослик университети ҳиндий тили ўқитувчилари
раҳбарлигида янги ўқув қўлланмалар яратиш масаласи қўйилди.
Мақолада мактаб ва лицей ўқувчилари томонидан ҳиндий тилини ўрганиш босқичма-босқич
ёритилган. 5-синф ўқувчилари учун мўлжалланган дарслик ҳиндий тили фонетикаси, ёзув тизими
ва грамматикаси бўйича ўрганиш учун бошланғич мавзулар берилган. Ўқувчиларни ҳиндий тилига
қизиқтириш мақсадида турли хил машқлар ва расмлар берилган, бу эса ўқувчининг ҳиндий тилини
ўрганиш жараёнида фаоллигини оширишга ёрдам беради.
Лицей ўқувчиларига мўлжалланган ўқув қўлланмаларда эса ҳиндий тили бўйича фонетик ва
грамматик манбалар батафсилроқ берилган; турли мавзулар, яъни Ҳиндистон географияси,
тарихи, ижтимоий ҳаёти, машҳур давлат арбоблари, миллий байрамлари, грамматик жадваллар,
ҳар бир матннинг луғати, оғзаки ва ёзма машқлар,тестлар ўқувчиларнинг ҳиндий тилини ўрганиш
бўйича билимини оширади.
Таянч сўз ва иборалар: содда орт кўмакчилар, от категорияси, жинс категорияси, кучайтирув
юкламалари, мураккаб орт кўмакчилар, тугал сифатдош, Ганди,Тагор, Неру, Шастри.
Аннотация. Данная статья посвящена анализу грамматических тем в учебных пособиях, написанные для
специализированной школы по языку хинди и лицея восточных языков при ТашГУВ. Дружественные отношения
между Узбекистаном и Индией развиваются плодотворно и мы, учителя языка хинди,тоже должны внести свой
вклад в развитие этих отношений. Налаживание научного сотрудничества между двумя странами, требует
высокого уровня изучения хинди для нашей молодежи.
К сожалению, за последние двадцать лет не создавались учебники по языку хинди школьникам и учащимся
лицеев. В этой статье, учителям школы и лицеев было предложено ознакомиться с учебными пособиями,
подготовленными автором статьи, и поставлена задача создать новые учебники под руководством учителей
хинди университета Востоковедения.
В статье описывается поэтапное изучение языка хинди школьниками младших и старших классов. Учебник
для 5-х классов включает в себя вводные темы по фонетики, орфографии и грамматики языка хинди.
Предлагаются различные упражнения и картинки, чтобы заинтересовать учащихся к изучению этого языка,
также помогает повысить активность учащихся в процессе изучения языка.
Учебные пособия для старшеклассников содержат более подробные фонетические и грамматические
источники на хинди; даны различные темы, а именно по географии, истории, тексты, рассказывающие об
известных индийских государственных деятелях, о национальных праздниках Индии, грамматические таблицы,
словари каждого текста(или поурочные), устные и письменные упражнения, выполнение тестов увеличивает
знания по языку хинди.
Опорные слова и выражения: простыепослелоги, существительное, категория рода, усили-
тельные частицы, сложные послелоги, причастие совершенного вида, Ганди, Тагор, Шастри.
S H A R Q M A S H ’ A L I
103
Abstract. This article is devoted to the analysis of grammatical topics in textbooks written for a specialized
school of the Hindi language and a lyceum of oriental languages at the Tashkent State University. Friendly
relations between Uzbekistan and India develops fruitfully and we, the Hindi language teachers, should also
contribute to the development of these relations. The establishment of scientific cooperation between the two
countries requires a high level of Hindi learning for our youth.
Unfortunately, over the past twenty years, textbooks on the Hindi language for schoolchildren and students
of lyceums have not been created. In this article, teachers of the school and lyceum were suggested to familiarize
themselves with the teaching aids prepared by the author of the article, and the task was to create new textbooks
under the guidance of teachers of the Hindi at University of Oriental Studies.
The article describes the step-by-step study of Hindi by elementary and senior schoolchildren. The 5th grade
textbook includes introductory topics in Hindi phonetics, spelling and grammar. Various exercises and pictures
are offered to keep students interested in learning Hindi, and helps to increase student activity in the language
learning process.
