S H A R Q M A S H ’ A L I
3
ТИЛШУНОСЛИК
ВА АДАБИЎТШУНОСЛИК
МАҲМУД ЗАМАХШАРИЙ АСАРЛАРИДА ФЕЪЛ
СЎЗ ТУРКУМИ ТАҲЛИЛИ
МИРЗИЯТОВ ШУҲРАТ
PhD, ТДШИ
Аннотация.
Маҳмуд Замахшарий асарларидаги сўз туркумлари таҳлилига бағишланган мазкур
мақолада олимнинг “Муқаддамату-л-адаб” асарининг сўнгги “Тасрифу-л-афъол” деб номланган қисми-
даги феълларнинг тусланиши масаласи кўриб чиқилади. Унда феълнинг араб тилида муҳим аҳамият
касб этувчи салмоқли сўз туркуми саналиши, унинг морфологик хусусиятларини билмай туриб, бошқа
туркумларга хос кўпгина грамматик қоидаларни ўзлаштириш мумкин эмаслиги, бир қатор сўз
туркумлари, хусусан, масдар, сифат даражалари айнан феъл ўзагидан ясалишига урғу берилади.
“Муқаддамату-л-адаб” асарида араб тилида феълларнинг уч ўзакли ҳамда тўрт ўзакли феъл-
ларга бўлиниши, улардан аксарияти уч ўзакдан ташкил топиши айтилади. Тўрт ўзакли феъллар ҳам
худди уч ўзакли феъллар каби ўша суффикслар ва префикслар ёрдамида тусланади. Ҳозирги замон
шакли, буйруқ майли, масдар, сифатдошларини ясашда ҳам худди ўша уч ўзакли феълларда мавжуд
қоидалар асос қилиб олинади.
Маҳмуд Замахшарий иккиланган феълларни уч ўзакли феъллар туркумидаги иккиланган, иккинчи ва
учинчи ўзаклари бир хил ҳарфдан иборат бўлган феъллар дея таърифлар экан, ҳамзанинг соғлом ҳарф
бўлиб, у иллатли ҳисобланмаслиги, унинг талаффузи қийинроқ бўлгани сабабли гоҳида уни бошқа ҳарфга
ўзгартириш ёки тушириб қолдириш орқали талаффузда енгиллик яратилишини таъкидлайди. Зеро,
ҳамзанинг ёзилиш масаласи, яъни орфографияси ҳамма даврларда қийин муаммо бўлган.
Замахшарий мазкур асарини араб бўлмаган халқларга араб тили ва грамматикасини тез
ўргатиш мақсадида ёзганлиги учун ҳам наҳвнинг баъзи чигал масалаларида у қадар чуқурлашмаган.
Олим ўз асарида аниқ нисбатдаги феълларга шахс-сон қўшимчалари қуйидагича қўшилади деб,
тўғри феълларнинг ўтган замонда тусланиш намунасини берган ва барча тўғри ва тўғрига ўхшаш
феъллар юқоридаги тартибда тусланади, деган.
Замахшарий феълнинг мажҳул нисбати ва уларга шахс-сон қўшимчаларининг қўшилишини тўғри
феъллар, иккиланган феъллар, тўғрига ўхшаш феъллар, бўш феъллар, ноқис феъллар ва мана шу барча
феъл турлари ҳосила бобларининг ҳам тусланиш намунасини берган. Фақат шунчаки тусланиш
берилмасдан, балки истисноли ҳолатлар ҳам алоҳида қайд этилган. Араб тилидаги буйруқ майлининг
изоҳига алоҳида боб ажратилган. Унда соф буйруқ майлининг ҳозирги келаси замон феълидан ясалиши
ҳақида маълумот берилган. Мақолада таажжуб феълининг фақатгина уч ўзакли феълларнинг биринчи
бобидан ясалиши, уларнинг жисмоний камчиликни билдирувчи феъллардан ясалмаслиги таъкидланади.
Иккиланган ва иллатли феъллардан таажжубни ифодалаш усули шарҳланади.
Феълларнинг тусланиши қисмида масдарга бағишланган бобда ҳаракат номи, бўш феъллардан
масдар ясалишига тўхталиб ўтилади, аниқ ва мажҳул даража сифатдошларига таъриф берилиб,
уларнинг ясалишига доир қоидалар ва турли ҳолатларга оид мисоллар келтирилади, ҳосила боблар
ва тўрт ўзакли феъллардан аниқ ва мажҳул даража сифатдошларининг ясалишига оид маълумот-
лар ҳам шу бобда келтирилади, орттирма ва қиёсий даража сифатлари ҳам изоҳланади.
Таянч сўз ва иборалар:
араб тили, феъл, бўш феъл, ноқис феъл, аниқ нисбат, мажҳул нисбат,
масдар, Маҳмуд Замахшарий, “Муқаддамату-л-адаб”, қолип, ўзак ҳарф.
S H A R Q M A S H ’ A L I
4
Аннотация.
