S H A R Q M A S H ’ A L I
15
“
МУҚАДДАМАТУ
-
Л
-
АДАБ
”
АСАРИДАГИ
ТУРКИЙ
СЎЗЛИКНИНГ
ГРАФИК
ХУСУСИЯТЛАРИ
МИРЗИЯТОВ
ШУҲРАТ
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Маҳмуд
Замахшарийнинг
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асаридаги
туркий
сўзлик
-
лар
илмий
жиҳатдан
ўрганилиб
,
мазкур
сўзликларнинг
график
хусусиятлари
батафсил
келтирилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
сўзлик
,
график
хусусият
,
қўлёзма
, “
Ёзгат
”
нусха
,
товуш
,
ҳаракат
,
ҳарф
.
Аннотация
.
В
данной
статье
изучаются
слова
тюркского
происхождения
в
произведении
Замахшари
«
Мукаддамату
-
л
-
адаб
»
и
подробно
приведены
их
графические
особенности
.
Опорные
слова
и
выражения
:
словник
,
графическое
свойство
,
рукопись
,
копия
«
Язгат
»,
звук
,
харакат
(
подвижность
),
буква
.
Summary.
In this article the author envestigates Turkic words and phrases (vocabulary) in the work of “Muqaddimat ul-
Adab” by Makhmoud Zamakhshary from scientific point of view and proposes their graphical features.
Keywords and expressions:
vocabulary, graphical feature, manuscript, the copy of the work “Yozgat”, voice,
opostorphe, letter
Ватанимиз
мустақилликка
эришгандан
сўнг
бой
илмий
меросимизни
ўрганиш
соҳасида
турли
фанлар
қатори
тилшунослик
,
адабиёт
-
шунослик
,
луғатшунослик
ҳамда
шарқшунос
-
ликка
оид
қўлёзма
манбаларни
ўрганиш
,
тад
-
қиқ
этиш
учун
кенг
имкониятлар
эшиги
очиб
берилди
.
Айнан
шу
йилларда
кўплаб
буюк
аж
-
додларимиз
қатори
Маҳмуд
Замахшарийнинг
асарлари
ҳам
ўрганила
бошланди
.
Мустақилликка
қадар
Маҳмуд
Замахҳша
-
рий
илмий
мероси
кам
ўрганилган
. 1995
йилда
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
Маҳмуд
Замахшарий
тавал
-
лудининг
920
йиллигини
нишонлаш
ҳақида
қарори
алоҳида
аҳамият
касб
этди
.
Халқи
-
миз
ва
кенг
жамоатчиликни
бобокалонимиз
-
нинг
ҳаёт
-
фаолияти
,
илмий
мероси
билан
таништиришда
А
.
Рустамов
,
У
.
Уватов
,
З
.
Исломов
,
М
.
Ҳакимжонов
,
М
.
Носирова
,
Н
.
Сулаймонова
каби
олимларимизнинг
ил
-
мий
-
тадқиқот
ишлари
,
монография
,
рисола
ва
туркум
мақолалари
диққатга
сазовор
ишлардан
ҳисобланади
.
Маҳмуд
Замахшарий
илмий
меросининг
таҳлили
,
унинг
асосан
ижтимоий
соҳаларда
,
чунончи
,
адабиётшунослик
,
тилшунослик
,
луғатшунослик
,
аруз
,
нотиқлик
санъати
,
шеърият
,
мантиқ
,
география
,
фалсафа
ҳамда
диний
илмларни
ўз
ичига
олган
асарларида
кўринади
.
Маҳмуд
Замахшарий
асарлари
-
нинг
кўпчилиги
адаб
илмининг
турли
маса
-
лаларини
ўрганишга
йўналтирилган
.
Бугун
-
ги
кунда
унинг
қаламига
мансуб
турли
соҳа
-
лардаги
70
дан
ортиқ
нодир
асарлари
мав
-
жудлиги
маълум
.
Маҳмуд
Замахшарийнинг
чуқур
билими
,
буюк
даҳоси
ва
фаннинг
тур
-
ли
соҳаларга
оид
ўлмас
асарлари
у
ҳаётлик
пайтидаёқ
бутун
мусулмон
Шарқида
унга
бетакрор
шуҳрат
келтирган
.