Textbooks for high school students contain more detailed phonetic and grammatical sources in Hindi;
various topics are given, namely geography, history, texts telling about famous Indian statesmen, about the
national holidays of India, grammar tables, dictionaries of each text (or lesson), oral and written exercises,
performing tests increases knowledge of the Hindi language.
Keywords and expressions: simplepostpositions, none, emphatic particles, complex postpositions,
perfictive participles, Gandhi,Tagor, Nehru, Shastri.
Кириш
.
Ўзбекистон ва
Ҳ
индистон ўртасидаги дўстона муносабатлар кўп асрлик тарихга
эгадир. Ўзбек ва
ҳ
инд хал
қ
и ўртасидаги илмий ва маданий ало
қ
алар доим ривожланиб
келган.
Х
I
асрнинг
буюк олими Беруний
ҳ
ам
ҳ
инд ва санскрит
тилларини ўрганган.
Абу
Рай
ҳ
он Беруний астрономия, математика, география, минералогия фанлари бўйича
қ
ому
-
сий асарлар яратиш билан бирга
ҳ
инд
хал
қ
ининг яшаш тарзи, маданияти ва урф
-
одатларини
ҳ
ам ўрганди.
Ҳ
индистон сафаридан олдин
ҳ
индий тилини
ўрганди.
Беруний
Ҳ
индистонда
“Санк
ҳ
и” ва
“Ёгасутра Патанджал” асарларини санскрит тилидан араб тилига ва Птоломей
-
нинг “Евклид ва Алмагеси” асарини санскрит тилига таржима
қ
илди.
Беруний
Ҳ
индистонда
бир неча йил
яшаб ва ижод
қ
илган даврида “
Ҳ
индистон” номли катта энциклопедик
жа
ҳ
оншумул асарини яратди.
Бу асар
нафа
қ
ат
Ҳ
индистон,
Ўрта Осиёда, балки бутун дунёда
маш
ҳ
ур бўлди
,
араб, форс ва
ғ
арб тилларига
ҳ
ам таржима
қ
илинди. Ўзбек китобхонлари
асрлар мобайнида бу китобни ў
қ
иб,
ҳ
инд диёри
билан танишди ва
ҳ
инд тилига бўлган
қ
изи
қ
иши ортди.
Икки давлат ўртасидаги
савдо
-
соти
қ
ва дипломатик ало
қ
алар Бобурийлар даврида яна
ҳ
ам ривожланди.
Бобурийлар саройининг элчилари Бухоро, Самар
қ
анд ва Хоразмда
фаолият юритишган бўлса, ўзбек элчилари ва илм
-
фан вакиллари
ҳ
ам
Ҳ
индистонда ўз
фаолиятларини олиб боришди.
Ҳ
инд
савдогарлари Бухоро, Самар
қ
анд, Хива,
Қ
ў
қ
он ша
ҳ
ар
-
ларида савдо
қ
илишарди.
Бу ало
қ
алар икки хал
қ
нинг дўстона муносабатларини шакллан
-
тиришга катта
ҳ
исса
қ
ўшди.
Бобурийлар салтанати уч аср давомида
дипломатик ало
қ
аларни
ривожлантирди.
Ҳ
озирги
кунда
Ҳ
индистон жа
ҳ
ондаги ривожланган мамлакатлардан бири
ҳ
исобланади.
Сўнги йигирма йил мобайнида бу мамлакат турли со
ҳ
аларда етакчи ўринда туришини
биламиз. Айни
қ
са, малакали мутахассислар тайёрлашда олий таълимнинг а
ҳ
амияти катта.
Дунёдаги кўпгина мамлакатнинг ёшлари
Ҳ
индистоннинг нуфузли олийго
ҳ
ларида таълим
олишади. Жумладан, Олмазор академик
лицейининг ўнлаб битирувчилари
Ҳ
индистоннинг
Де
ҳ
ли ва Пуна университетларининг коллежларида бакалавр даражасидаги турли хил
S H A R Q M A S H ’ A L I
104
йўналишларида таълим олишди.