В данной статье, посвященной анализу частей речи в трудах Махмуда Замахшари,
рассматривается вопрос о спряжении глаголов в последней главе «Тасрифу-л-афъал» книги «Мукад-
дамату-л-адаб». В статье подчеркивается, что глагол является важной частью речи в арабском
языке, что невозможно овладеть грамматическими правилами и категориями, не зная его морфо-
логических особенностей, что некоторые части речи, особенно масдары, степени имен прила-
гательных образуются из глагольных корней.
В книге «Муқаддамату-л-адаб» говорится, что глаголы в арабском языке делятся на глаголы с
тремя и четырьмя корнями. а большинство – глаголы с тремя корнями. Глаголы с четырьмя
корнями, как и глаголы с тремя корнями склоняются с помощью тех суффиксов и префиксов. При
образовании форм настоящего времени, повелительного наклонения, масдаров, причастий приме-
няются те же правила, что и для трехкоренных глаголов.
Махмуд Замахшари, определяя удвоенные глаголы как глаголы в группе трехкорневых, у
которых вторые и третьи корни состоят из одной и той же буквы, подчеркивает, что хамза
является «здоровой» буквой, а не дефектной, и из-за того, что она является звуком со сложным
произношением, её либо меняют с другой буквой, либо иногда её пропускают при произношении и
этим обеспечивают легкость произношения. Ведь вопрос написания хамзы, то есть правописание
всегда было сложным вопросом языка.
Поскольку Замахшари создал свой труд для быстрого изучения арабского языка и грамматики
неарабскими народами, он не стал глубоко входить в суть некоторых сложных вопросов арабского
нахва. Ученый в своих трудах отмечая то, что личные окончания прибавляются к глаголам
действительного залога, дает образцы спряжение правильных глаголов в прошедшем времени и
говорит, что все правильные глаголы и глаголы, похожие на правильные глаголы, спрягаются в
указанном выше порядке.
Замахшари в своем труде дал образец спряжения глаголов страдательного залога и примеры
прибавления к таким глаголам личных окончаний, а также спряжения правильных глаголов и глаголов,
похожих на правильные глаголы, пустых и дефектных глаголов. В работе ученого не только дано
спряжение глаголов, но и даны исключения из правил, в ней также выделена отдельная глава, пос-
вящённая толкованию формы повелительного наклонения в арабском языке. В труде содержится ин-
формация об образовании формы повелительного наклонения от глаголов настояще-будущего времени.
В статье подчеркивается, что глаголы удивления образуются только из первой главы трехкорневых
глаголов, что такие формы образуются не из глаголов, выражающих физическое несовершенство.
Комментируются способы выражения удивления с помощью удвоенных и дефектных глаголов.
В части спряжения глаголов, посвященной изучению инфинитива (масдар), автор останавли-
вается на именах действия, способах образования масдаров из пустых глаголов, дается опре-
деление действительным и страдательным причастиям, приводятся примеры их образования. В
данной главе дана информация об образовании действительных и страдательных причастий из
производных глав и четырехкорневых глаголов, дается толкование форм прилагательных пре-
восходной и сравнительной степеней.
Опорные слова и выражения:
арабский язык, глагол, пустой глагол, дефектный глагол, активный
залог, страдательный залог, масдар, Махмуд Замахшари, «Мукаддамату-л-адаб», форма, коренная буква.
Abstract.
This article, devoted to the analysis of parts of speech in the works of Makhmud Zamakhshari,
addresses the question of conjugation of verbs in the last chapter named “Tasrifu-l-af’al” of the book
“Mukaddamatu-l-adab”. The article emphasizes that the verb is an important part of speech in Arabic, that
it is impossible to master the grammatical rules and categories without knowing its morphological features,
that some parts of speech, especially masdars, the degrees of adjectives are formed from verbal roots.
In “Mukaddamatu-l-Adab” was written that verbs in Arabic are divided into verbs with three and four
roots and the majority are the verbs with three roots. Verbs with four roots, as well as verbs with three
roots, lean with the help of those suffixes and prefixes. In the formation of the present tense forms,
imperative forms, masdars, participles are also based on the same rules as for three-verbs.
S H A R Q M A S H ’ A L I
5
Makhmud Zamakhshari, defining the doubled verbs as verbs in the three-root group, in which the
second and third roots consist of the same letter, emphasizes that the hamza is a “healthy” letter, not
defective, and because of its complex pronunciation it is either changed with another letter or sometimes it
is missed when pronounced and this provides ease of pronunciation. The question of writing hamza and its
spelling has always been a difficult question of the language.
Since Zamakhshari created his work for the quick study of Arabic and its grammar by non-Arab people, he
did not go deeply into the essence of some difficult questions of Arabic language. The scientist notices that ings
are added to the verbs of the actual voice gives samples conjugation of regular verbs in the past tense, and says
that all regular verbs and verbs that are similar to regular verbs are conjugated in the above order.
In his work, Zamahshari gave a sample of the conjugations of the verbs of the passive voice and
examples of adding personal endings to such verbs, as well as conjugations of regular verbs, and verbs
similar to regular verbs, empty and defective verbs. The scholar’s work not only gave conjugation of verbs,
but also provided exceptions to the rules, it also highlighted a separate chapter in the interpretation of the
imperative form in Arabic. The work contains information that the formation of an imperative form from
verbs of the present-future tense. The article emphasizes that the verbs of surprise are formed only from the
first chapter of the three-root verbs, that such forms are not formed from verbs expressing physical
imperfection. Ways of expressing astonishment from doubled and defective verbs are commented.