Маҳмуд
Замахшарийнинг
кўплаб
асар
-
лари
қаторида
унинг
тилшунослик
,
луғатшу
-
носликка
оид
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асари
алоҳида
ўрин
тутади
.
1921
йилда
Садриддин
Айний
“
Меҳнат
-
кашлар
товуши
”
газетасида
ёзган
мақоласи
-
да
Маҳмуд
Замахшарийнинг
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асари
ўзбек
тили
учун
бутун
дунё
-
нинг
хазинаси
билан
баробар
деб
,
унинг
ижодига
эътибор
беришга
чақирган
эди
.
Ушбу
асарнинг
арабий
-
форсий
,
арабий
-
форсий
-
туркий
,
арабий
-
форсий
-
туркий
-
мўғу
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
16
лий
сўзлик
киритилган
қўлёзмалари
дунёнинг
турли
мамлакатлари
фондида
сақланмоқда
.
Ушбу
асар
юзасидан
ҳам
устозларимиз
З
.
Исломов
,
М
.
Ҳакимжоновлар
томонидан
номзодлик
ва
докторлик
диссертациялари
ҳимоя
қилинган
.
Мақола
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асарининг
арабий
-
форсий
-
туркий
сўз
-
лик
киритилган
дунёда
мавжуд
нусхалар
ичида
ўзининг
энг
қадимийлиги
билан
қим
-
матли
“
Ёзгат
”
нусхасидаги
имло
хусусият
-
лари
ҳақидадир
.
Ушбу
қўлёзма
асар
хотима
-
сидаги
ёзувга
кўра
,
хижрий
655,
милодий
1257
йилда
Хоразмлик
котиб
Иброҳим
бин
Маҳмуд
сўфи
Муазза
қўли
билан
китобат
қилинган
.
Ушбу
қўлёзма
XII–XIII
аср
туркий
тили
,
лексикаси
,
унинг
семантик
,
грамматик
хусусиятлари
ҳамда
ўрта
аср
туркий
тилига
мансуб
бўлган
сўзлик
ва
унинг
график
хусу
-
сиятларини
очиб
беришлиги
билан
харак
-
терланади
.
Ушбу
нусхадаги
туркий
сўзлик
-
нинг
графикаси
кейинги
асрларда
китобат
қилинган
бошқа
қўлёзмалардаги
имло
қои
-
даларидан
бир
қанча
ўзига
хосликлари
билан
ажралиб
туради
.
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
нинг
ўрганилган
барча
қўлёзмаларида
туркий
сўзлик
тўлиғича
арабий
услубда
берилган
.
Уларда
жумлалар
-
даги
кетма
-
кетлик
араб
тилига
мослаштирил
-
ган
.
Масалан
,
араб
тилидаги
رﻮﻨﺘﻟا
ﺮﺠﺳ
–
сажа
-
ра
ат
-
тану
:
ра
ибораси
Т
I
нусхасида
ﻰﺘﺘﻳ
ﺰﻴﻗ
ﻰﻧرﻮﻨﺕ
–
қызытты
танурны
(TI.196
а
.),
Т
II
ҳам
-
да
Т
III
нусхаларда
ﻰﻧرﻮﻨﺕ
ﻰﺘﻳﺰﻗ
–
қызытты
танурны
(TII.32
а
. 5;TIII.30
б
.9)
шаклида
бе
-
рилган
.
Тадқиқ
этилаётган
манбада
ушбу
ибора
روﺪﻤﺕ
ﻰﻧ
ىﺪﻧﺎﺕوا
–
тамдурны
отанды
(121
б
.2)
тарзида
берилган
.
Арабча
ﻞﺟﺮﻟا
ﺮﻋ
–
шаъара
ар
-
ражулу
ёр
-
дамчи
нусхаларда
ﺮﻳا
ﻰﺘﻳا
قﻮﺷو
–
қошуқ
айит
-
ты
эр
(TII. 32
б
.6; TIII 31
а
.6)
шаклида
берил
-
ган
.