Ҳ
озирги пайтда
ҳ
ам
кўплаб ўзбек ёшлари
Ҳ
индистонга
бўлган
қ
изи
қ
ишларини
ҳ
инд
тили,
ҳ
инд адабиётини ўрганиш ор
қ
али
амалга оширмо
қ
да.
Ва
албатта,
ёшларнинг бу интилишлари келажакда малакали таржимонлар ва етук мутахассис
бўлишларига замин яратади.
Давлатимиз ра
ҳ
барлари томонидан таълим тизимини тубдан яхшилаш со
ҳ
асида кўплаб
чора
-
тадбирлар амалга оширилмо
қ
да. Президентимиз тадбирларда ёшлар билан
учрашган
ва
қ
тида уларнинг
қ
айси со
ҳ
ада ў
қ
ишидан
қ
атъи назар саводхон ва ўз касбининг етук мута
-
хассиси
бўлишлари учун билим олишларини доим
таъкидлайди.
Ўз навбатида биз ў
қ
итув
-
чиларга
ҳ
ам ў
қ
увчилар ва талабалар учун янги типдаги дарсликлар, ў
қ
ув
қ
ўлланмалар
яратиш вазифаси
қ
ўйилган.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил апрел ойидаги ИД-2998
Қарорига кўра Тошкент шаҳар Олмазор туманидаги Лал Баҳодир Шастри номидаги
ҳинд тилини чуқурлаштириб ўқитишга ихтисослаштирилган мактабни ташкил этиш
тўғрисида қуйидаги вазифалар белгилаб берилди: ушбу мактабда умумий ўрта таъ -
лимнинг давлат таълим стандартлари асосида замонавий ахборот ва педагогик
технологиялардан кенг фойдаланган ҳолда чет тилларини, айниқса ҳинд тилини
чуқур ўқитилишини ташкил этиш;
ўқувчиларни ҳинд тилини билиш даражасини тасдиқловчи миллий ва халқаро
эътироф этилган сертификатлар олишга тайёрлаш;
ихтисослаштирилган мактабни ҳинд тили йўналишида юқори малакали педагог
кадрлар билан таъминлаш, ўқув-тарбия жараёнини халқаро андозалар асосида ташкил
этиш мақсадида Тошкент давлат шарқшунослик институти ва Ўзбекистон давлат
жаҳон тиллари университети профессор-ўқитувчиларини жалб этиш.
2
Вазирлар Маҳкамасининг мазкур қароридан келиб чиқиб ушбу мактабнинг 5 -синф
ўқувчиари учун янги типдаги ҳинд тилидан ўқув қўлланма тайёрланди.
Тошкент шаҳарида Л.Б.Шастри номли 24-мактаб ҳамда Юнусобод лицейида ҳиндий
тили ўқитилади.Олмазор туманидаги Л.Б.Шастри номли 24-мактабда ҳиндий тили
1956-йилдан бери ўқитиб келинади. Бу мактаб ўқувчилари учун ҳиндий тилидаги
дарсликлар олийгоҳ ва мактабнинг етакчи ўқитувчилари томонидан 1960 – 1994
йиллар мобайнида яратилди. Кўп йиллар давомида 5-8-синфлар учун ёзилган ҳиндий
тили хрестоматияси, шунингдек Ҳиндистон элчихонаси ва Ҳиндистон маданият
маркази томонидан тақдим этилган ўқув қўлланмаларидан фойдаланиб келинди.
Ма
қ
сад
ва вазифалар
:
2019
йилда мактабнинг 5
-
синф ў
қ
увчилари учун ў
қ
ув
қ
ўлланма
тайёрланди. Бу китобни яратишдан ма
қ
сад
-
замонавий педтехнологиялар ва ў
қ
итишнинг янги
услубларидан фойдаланиб,
ў
қ
увчиларга
ҳ
индий тилининг бошлан
ғ
ич бос
қ
ичини
ўргатиш,
уларнинг билим
ва
кўникмаларини
шакллантиришдир.
Ў
қ
ув
қ
ўлланма 50 дарсдан иборат бўлиб,
ҳ
ар бир дарсда
6
тадан 8 тагача турли хил
мавзудаги маш
қ
лар, кичик
ҳ
ажмдаги матнлар, янги сўз ва ибораларнинг лу
ғ
ати берилган.