Regarding the verb conjugation, which is devoted to the chapter on the study of infinitives (masdar), the
author dwells on the names of actions, ways of forming masdars from empty verbs, gives definition to real
and passive participles, gives examples of their formation. This chapter provides information on the
formation of real and passive participles from the derived chapters and four-root verbs, an interpretation of
the adjective forms of the excellent and comparative degrees.
Keywords and expressions:
Arabic, verb, empty verb, defective verb, active voice, passive voice,
masdar, Makhmud Zamakhshari, “Mukaddamatu-l-adab”, form, root letter.
Маҳмуд Замахшарий “Муқаддамату-л-
адаб” асарининг сўнгги “Тасрифу-л-афъол”
деб номланган қисми феълларнинг туслани-
шига бағишланган. Феъл араб тилида муҳим
аҳамият касб этувчи сўз туркуми саналади. У
бошқа сўз туркумлари ичида салмоқли ўрин
эгаллайди. Араб тилидаги феълларнинг мор-
фологик хусусиятларини билмай туриб, бошқа
туркумларга хос кўпгина грамматик қоидалар-
ни ўзлаштириш мумкин эмас. Бир қатор сўз
туркумлари, хусусан, масдар, сифатдошлар,
сифат даражалари айнан феъл ўзагидан
ясалади. Ўзбек, рус ва бир қанча Европа тил-
ларида мавжуд бўлган феълларнинг инфини-
тив шакли (ўзбек тилида – “-моқ”, инглиз
тилида – “to”) араб тилида йўқ бўлганлиги
сабабли, араб тилшунослари шартли равишда
феълнинг бирлик, 3-шахс, музаккар шаклини
инфинитив шакл сифатида қабул қилган.
Араб тилшунослари феълнинг асосий си-
фати деб
ن امزب ثدح نارتقا ىلع لد ام لعفلا
,
яъни воқеаларнинг замон билан боғлиқли-
гини кўрсатадилар. Арабшунос Б. М. Гран-
денинг таъкидлашича, араб тилида феъл
шахс-сонда ва замонда тусланиши билан
исмдан ажралиб туради. Араб тилида феъл-
ларда ўтган ва ҳозирги-келаси замон; учта
шахс (биринчи, иккинчи, учинчи); учта сон
(бирлик, иккилик, кўплик); бешта майл (да-
рак, истак, буйруқ, шарт, кучайтирма); икки-
та даража (аниқ ва мажҳул) мавжуд
1
.
Маҳмуд Замахшарий эса “Унмузаж фи-н-
наҳв” асарида қуйидагилача таъкидлайди:
فورح و "دق" هلخدي نا حص ام وه لعفلا
و لابقتسلاا
و عوفرملا ريمض هب لصتا و مزاوجلا
و برضيس و برض دق : وحن ةنكاسلا ثينأتلا "ءات"
تبرض ة تبرض و برضي مل و برضي فوس
“Феъл –
"دق"
юкламасини, келаси замон
“
س
– син” ва “
فوس
– савфа” юкламаларини
оладиган, шарт майлида бўладиган, бош кели-
1
Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в срав-
нительно-историческом освящении. – М.: Вост. лит.,
1998. С.121.
S H A R Q M A S H ’ A L I
6
шикдаги бирикма олмошларини ва муаннас
жинснинг сукунли “
ت
”
– та” сини қабул
қиладиган сўздир, масалан:
برض دق
– қад
д̣араба,
برضيس
– сайад̣рибу,
برضي فوس
–
савфа йад̣рибу,
برضي مل
– лам йад̣риб,
تبرض
– д̣арабат,
تبرض
– д̣арабти”
1
.
“Муқаддамату-л-адаб”
асарида
эса:
“Араб тилида феъллар уч ўзакли ҳамда тўрт
ўзакли феълларга бўлинади. Араб тилида
аксарият феъллар уч ўзакдан ташкил топади.
Бундай феълларнинг бошланғич шаклини
араб тадқиқотчилари
درجم ىثلاث لعف
–
фи‘лун
сулаасиййун мужаррадун
деб, тўрт ўзакдан
ташкил топган тўрт ўзакли феълларнинг
бошланғич шаклини
درجم ىعابر لعف
–
фи‘лун
рубаа‘иййун мужаррадун
деб аташади”
2
,
дейди. Маҳмуд Замахшарий: “Билгинки,
тилшунос олимлар
ف
–
фа,
ع
–
‘айн,
ل
–
лам
ҳарфларини мезон қилиб олишган. Агар
сўзнинг бирор ҳарфи
لعف
–
фа‘ала
ҳарфла-
ридан бирортасига тўғри келса, демак у асл
ўзак ҳарфи бўлади. Агар тўғри келмаса, у
ҳолда бу ҳарф ўзак ҳарф эмас. Маса-
лан,
برض
–
д̣араба
феълининг барча ҳарф-
лари ўзак ҳарфлари саналади. Чунки
ب ر ض
ҳарфлари
لعف
–
фа‘ала
даги
ل ع ف
ҳарф-
ларига тўғри келади.