Ёзгат
нусхасида
ушбу
ибора
ىﺪﻳا
ﺮﻌﺷ
رﺁ
–
эр
шеър
айды
(122
а
.3)
маъносида
берилган
.
Демак
, “
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
нинг
Ёзгат
нусхасида
айнан
туркий
сўзликка
алоҳида
эътибор
қаратилган
ва
туркий
жумла
тузи
-
лиши
анъанага
асосланган
.
Ёзгат
нусхасининг
ўзига
хослиги
туркий
сўзликка
,
айниқса
,
талаффуз
қоидаларига
алоҳида
эътибор
қаратилганлиги
билан
аж
-
ралиб
туради
.
Қадимий
даврга
мансуб
тур
-
кий
тилдаги
қўлёзмаларда
айрим
истисно
ҳолатларни
инобатга
олмаганда
сўзлар
ҳара
-
катсиз
–
зеру
забарсиз
ёзилган
.
Лекин
“
Му
-
қаддамату
-
л
-
адаб
”
да
туркий
сўзларнинг
ўқи
-
лишини
,
биринчи
навбатда
,
тўғрилаш
мақса
-
дида
матннинг
турли
ўринларида
ҳаракатлар
қўйилган
.
Ҳаракатларнинг
берилиши
барча
сўзларда
бир
хил
учрамайди
.
(
Е
. 122
а
.3)
ىﺮﻌﺷ
ﺖﻴﻟ
–
лайта
шеъри
–
ﻰﻜﺷا
ﻢﻳدﺎﺴﻠﺑ
–
кашки
билсадим
.
Иборадаги
би
касра
-
ланган
,
лом
сукунланган
.
Шу
ҳаракатлар
ор
-
қали
сўз
тўғри
ўқилишига
имкон
яратилган
.
(
Е
. 120
а
.5)
رﺬﺒﻟا
رﺬﺑ
–
базара
ал
-
базра
–
ﻰﺘﺠﺱ
ﻰﻨﻘﻠﻏروا
–
уруғлуқны
сачты
.
Туркий
ﻖﻠﻏروا
–
шаклидаги
сўзни
уруғлуқ
,
урығлық
кўри
-
нишида
ўқиш
мумкин
.
Қўлёзмадаги
ҳаракатлар
ушбу
сўзни
айнан
уруғлуқ
шаклида
талаффуз
қилишни
кўрсатади
.
Чунки
, “
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
нинг
мавжуд
барча
қўлёзмаларида
юқо
-
ридаги
қолипга
риоя
қилинган
;
қиёсланг
:
(TI. 194
а
.3)
ﻰﻨﻗوروا
ﻰﺘﺟﺎﺱ
–
сачты
уруқны
,
(TII. 31
а
.1)
ﺎآﺮﻳ
ﻰﻨﻗوروا
ﻰﺘﺠﺱ
–
сачты
уруқны
йэрга
,(
В
. 30
а
.6)
ﻰﻨﻗوروا
ﻰﺘﺠﺱ
–
сачты
уруқны
.
Туркий
сўзнинг
бошидаги
товушни
аниқ
кўрсатишга
қаратилган
ҳолатлар
. (
Е
. 118
б
.3)
ﺪﻤﺱ
–
самада
–
ىدﻻرا
–
ирлади
;
қиёсланг
:
(TI.192
а
.1)
ىدﻻﺮﻴﻳ
–
йырлади
, (TII.29
б
.1)
ىدﻻرا
–
ырлады
, (TIII.29
а
.9)
ىدﻻﺮﻳا
–
ырлады
.
(
Е
.116
а
.1)
لﻮﻘﻟا
ﻰﻠﻋ
ﺐﻘﻧ
–
нақаба
ъала
-
ал
-
қавл
,
ازوا
رﻻ
نوذﻮﺑ
يﺪﻠﻴﻗ
ﻖُﻠﻐُﻟُا
–
улуғлуқ
қылды
бузунлар
уза
.