Мактаб ў
қ
увчиларига мўлжалланган бу ў
қ
ув
қ
ўлланма аввалги дарсликлардан фар
қ
ли
равишда о
ғ
заки ва ёзма маш
қ
ларнинг кўплиги, турли мавзудаги матнларнинг мавжудлиги,
айни
қ
са
,
грамматик мавзуларни ўзлаштиришда турли хил усуллар
қ
ўлланилди.
Болаларни
ҳ
индий тилига
қ
изи
қ
тириш,
янги лексик бирликларни ўрганиш, ёдлаб олиш учун турли
ўйин шаклидаги жадваллар берилди.
О
ғ
заки нут
қ
ни бойитиш ва
лексик за
ҳ
ирани
кўпайтириш ма
қ
садида берилган матнлар
300 дан орти
қ
сўзларни ўз ичига олади ва улар
S H A R Q M A S H ’ A L I
105
мактаб, оила,
бизнинг уйимиз
каби мавзулардан таркиб топган. Дарс ўтиш жараёнида
асосий эътиборни
ў
қ
увчиларда грамматик материални чу
қ
ур ўзлаштириш, о
ғ
заки ва ёзма
нут
қ
кўникмаларини ривожлантиришга
қ
аратилган.Саволларга жавоб ёзиш маш
қ
лари
,
ҳ
индий тилидан ўзбек тилига ва ўзбек тилидан
ҳ
индий тилига таржима маш
қ
лари ва
берилган лу
ғ
ат ёрдамида ў
қ
увчининг таржима
қ
илиш кўникмаси шаклланади.
Ҳ
индий тили
алифбоси
ҳ
арфларини ўзлаштириб олиш учун турли постерлар,
расмлар ва видеофильм
-
лардан фойдаланиш ва топишмо
қ
тарзидаги
қизиқа
рли вазифалар билан ма
шғул
отларни
ўтказиш самарали натижалар беради. Кичик ёшдаги
ўқу
вчилар учун чет тилларини ўрганиш
китобларида айнан шундай тарзда хорижий тил ўрганиш
мақсади қўйилган
.
Ҳ
индий тили 5
-
синф
ўқув қўлланмасида ҳам
янги инновацион услублардан,
ҳи
ндий тилида видео
-
аудиотасмалар, презентацияларни намойиш этиш билан ў
қув
чининг фаоллигини ошириш
кўзда тутилган.
Ҳ
индий тили фонетикаси
қ
онуниятларини
яхши ўзлаштириш
учун ўқув
видеофильмлардан фойдаланиш ҳамда фонетик машқларни бажариш орқали ўқувчиларнинг
нафақат ёзиш кўникмалари, балки сўзларни тўғри талаффуз қилиш ва ифодали ўқиш
бўйича ҳам билимлари шаклланади. Дарс жараёнида намуна сифатида бир неча хил
машқлар берилган. Бу машқлар ўқувчиларнинг сўзни тўғри ёзиш орқали уларни ёддан
билиши ҳамда сўз бойлигини оширади. Энг кўп балл тўплаган ўқувчи аъло баҳо олади,
бундай рағбат ўқувчининг дарс жараёнида фаол бўлишига замин яратади. Қуйида биз
ўқувчиларнинг билим кўникмаларини оширувчи машқлардан намуналар келтирамиз.
Ў
қ
увчилар ну
қ
талар ўрнига мос
ҳ
арфни
қ
ўйиб ёзиш маш
қ
лари асосида унли ва ундош
ҳ
арфларни эслаб
қ
олади ва тў
ғ
ри
ёзади.
Ҳ
индий
тили ёзув тизими ва орфографик
қ
оида
-
ларини
ўзлаштириш
ёзма маш
қ
ларни бажариш
ор
қ
али амалга оширилади
.
Идрок
харитасига
янги
сўзларни
ёзиш
мусобақаси янги сўзларни тўғри ёзиш ҳиндий
тилида тўғри жумла тузиш кўникмасини шакллантиради.