د
جرح
–
дах̣ража
феъли
ҳам шундай. Чунки бунинг вазни
للعف
бў-
либ,
د
ҳарфи
ف
нинг,
ح
ҳарфи
ع
нинг,
ر
ҳарфи биринчи
ل
нинг,
ج
ҳарфи
и
икинчи
ل
нинг ўрнидадир”, деб ёзади
3
.
Тўрт ўзакли феъллар ҳам худди уч ўзак-
ли феъллар каби ўша суффикслар ва пре-
фикслар ёрдамида тусланади. Ҳозирги замон
шакли, буйруқ майли, масдар, сифатдош-
1
Носирова М. Маҳмуд Замахшарийнинг «Ал-Унмузаж
фи-н-наҳв» рисоласи. – Т.: ТДШИ, 2005. Б.122.
2
Иброҳимов Н, Юсупов М. Араб тили граамати-
каси.1-жилд. – Т.: Ўзбекистон милий энциклопедия-
си, 1997. Б.79.
3
Маҳмуд Замахшарий «Муқаддамату-л-адаб» ЎР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти, қўлёзма, инв № 429-В. 361а.
ларини ясашда ҳам уч ўзакли феълларда
мавжуд қоидалар асос қилиб олинади.
Одатда, араб тилидаги мавжуд феъллар
икки катта гуруҳга бўлиб ўрганилади. Улар:
1.
Тўғри феъллар –
ةحيحصلا لاعفلأا
–
ал-
аф‘аал ас̣-с̣ох̣ийх̣ату.
2.
Нотўғри феъллар –
ةلتعملا لاعفلأا
–
ал-
аф‘аал ал-муъталлату
4
.
Тўғри феъллар деб, таркибида иллатли
ҳарфлар (
ى ,و ,ا
) бўлмаган, кўп ҳолларда ҳар
уч ўзак ундоши турли хил ҳарфлардан
ташкил топган феълларга айтилади. Улар-
нинг “мустаҳкам”, “қаттиқ” дейилишининг
боиси шундаки, бу ўзак ундошлар ўзгармай-
ди, тушиб қолмайди ва бошқаси билан
алмаштирилмайди
5
.
Маҳмуд Замахшарий нотўғри феълларни
қуйидагича гуруҳлайди:
1. Иккиланган феъллар;
2. Иллатли феъллар;
3. Ҳамзали феъллар.
Ҳозирги замон тилшунослари ҳам нотўғ-
ри феълларни худди шундай таснифлай-
дилар
6
. Маҳмуд Замахшарий иккиланган
феълларни қуйидагича таърифлайди: “Уч
ўзакли феъллар туркумидаги иккиланган
феъллар иккинчи ва учинчи ўзаклари бир
хил ҳарфдан иборат бўлган феъллардир.
Икки бир хил ҳарфнинг биринчиси ассими-
ляцияга учрайди, икки бир хил ҳарфнинг
биринчиси
دش ،دم
–
шадда
,
мадда
каби
сукунланади, буларнинг асли
ددش ،ددم
шада-
да, мадада
бўлган. Бунда биринчи
дол
су-
кунланиб, иккинчи
د
“дол”нинг ичига кирги-
4
Гранде Б.М. уларни ملاس لعف ва ملاس ريغ لعف тарзида
беради.
5
Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в
сравнительно-историческом
освящении.
– М.:
Вост. лит., 1998. С.121.
6
Юшманов Н. Грамматика литературного арабского
языка. – М.: Наука, 1985; Гранде Б.М. Курс арабской
грамматики в сравнительно-историческом освящении. –
М.: Вост. лит., 1998; Яковенько Э.В. Неправильные
глаголы арабского языка. – М.: Вост.лит. 2000; ناوطنا
ةبملاعلا ةيبرعلا دعاوق مجعم . حدحدلا
. نانبل .
2991
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
7
зилган. Бундай феълларда ўрта ўзак доим
сукунли бўлади. Агар сукунланмаса, у ҳолда
икки ундош ўртаси очилади. Масалан,
،ديدر
ديدش
–
шадийдун, радийдун
сўзлари каби. Тўрт
ўзакли феъллардан иккиланганлари эса, би-
ринчи ва учинчи ўзаклари бир хил ундошдан
иборат бўлади. Масалан:
لصلص
–
с̣алс̣ала
бу
للعف
фаълала
вазнига тўғри келади
1
.
Агар тўрт ўзакли иккиланган феълга бе-
рилган таърифни аниқлаштирадиган бўлсак,
“
фа”
1-ўзак, 1-“
лом”
, яъни охиридан битта
олдинги ҳарф ва 2-“
айн”
бу ҳам охиридан
битта олдинги ҳарф билан ифодаланган-
лигини билдиради. Бундай ўзакли феъл ёки
исмларни Б. М. Гранде “
редупликацияланган
ўзаклар”
деб атайди
2
.
Маҳмуд Замахшарий кейинги фаслда
иллатли феълларни тушунтиради: “Иллатли
феъллар ўзак ҳарфларидан бирортаси
мад
(чўзиқ) ва
лин
(юмшоқ) ҳарфларидан иборат
бўлган феъллардир.