Жумла
бошидаги
алифнинг
ҳаракати
–
дамма
билан
кўрсатиб
ўтилган
,
қиёсланг
:
(TI.188
а
.4)
ﺎﻜﻠﻳا
ىﺪﻟﻮﺑ
ﻎﻟوا
–
улуғ
бўлды
элга
,
(TII.26
б
.5)
ازوا
رﻼﻧارا
يﺪﻠﻴﻗ
قﻮﻠﻏﻮﻟوا
–
улуғлуқ
қылди
аранлар
уза
, (TIII. 28
а
.1)
يﺪﻠﻴﻗ
قﻮﻟ
غﻮﻟوا
ازوا
رﻻ
ﻰﺸﻴآ
–
улуғлуқ
қылды
кишилар
ўза
.
Қиёсланган
нусхаларнинг
барчасида
“
улуғ
”
сўзининг
унли
товушлари
ҳарф
ор
-
қали
ифодаланган
.
Бу
ҳол
ўрганилаётган
қўлёзмада
дамма
ҳаракати
орқали
берилган
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
17
Асардаги
(
Е
.112
б
.3)
ىﻮﺧ
ﻢﺠﻨﻟا
–
хава
-
ан
-
нажму
ﻰﱢﺘﺑ
زوﺪﻠُﻳ
–
йулдуз
батты
сўзидаги
биринчи
у
унлиси
дамма
ҳаракати
орқали
,
ﻰﺘﺑ
–
батты
феълидаги
икки
“
т
”
ундоши
таш
-
дид
билан
,
қисқа
“
и
”
касра
белгиси
билан
ифодаланган
,
қиёсланг
:
(TI.183
а
.3)
زوﺪﻟﻮﻳ
ﻰﺘﺕﺎﺑ
, (TII.23
а
.4)
ﻰﺘﺷﻮﺕ
زوﺪﻟﻮﻳ
, (TIII.26
а
.5)
زوﺪﻠﻳ
ىﺪﺷﻮﺕ
Айрим
сўзлар
анъанавий
шаклда
бўлса
ҳам
,
тўлиқ
ҳаракатлар
билан
берилган
. (
Е
.115
а
.7)
ُﺲﻤﱠﺸﻟا
ﺖَﺑَﺮَﻏ
–
ғарабат
-
аш
-
шамсу
,
ﻰﱢﺘَﺑ
نﻮُآ
–
кун
батты
(
Е
.114
б
.5)
ءﺎﻤﻟا
ﻲﻓ
ﺐﺱر
–
расаба
фи
-
л
-
маи
,
اَﺪﻨِﺠﻳا
ﭫُﺱ
ﻰﱢﺘَﺑ
–
батты
сув
ичинда
.
Юқоридаги
иборалардаги
батты
феъли
тўлиқ
ҳаракатлар
билан
кўрсатилган
.
Қиёс
-
ланг
: (TI.186
б
.1)
ﻪﻏﻮﺱ
ﻰﺘﺕﺎﺑ
, (TII.25
а
.7)
ﻰﺘآﻮﺟ
ﺎﻘﻔﺱ
, (TIII.27
а
.7)
ﺎﻔﺱ
ﻰﺘﺑ
.
(
Е
.108
б
.4)
ىﺮﻡ
–
мара
,
ُﺕ
نﺎﻤُآ
ﻰﱢﺘ
–
гумон
тутти
.
Қиёсланг
:
(TI.177
б
.2)
ﻰﺘﻠﻳاﺎﻘﻧا
ﻚﻳﺰﻴﺱ
–
сизик
анқа
илти
,
(TII.19
а
.6)
ﻰﺘﺷﻮﺕ
ﺎﻘﻧﺎﻤآ
–
гумонқа
туш
-
ди
, (TIII.24
а
.3)
ىﺪﻧﺰﻴﺱ
–
сизинди
.
Қўлёзма
матнида
асосан
анъанавий
туркий
матнлардаги
каби
ундошларнинг
берилиши
қоидасига
амал
қилинган
.
Лекин
қўш
унли
ва
ундошларни
ифодалашда
араб
тилидаги
каби
ташдид
белгисини
туркий
сўзларда
қўллаш
ҳолати
ҳам
учрайди
.
Масалан
, (
Е
.113
а
.3)
ﻰﻀﻡ
ﻪﺘﻴﻄﻟ
–
мада
латийатаҳу
,
يدﺮﺑﺎﺒﺕ
ﻰِﺘﱠﻴِﻧ
- –
ниййати
тапа
барды
.