Ҳ
индий тилидаги отларнинг икки жинсга бўлиниши жи
ҳ
атидан ўзбек тилидан фар
қ
қилади. Ҳиндий тилида отларнинг икки жинсга, яъни музаккар ва муаннасга бўлиниши
ўқувчиларда бир оз қийинчилик туғдиради. Бунинг учун ўқитувчи ҳар бир дарсда от-
ларнинг музаккар ва муаннас жинсига оидлигини ёздириб бориши муҳим ҳисоблана-
ди.Сўзларнинг жинси билан ёдлаб олмаслик жумлаларни нотўғри тузишга олиб келади.
Айниқса, отларнинг кўплик шаклини ясаш қоидаларини яхши ўзлаштирмаслик грамматик
хатоларга сабаб бўлади. Бунинг учун янги сўзларнинг жинс кўрсаткичи билан ёдлаш ва
кўплик шаклини ясаш мавзуси бўйича машқлар бажариш тавсия қилинади. Ўқувчиларнинг
мустақил равишда жумлалар тузишдан олдин грамматик қоидаларни яхши ўзлаштириб
олгандан сўнг содда машқлар бажариши мақсадга мувофиқдир. Ўқитувчи сўзларни
музаккар ва муаннас жинсларига ажратиб жадвални тўлдириш машқини назорат қилади.
बेग
,
खिड़की
,
दरवाजा
,
अलमारी
,
फूल
,
तख़्ता
,
पुस्तक
,
खित्र
,
कापी
,
झंडा
,
पेंखिल
,
फल।
Сўзлар
Музаккар жинси
Муаннас жинси
Намуна
Бирлик
Кўплик
Бирлик
Кўплик
хона
कमरा
कमरे
стол
मेज
मेजें
S H A R Q M A S H ’ A L I
106
Ҳиндий тилида келишик қўшимчалари-орт кўмакчиларни тўғри қўллаш ҳам катта
аҳамиятга эгадир. Кўпинча ўқувчилар орт кўмакчилар билан машқлар бажаришда ва
жумлаларни таржима қилишда хатоликлар қилишади.Бунинг олдини олиш учун ўқитувчи
орт кўмакчилар ҳақидаги қоидаларни мунтазам эслатиб туриши ва орт кўмакчилар билан
кўпроқ машқлар бажаришни назорат қилиши керак. Ҳиндий тилида жумлалар тузишда
का
орт кўмакчисининг шаклларига доир машқларни бажариш ўқувчиларнинг грамматик
мавзуни ўзлаштириш бўйича билим ва кўникмаларини шакллантиради.
Мактаб, ўқув қуроллари, оила аъзолари, дўстлари ва касбларга оид жумлалар туздириш,
шу мавзуларни гапириб бера олиш ва савол-жавоб машқларини бажариш ўқувчиларнинг
оғзаки нутқ фаолиятини ўстиришга ёрдам беради.
ये
कौन
हैं
?
उनके
बारे
में
बताओ
।
Янги сўзларнинг мунтазам равишда ўзлаштирилиши ўқувчиларнинг лексик заҳирасини
кўпайтиришда муҳим аҳамиятга эга. Қуйидаги намунада касбга оид луғат асосида
диалоглар тузиш вазифасини бажариш тавсия қилинади.