ا
алиф
“
мад”
ва
ي
йа
“лин”
ҳарфлари саналади. Масалан:
،لاق ،دعو
ىمر
рама, қо:ла, ваъада
феъллари.
لعف
вазнининг
ع
айн
ва
ل
лом
ўзакларига
тўғри келган ҳар қандай
ا
ҳарфининг асли
ى
йо
ёки
و
вов
ҳарфларидан бири бўлади. Ма-
салан,
ق
لا
даги
ا
алиф
нинг асли
و
вов
ҳисоб-
ланади. Чунки унинг масдари
لوق
–
қавала
бўлиб, келаси замони
لوقي
–
йақуулу
шакли-
да бўлади.
عاب
–
бааъа
даги
ا
алиф
нинг
асли
ي
йо
, чунки унинг масдари
عيب
–
байъун
бўлиб, келаси замони
عيبي
–
йабийъу
шаклида
келади. Шу сингари қуйидаги
باه
–
ةبيه
,
ىمر
–
يمر
,
فاخ
–
فوخ
,
اعد
–
ةوعد
ҳааба –
ҳайбатун, рамаа – рамйун, хаафа – хавфун,
1
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В. 362а.
2
Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в
сравнительно-историческом
освящении.
– М.:
Вост. лит., 1998. С.125.
даъаа – даъватун
феъллар ҳам юқоридаги
қонуниятга бўйсунади”
3
.
Ўрта асрларнинг машҳур тилшунос оли-
ми Муҳаммад Муъиззий “
لاعفلأا فيرصت
”
“Тас̣риф-ул-афъаал”
номли махсус асарини
араб тилидаги феъллар таснифига бағишла-
ган. Асар жуда машҳур бўлиб, халқ орасида
“
Тасрифу Муъиззий”
, “
Муъиззий фи-т-
тасриф”
, “
Муъиззий”
номлари билан атала-
ди. Асарда нотўғри феълларнинг классифи-
кациясида ҳамзали феъллардан ташқари
барча феъл турлари худди Замахшарий
таснифи каби баён қилинган
4
.
Араб тилидаги ҳамзали феълларни Маҳ-
муд Замахшарий қуйидагича баён қилган:
“Ҳамза соғлом ҳарф бўлиб, у иллатли ҳисоб-
ланмайди. Бироқ унинг талаффузи қийинроқ
бўлгани сабабли гоҳида уни бошқа ҳарфга
ўзгартириш ёки тушириб қолдириш орқали
талаффузда енгиллик яратилади:
بئذ
з
̱
и’бун
сўзини
بيذ
з
̱
ӣ
бун
деб,
مؤل
ла’мун
сўзини
مول
л
ȳ
мун
деб,
سأر
ра’сун
сўзини
سار
ра
̄
сун
деб
ўзгартириш,
لأسي
йас’алу
сўзидаги ҳамзанинг
туширилиб,
لسي
йасалу
шаклида келиши,
لأسا
ас’ала
сўзини
لاس
са
̄
ла
деб талаффуз қилишни
мисол қилиб келтириш мумкин.
Сўзда иккита ҳамза келиб, биринчиси
фатҳали, иккинчиси сукунли бўлганида ик-
кинчиси
ا
алиф
га ўзгаради. Масалан,
مداأ
–
مدآ
‘адама – а
̄
дама.
Агар биринчи ҳамза
касралик бўлса, иккинчиси
ي
йойга
ўзга-
ради, масалан,
‘исара –
ӣ
сара
رسأا
–
رسيا
.
Агар биринчи ҳамза даммалик бўлса,
иккинчиси
و
вов
га ўзгаради. Масалан,
رسؤأ
–
رثوأ
авс
̱
ара – т’
ȳ
сара.
Феълларнинг
لك
–
кул
,
ذخ
–
хуз
̱
,
رم
–
мур
каби буйруқ майлидаги шаклига келсак,
3
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб. ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В. 362б.
4
Қаранг: Муҳаммад Муъиззий. Ал-Муъиззий фи-т-
тасриф. ТошДШИ ҳузуридаги Шарқ қўлёзмалар
маркази фонди. Қўлёзма № 12018; 10455; 10461.
S H A R Q M A S H ’ A L I
8
бундай ҳолат кам учрайди. Юқоридагиларга
қиёсласак, булар қуйидагича бўлади.
لكأ
–
‘акала,
لكأي
–
йа’кулу,
لكوأ
–
‘увкул
ذخأ
–
‘ахаз
̱
а
,
ذخأي
–
йа’хуз
̱
у,
خوأ
–
‘увхуз
̱
رمأ
–
‘амара
,
رمأي
–
йа’муру,
رموأ
–
‘увмур
1
Замахшарий ҳамзали феълларга тўхталар
экан, ўз эътиборини, асосан, уларнинг фоне-
тик ўзгаришларига қаратади. Зеро, ҳамза-
нинг ёзилиш масаласи, яъни орфографияси
ҳамма даврларда қийин муаммо бўлган.