Қиёсланг
: (TI.184
а
.2)
نﺎﻐﻠﻴﻗ
ﺖﻴﻧ
ﺎآﺮﻴﻳ
ىدرﺎﺑ
, (TII.26
б
.1)
ﺎﻔﻴﺘﺟﺎﺣ
ىدﺮﻳ
.
Қўлёзма
матнида
“
г
”
товушини
ифода
-
лаш
учун
“
ﯔ
”
ҳамда
“
ك
”
шакллар
қўлланил
-
ган
.
Масалан
:
ﯔﻴﺕﻴ
ﺞﻴﻠﻗ
–
етиг
қилич
,
وﯔﻨﻤ
نﺎﻜﻨیا
ا
–
мангу
ингон
.
Матнда
“
в
”
товушини
ифодалаш
учун
эса
“
ﯟ
”
ҳамда
“
ﭫ
”
шакллар
қўлланилган
.
Масалан
:
ﻲﺝۋا
–
авчи
,
ﭬﺳ
ڶ
ﻮ
غ
ترﻮﻐی
–
сувлуқ
яғурт
.
П
товуши
эса
“
ب
”
ҳамда
“
پ
”
шаклларида
қўлланилган
.
Масалан
:
ﺶﻤﺸﭘ
تا
ﭬک
جا
ک
ا
–
кувачга
пишмиш
эт
.
زود
ﻦﻴﺘﺳﻮﺑ
-
пўстин
дўз
.
Ж
товуши
эса
ژ
шаклида
берилган
.
Маса
-
лан
:
ﻨ
ژ
ﺪا
غ
-
ниждоғ
ва
бошқалар
.
Демак
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
” “
Ёзгат
”
нусхасидаги
туркий
сўзлик
қатламини
ўр
-
ганиш
,
унинг
XII-XIII
асрларга
мансуб
экан
-
лигини
кўрсатади
.
Қўлёзмадаги
туркий
сўз
-
ликнинг
график
хусусиятлари
сифатида
қуйидагиларни
хулоса
қилишимиз
мумкин
:
1.
“
Ёзгат
”
нусхасидаги
туркий
сўзлик
би
-
рикмаларида
аввал
от
кейин
эса
кесим
қў
-
йилган
.
Бошқа
қўлёзма
нусхаларида
эса
ав
-
вал
феъл
кесим
кейин
эга
қўйилганлигини
кўриш
мумкин
.
2.
Ушбу
қўлёзмада
бошқа
қўлёзмаларда
учрамайдиган
яъни
ундош
харфлар
устида
касра
,
дамма
,
ташдид
белгилари
қўйилган
.
Бу
эса
туркий
сўзларни
тўғри
ўқилишини
таъминлаган
.
3.
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асарининг
“
Ёз
-
гат
”
нусхасидагина
В
товуши
ﯟ
ҳамда
ﭫ
шакли
,
Г
товушини
ифодалаш
учун
ﯔ
ҳамда
ك
шакли
,
П
товуши
эса
ب
ҳамда
پ
шаклида
,
Ж
товуши
эса
ژ
шаклида
,
З
товуши
эса
د،ذ،ز
шаклларида
берилганлигини
кўрамиз
.
ПАУЗАЛ
ШАКЛНИНГ
ФОНОЛОГИК
ХУСУСИЯТЛАРИ
ҚОСИМОВА
САРВИНОЗ
Катта
ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
араб
тили
талаффузидаги
паузал
шакл
ўрганилади
.
Унда
Мовароуннаҳр
тилшунослари
тадқиқотлари
асосида
олиб
борилган
таҳлиллар
натижасида
“
сўзларнинг
паузал
шакли
”
мавзуси
мақсад
қилиб
олинади
.
Мақолада
Замахшарийнинг
грамматик
асаридаги
паузал
шаклнинг
фонологик
хусусиятлари
тадқиқот
учун
танлаб
олинди
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
паузал
шакл
,
фонологик
хусусият
,
эъроб
,
сукун
,
редукия
,
метатеза
,
палатализация
.