ишчи
मजदूर
де
ҳқ
он
ककिान
ҳ
амшира
नरि
сотувчи
बेिनेवाला
ошпаз
बावरिी
адвокат
वकील
посбон
पुखलिवाला
ҳ
унарманд
कारीगर
тикувчи
दरजी
журналист
पत्रकार
қ
урувчи
खनरमाता
темирчи
लोहार
Натижа:
Олийго
ҳ
ларга
талабаларни
тайёрлаш
ма
қ
садида
ҳ
индий
тилидан
янги
ў
қ
ув
қ
ўлланмалар
тайёрланди. Жумладан, лицей
ў
қ
увчилари
учун
ҳ
индий
тили
ў
қ
ув
қ
ўлланма
-
сининг биринчи нашри 2010
йилда чоп этилди, тўлдирилган ва ўзгартиришлар киритилган
का
के
की
का
орт кўмакчисининг
музаккар жинсидаги
бирлик шакли
का
орт кўмакчисининг
музаккар жинсидаги
кўплик шакли
का
орт
кўмакчисининг
муаннас
жинсидаги бирлик шаклининг кўплик
шаклига мос тушади
अहमद
का
बेग
सईद
का
समाचार
-
पत्र
ददलबर
का
घर
भाई
का
रबड़
कमरे
का
दरवाजा
आजाद
के
दो
भाई
सईद
के
साथी
कमोल
के
बेग
नाददरा
के
तीन
दगलास
कमरे
के
दरवाजे
सईद
की
पुस्तक
-
सईद
की
पुस्तकें
अनवर
की
ऐनक
-
अनवर
की
ऐनकें
जमीरा
की
सहेली
-
जमीरा
की
सहेदलयााँपाठशाला
की
कक्षा
-
पाठशाला
की
कक्षाएाँ
कमरे
की
खिड़की
-
कमरे
की
खिड़दकयााँ
S H A R Q M A S H ’ A L I
107
иккинчи нашри 2017
йилда
қ
айта тайёрланиб, чоп этилди.
Қ
ўлланмага
янги мавзулар
киритилди, янги инновацион усуллардан намуналар берилди.
Биринчи бос
қ
ич ў
қ
ув дастурига
биноан
ушбу ў
қ
ув
қ
ўлланмада фонетик ва грамматик мавзулар,
Ҳ
индистон адабиёти,
маданиятига оид 1200 дан орти
қ
сўз ва ибораларнинг ўзлаштирилишига эътибор
берилди.
Шунингдек,
ҳ
индий тилида матнларни ў
қ
иш, ўз фикрини ёзма ва о
ғ
заки баён
қ
илиш, икки
тилга таржима
қ
илиш, гапириш кўникмаларини ривожлантириш кўзда тутилди. Бундан
таш
қ
ари
ҳ
индий тилида
қ
ўшимча
адабиётлар ў
қ
иш, назорат ишлари, муста
қ
ил ишлар
ҳ
ам
ҳ
исобга олинди.
Биринчи бос
қ
ич ў
қ
ув
қ
ўлланмаси мактаб учун тайёрланган дарсликдан
ҳ
ажми
жи
ҳ
атидан, мавзуларнинг хилма
-
хиллиги, айни
қ
са грамматик мавзулар, маш
қ
лар ва матн
лу
ғ
атининг
кўплиги билан фар
қ
қ
илади.
Қ
ўлланманинг
“Фонетика ва ёзув” бўлимида
ҳ
индий
тилидаги
унли ва ундош товушларнинг талаффузи
ҳ
амда ёзилиш
қ
оидалари берилган. Бу
бўлимда
транскрипция, фонетик
қ
оидалар ва маш
қ
лар берилган бўлиб, у еттита
дарсдан
иборат.
Фонетик маш
қ
ларни бажариш жараёнида ў
қ
увчилар
ҳ
индий тили алифбоси, чўзи
қ
ва
узун унлилар, ундошларнинг турлари, уларнинг
қ
ўшиб ёзилиш
қ
оидалари
ҳ
амда
тў
ғ
ри
талаффуз бўйича тушунчага
эга бўлишади.
Намунадаги маш
қ
да
соф ва нафасли ундошларнинг
ёзувда ва талаффузидаги фар
қ
ларни англаш учун мисоллар
берилган.
“Грамматика” бўлимида
ҳ
индий тили морфологиясига оид мавзулар ўргатилади.
Ҳ
индий тилидаги от категирияси, отларнинг икки жинсга бўлиниши ва орт кўмакчиларнинг
ясалиши ва
қ
ўлланилиши
ўзбек тилидан
тубдан
фар
қ
қ
илади.
Уларни билиш учун грамма
-
тик
қ
оидаларни ўзлаштириш талаб
қ
илинади.
Ў
қ
увчилар маш
қ
ларни бажариш ор
қ
али
мавзуларни ўрганиб боришади.
Грамматик
қ
оидалар презентация усулида, яъни слайдлар
ёрдамида муста
ҳ
камланади.Ў
қ
увчилар
ҳ
ам муста
қ
ил равишда мавзулар бўйича презента
-
ция та
қ
димотларини дарс жараёнларида намойиш
қ
илишади.