Ҳамзали феълларнинг нотўғрилиги ҳам шун-
даки, ёзувда у турлича ёзилади ва турли
таянч ҳарфларга эга бўлади. Унинг ўтган
замонда тусланишига қараб, тўғри феъллар
қаторига киритиш мумкин, аммо унинг
бошқа замонларда тусланиши, сифатдош,
масдарларидаги ўзгаришлар уни нотўғри
феълларнинг тўғриланган таркибига кири-
шидан далолат беради. Доктор Имод Ҳотам-
нинг “
صوصن و دعاوق
:
ةيبرعلا ةغللا
” –
Луғату-
л-‘арабиййату:
қаваа‘ид ва нус̣ус̣
китобида
ҳамзали феълларнинг турлари, уларда бўла-
диган фонетик ва орфографик ўзгаришлар
батафсил баён қилинган
2
.
Маҳмуд Замахшарий мазкур асарини
араб бўлмаган халқларга араб тили ва грам-
матикасини тез ўргатиш мақсадида ёзган-
лиги учун ҳам наҳвнинг баъзи чигал
масалаларида у қадар чуқурлашмаган.
“Муқаддамату-л-адаб”нинг кейинги фасли
феъл замонлари ва турларига бағишланган
бўлиб, шундай баён қилинган: “Феъллар беш
хил бўлади: ўтган замон, ҳозирги келаси замон,
буйруқ майлидаги феъллар, таажжуб феъллари
ҳамда мақтов ва таҳқирлаш феъллари”
3
.
Маълумки, ҳар бир феъл шаклида мужас-
самланган замон ундан англашилган иш-
ҳаракат ёки ҳолатнинг нутқ лаҳзасига муно-
сабатини қўрсатади. Агар Европа тилларида
1
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В. 363а.
2
Қаранг: 2991 .سولبرط .صوصن و دعاوق :ةيبرعلا ةغللا .
3
Ўша манба. – В.363 б.
ҳаракат ёки ҳолат замон нуқтаи назаридан
учга, яъни ўтган, ҳозирги ва келаси замон-
ларга бўлинса, сомий тилларида феъллар
тугалланган ёки тугалланмаганлиги нуқтаи
назаридан иккига бўлинади:
1. Ўтган замон
ма
̄
д̣
ӣ
–
ىضام
2. Ҳозирги-келаси замон
4
муд̣а
̄
ри
‘ –
عراضم
Бироқ Замахшарий ўтган замон феълига
қуйидагича таъриф берган: “Ўтган замон
феъли иш-ҳаракатнинг ўтган замонда бажа-
рилганлигига ишора қилади. Масалан,
برض
–
д̣араба
“урди”,
لتق
–
қатала
“ўлдирди”
5
.
Ҳар бир замон шакли аниқ ва мажҳул
нисбатларга эга
6
. Маълумки, иш-ҳаракат билан
унинг бажарувчиси орасидаги муносабатнинг
ифодаланиши “феъл нисбати” дейилади.
Замахшарий мавзуни қуйидагича давом
эттиради: “Ўтган замон феъли икки хил
нисбатда бўлади: аниқ нисбат ва мажҳул
нисбат. Аниқ нисбатдаги феълнинг биринчи
ундоши фатҳалик бўлади. Масалан,
لعف
–
фа
‘
ала
لعفأ
–
афъала,
لعف
–
фаъула,
لعاف
–
фā
‘
ала,
لعفت
–
тафа
‘
ала
.
Феълнинг биринчи ҳарфи фатҳа билан
ҳаракатланган бўлса, у аниқ нисбатда бўла-
ди. Масалан,
سمتلا
–
илтамаса
феълида
ت
“т” ҳарфи,
لعفنا
инфа
‘
ала
вазнида
ن
“
нун”
ҳарфи.
لعفتسا
–
истаф
‘
ала,
لعفا
–
иф
‘
алла,
للعفا
–
иф
‘
аллала,
لعوعفا
–
иф
‘
ав
‘
ала
вазнла-
ри бошида турган алифларга эътибор берил-
майди. Чунки улар асл ўзак ҳарфлари эмас.
Мажҳул нисбатнинг биринчи ўзаги дам-
мали бўлади. Масалан,
لعف
–
фу
‘
ила,
لعفأ
–
аф
‘
алу,
لعف
–
фу
‘
ила,
لعوف
–
ф
ȳ
‘
ила,
لعفت
–
туфу
‘‘
ила,
لعوفت
–
туф
ȳ
‘
ила,
للعف
–
фу
‘
лила,
للعفت
–
туфу
‘
лила.
4
Юшманов Н. Грамматика литературного арабского
языка. – М.: Наука, 1985. С.50.
5
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб. ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В. 363 б.
6
Юшманов Н. Грамматика арабского языка. – М.:
Наука, 1985. С.50.
S H A R Q M A S H ’ A L I
9
Шунингдек,
لعتفا
–
уфту
‘
ила,
لعفنا
–
унфу
‘
ила,
لعفأ
– ‘
уф
‘
ила,
لعفتسأ
–
‘
устуф
‘
ила,
لعوعفأ
– ‘
уф
‘
увила
вазнидаги феъллар ҳам
мажҳул нисбатда бўлади”
1
.