Ў
қ
ув
қ
ўлланманинг биринчи
қ
исмида
ҳ
индий тилидаги олмошлар, сано
қ
, тартиб ва
жамловчи сонлар, сифат, сифат даражалари, кучайтирув
юкламалари ва феъл замонлари
берилган бўлиб, “Оддий
ҳ
озирги замон
феъли ”, “Оддий ўтган замон феъли “, “Оддий
келаси замон феъли“ каби феъл замонларини ўзлаштириш ў
қ
ув дастурига кўра берилган.
Ўрганилган грамматик мавзудан кейин назорат ишлари бажарилиб, ў
қ
увчиларнинг билим
савиялари та
ҳ
лил
қ
илинади. Грамматик мавзуларни чу
қ
ур ўзлаштирган ў
қ
увчиларнинг
ҳ
индий тили бўйича билим кўникмалари ошади.
Қ
уйида
турли усуллардаги грамматик
маш
қ
лардан намуналар берилди.
ат
-
ā
ṫ
ҳ
अत
-
आठ
пал
-
п
ҳ
ал
पल
-
फल
кўнā
-
к
ҳ
ўнā
कोना
-
िोना
дўл
-
д
ҳ
ўл
दोल
-
धोल
кāт
-
к
ҳ
āт
काट
-
िाट
тāнā
-
т
ҳ
āнā
ताना
-
थाना
гўрī
-
г
ҳ
ўрī
गोरी
-
घोरी
сāт
-
сāт
ҳ
िात
-
िाथ
бāг
-
бāг
ҳ
बाग
-
बाघ
дўнā
-
д
ҳ
ўнā
दोना
-
धोना
чўр –
ч
ҳ
ў
ṙ
िोर
-
छोड़
пал
-
п
ҳ
ал
पल
-
फल
чўтī
-
ч
ҳ
ъ`ти
िोटी
-
छोटी
жаг
-
ж
ҳ
аг
जग
-
झग
пīт
-
пī
ṫҳ
पीत
-
पीठ
сāт
ҳ
-
сā
ṫҳ
िाथ
-
िाठ
S H A R Q M A S H ’ A L I
108
Ў
қ
ув
қ
ўлланманинг II
қ
исми
2017
йилда шар
қ
шунослик институти
қ
ошидаги академик
лицейларнинг ў
қ
ув дастурига асосланиб тузилди. Ў
қ
ув
қ
ўлланмада
ҳ
индий тили феъл
замонлари, тугал содда сифатдош,
истак майли, тугал замон феъллари,
қ
ўшма феъллар каби
мавзулар берилган. Матнлар бўйича берилган лу
ғ
ат ва лексик маш
қ
лар эса ў
қ
увчиларнинг
сўз бойлиги, лексик за
ҳ
ирасини
оширишга
ҳ
амда
ҳ
индий тилида жумлалар туза олиш
кўникмаларини
ривожлантиришга хизмат
қ
илади.
Қ
ўлланмада
синтаксисга оид мавзулар
-
дан
қ
ўшма гапларнинг ясалиши ва уларнинг
қ
ўлланишига оид маш
қ
лар ва топшири
қ
лар
ҳ
ам берилган. Шунингдек
,
қ
ўлланмада
Ҳ
индистонда чоп этилган
ҳ
индий тили китоблари
-
дан
ҳ
ам фойдаланилди. Жумладан, Рампрасад Мишрнинг “Диллинама”, Бражкишор Прасад
Синг
ҳ
нинг
“
Ҳ
индий
тили грамматикаси”, Лила Мажумдарнинг “Бизнинг дарёларимиз
қ
иссаси” номли асаридан намуналар берилди.
Идрок харитаси услуби:
қ
ўшма феъллар
ў
қ
увчилар томонидан айтилади ва ў
қ
итувчи
томонидан эса доскада мисоллар ёзилади.
Ў
қ
ув
қ
ўлланмадаги мавзуларни ўзлаштириш самарадорлигини ошириш ма
қ
садида дарс
мобайнида турли хил ў
қ
ув
-
техника воситаларидан , янги педтехнология услубларидан ва
қ
ўшимча адабиётлардан фойдаланиш тавсия этилди.
Ҳ
индистон тарихи, географияси, адабиёти,
санъати, маданияти, и
қ
тисодий ва сиёсий
ҳ
аётини ёритиб берувчи адабиётлар, аудио
-
видеокассеталар, дисклардан фойдаланиш ма
қ
садга мувофи
қ
.
Ҳ
озирги ва
қ
тда ў
қ
итиш жараёнида
бир
қ
атор ўзгаришлар, янги услублар
қ
ўлланилди. Бир
қ
атор янги мавзулар, матнлар, маш
қ
лар
,
тестлар асосида
ҳ
индий тили гуру
ҳ
лари учун янги дарслик тузилди.
Ў
қ
увчиларнинг
ҳ
индий
тилига бўлган
қ
изи
қ
ишларини ошириш ма
қ
садида турли ў
қ
итиш услублари тавсия
қ
илинди.
Тушунчалар та
ҳ
лили усули бўйича
қ
уйидаги маш
қ
ни бажариш берилган.
Маш
қ
топшири
ғ
ига
кўра касблар
ҳ
а
қ
ида гапириб берилади ва
жумлаларни
ҳ
индий тилига таржима
қ
илинади.
Ў
қ
увчилар
Ҳ
индистон географияси, тарихи, миллий байрамлари
ҳ
а
қ
ида ёзилган матн
-
ларни
ў
қ
иб
ўрганишади.
Ҳ
индистон штатлари, йирик ша
ҳ
арлари, саноати, фойдали
қ
азилмалари
билан бо
ғ
ли
қ
лу
ғ
ат
ҳ
ам ўзлаштирилади. Шунингдек,
Ҳ
индистон тарихига оид
матнларда Ма
ҳ
атма Ганди
,
Жаво
ҳ
арлал
Неру ва Лал Ба
ҳ
одир Шастри каби маш
ҳ
ур давлат
арбоблари, уларнинг
ҳ
аёти ва фаолияти
ҳ
а
қ
идаги матнларни
ў
қ
ишади, видеофильмлар
кўриб
ҳ
индий тилида гапириб беришади.
Ҳ
индистон
Республикасининг илк Президентлари
ва Бош вазирлари
ҳ
а
қ
идаги маълумотларни
ҳ
ам ўрганишади. Жаво
ҳ
арлал
Неру таржимаи
ҳ
оли ва фаолияти
ҳ
а
қ
идаги презентацияни ў
қ
увчилар
ҳ
индий тилида та
қ
димот этишади.
Бундай мавзулар муста
қ
ил иш вазифалари таркибига киритилган.
Хулоса
.
“Мактаб ва лицей
ў
қ
ув
қ
ўлланмаларида грамматик мавзуларнинг ёритилиши”
ма
қ
оласида мактаб ва лицей
ў
қ
увчилари учун ёзилган ў
қ
ув
қ
ўлланмаларда
ҳ
индий тили
грамматикасига оид мавзуларнинг
қ
ис
қ
ача
баёни билан танишиб чи
қ
илди.
Кўп йиллардан бири
мактаб ва лицейлар учун янги услубдаги ў
қ
ув
қ
ўлланмалар яратилмади.
Албатта, бу борада ў
қ
ув
қ
ўлланмалар камчиликлардан холи эмас.
Бу борада ў
қ
итувчиларнинг фикр
-
муло
ҳ
азаларни
билиш му
ҳ
имдир.
Мактаб
ҳ
индий тили ў
қ
итувчилари олдида 6
-9 -
синфлар учун янги дарслик
-
лар
яратиш вазифаси турибди.
Ҳ
олбуки, ў
қ
увчиларнинг
ҳ
индий тилини яхши ўзлаштиришлари
учун
ҳ
индий
тилидан
грамматик мавзуларни дарсликларда
бериш
керак. Демак, мактаб ва лицей
ҳ
индий тили ў
қ
итувчилари янги дарсликлар ва ў
қ
ув
қ
ўлланмаларни ТДШУнинг
ҳ
индий тили
ў
қ
итувчилари ра
ҳ
барлигида ўзаро
ҳ
амкорликда яратишга маъсулият билан
қ
арашлари лозим.