Мажҳул даражадаги феъллар барча за-
монларда тусланади. Шунингдек, улар аниқ
даражадаги феъллар каби шахс-сон ва жинс
қўшимчаларини олади
2
.
Асарда Замахшарий аниқ нисбатдаги
феълларга шахс-сон қўшимчалари қуйидаги-
ча қўшилади деб, тўғри феълларнинг ўтган
замонда тусланиш намунасини берган, барча
тўғри ва тўғрига ўхшаш феъллар юқоридаги
тартибда тусланади, деб айтади. Кейин
навбати билан ўрта ўзак ҳаракати турлича
бўлган иккиланган феъллар, бўш феъллар ва
уларнинг ҳосила боблари, ноқис феъллар-
нинг тусланиш намунасини берган. Жумла-
дан, аниқ нисбатдаги феълларга шахс-сон
қўшимчалари қуйидагича қўшилади:
برض
–
дараба,
ابرض
–
д̣арабā,
اوبرض
–
д̣араб
ȳ
,
تبرض
–
д̣арабат,
اتبرض
–
д̣арабатā,
نبرض
–
д̣арабна,
تبرض
–
д̣арабта,
رض
امتب
-
д̣арабтумā,
متبرض
–
д̣арабтум
,
تبرض
–
д̣арабти,
امتبرض
–
д̣арабтумā,
نتبرض
–
д̣арабтунна,
تبرض
–
д̣арабту,
انبرض
–
д̣арабнā.
Барча тўғри ва тўғрига ўхшаш феъллар
юқоридаги тартибда тусланади.
Иккиланган феъллар:
رف
–
фарра,
ارف
–
фаррā,
اورف
–
фарр
ȳ
,
ترف
–
фаррат,
اترف
–
фарратā,
نررف
–
фаррарна,
تررف
–
фаррарта,
امتررف
–
фаррартумā,
متررف
–
фаррортум,
تررف
–
фаррарти,
امتررف
–
фаррартумā,
نتررف
–
фаррартунна,
تررف
–
фаррарту,
انررف
– фаррарнā.
Ўрта ўзаги фатҳа бўлган барча иккилан-
ган феъллар ҳам шу тарзда тусланади,
масалан,
بحأ
–
‘ах̣аббу
феъли, унинг асли
ببحأ
1
Юшманов Н. Грамматика арабского языка. – М.:
Наука, 1985. С.50..
2
Талабов Э. Араб тили дарслиги. – Т.: Ўзбекистон,
1993. Б. 172.
–
ах̣аббу
. Шунингдек,
جاح
–
х̣āжжа,
جتحا
–
их̣тажжа,
ضقنا
–
инқад̣д̣а,
ماضت
–
тад̣āмма,
بطتسا
–
истат̣абба,
رمحا
–
их̣марра
,
رامحا
–
их̣мāрра,
رعشقا
–
иқша‘арра
феъллари ҳам
шундай тусланади. Ўрта ўзак ундоши касра
бўлган феъллар эса, касра билан ўқилади,
масалан,
لظ
–
з̣алла
феъли, унинг асли
للظ
–
з̣алилун
бўлиб, у қуйидагича тусланади:
لظ
–
з̣алла
,
لاظ
– з̣аллā,
اولظ
–
з̣алл
ȳ
,
تلظ
–
з̣аллат,
،اتلظ
–
з̣аллатā,
نللظ
–
з̣алилна,
تللظ
–
з̣алилта,
امتللظ
–
з̣алилтумā,
متللظ
–
з̣алилтум,
تللظ
–
з̣алилти,
امتللظ
–
з̣алилтумā,
نتللظ
–
з̣алилтунна,
تللظ
–
з̣алилту,
نللظ
–
з̣алилнā
. Бироқ бундай феъллар
لعف
– фа‘ала ва
لعفت
– тафа‘ала бобларида
келганида, тўғри феъллар каби тусланади
3
.
Демак, иккиланган феъллар шахс-сонда тус-
ланганда қуйидаги ўзгаришлар содир бўлади:
1.
Феъл шахс-сонда тусланганда, учин-
чи ўзак ундош унли ҳарф билан тугаса ва у
очиқ бўғин бўлса, ҳарфлар ассимиляцияси
содир бўлади, яъни иккита бир хил ундош
бир ташдидланган ҳарф тарзида ёзилади;
2.
Феъл шахс-сонда тусланганда, учин-
чи ўзак ундош сукунли ва ёпиқ бўғин бўлса,
у ҳолда иккита бир хил ундош ажратиб
ёзилади.
Бу ўзгаришлар иккиланган феъллар маж-
ҳул нисбатда тусланганида ҳам содир бўлади.
Замахшарий бўш феъллар мавзусини шун-
дай тушунтиради: “Бўш феъллар:
عاب
–
бā‘а,
اعاب
–
бā‘ā,
اوعاب
–
бā‘
ȳ
,
تعاب
–
бā‘ат,
اتعاب
–
бā‘атā,
نعب
–
би‘на,
تعب
–
би‘та,
امتعب
–
би‘тумā,
متعب
–
би‘тум,
تعب
–
би‘ти,
امتعب
–
би‘тумā,
نتعب
–
би‘тунна,
تعب
–
би‘ту,
انعب
–
би‘нā.
Ўрта ўзак ундоши иллатли барча феъллар
шу тарзда тусланади. Бироқ уч ўзакли феъл-
ларда ўрта ўзакка қаралади. Агар ўрта ўзак
ي
йо
дан иборат бўлса,
ي
йо
тушиб қолга-
3
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб. ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В.363 б.
S H A R Q M A S H ’ A L I
10
нида, ундан олдинги ҳарфнинг ҳаракати кас-
ра бўлади. Масалан,
عاب
–
бā‘а –
عيبي
–
йаб
ӣ
‘у
–
عيب
–
бай‘ун
. Агар феъл
لعف
–
фа‘ала
لعفي
–
йаф‘алу
ёки
لعف
–
фа‘лун
вазнида келса, ўрта
ўзаги
و
вовдан олдинги ҳарфнинг ҳаракати
дамма бўлади. Масалан,
لاق
–
қāла,
لوقي
–
йақ
ȳ
лу,
تلق
–
қулту
. Агар
مان
–
нāма
,
ماني
–
йанāму
ёки
فاخ
–
хāфа,
فاخي
–
йахāфу
каби
феъллар бўлса, касра қилинади. Масалан,
مان
–
нāма,
ماني
–
йанāму,
تمن
–
нимту.
Юқо-
рида келган бўш феъллар
لعف
–
ф‘ала
,
لعاف
–
фā
‘
ала,
لعافت
–
тафā‘ала,
لعفتي
–
йата-
фа‘‘илу
бобларида келганида худди тўғри
феъллар каби тусланади
1
.
Бу фикрлардан келиб чиқиб шуни айтиш
мумкинки, агар бўш феъллар-нинг иккинчи
ўзак ундоши аслида “
ى
” бўлса, ўтган замон-
да тусланганида, у касраланади. Агар у
аслида “
و
” бўлса, у ҳолда даммаланади. Бўш
феълларда содир бўладиган товуш ўзгариш-
ларини академик Н. Иброҳимов шундай
тушунтиради: агар иккинчи ўзак ундош
бўлган “
вов
” ёки “
йой”
ҳарфи “-
ава”
, “-
ави”
,
“-
аву
”, “-
айа
”, “-
айи
”, “-
айу
” товуш бирик-
малари таркибида келса, учинчи ўзак ундо-
ши ёпиқ бўғин бўлса, юқоридаги товуш
бирикмалари чўзиқ “
а
”га айланади ва алиф
билан ёзилади. Ажваф (бўш) феълларнинг
мажҳул нисбатдаги “-
уви
”, “-
уйи
” товуш
бирикмалари чўзиқ “
и
”га айланади
2
.
Маҳмуд Замахшарий ноқис (етишмовчи)
феъллар ҳақида ыуйидаги ыарашларини бил-
диради: “Ноқис феъллар:
ىمر
–
рамā,
،ايمر
–
рамайā,
اومر
–
рам
ȳ
,
تمر
–
рамат,
اتمر
–
раматā,
نيمر
–
рамайна,
يمر
ت
–
рамайта
,
امتيمر
–
рамайтумā,
متيمر
–
рамайтум,
تيمر
–
1
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб. ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-364 б.
2
Иброҳимов
Н,
Юсупов
М.
Араб
тили
грааматикаси.1-жилд. – Т.: Ўзбекистон миллий
энциклопедияси, 1997. Б. 88.
рамайти,
امتيمر
–
рамайтумā,
نتيمر
–
рамайтунна.
Учинчи ўзак ҳарфи
йа
(
ي
)
билан ифодаланган барча ноқис феъллар
шундай тусланади. Шунингдек,
ىضرأ
–
арад̣ā,
ىبر
–
раббā,
ىوعرا
–
ир‘авā,
ىضقنا
–
инқад̣д̣а,
ىبتجا
–
ижтабā,
ىباج
–
жāбā,
ىنغتسا
–
истағнā,
ىبات
–
тāбā
каби феъллар
ҳам шундай тусланади.
Учинчи ўзаги
вов
(
و
) ҳарфи билан
ифодаланган феъллар эса қуйидагича тусла-
нади:
اعد
–
да‘ā,
اوعد
–
да‘авā,
اوعد
–
да‘
ȳ
,
تعد
–
да‘ат,
اتعد
–
да‘атā,
نوعد
–
да‘авна,
توعد
–
да‘авта,
امتوعد
–
да‘автумā,
متوعد
–
да‘автум,
توعد
–
да‘авти,
امتوعد
–
да‘автумā,
نتوعد
–
да‘автунна,
توعد
–
да‘авту,
انوعد
–
да‘авна.
Агар феъл
لعف
– фа‘ила вазнида бўлса,
қуйидагича тусланади:
يضر
–
рад̣ийа,
ايضر
–
рад̣ийā,
اوضر
–
рад̣
ȳ
,
يضر
ت
–
рад̣ийат,
اتيضر
–
рад̣ийатā,
نيضر
–
рад̣ийна,
تيضر
–
рад̣ийта,
امتيضر
–
рад̣ийтумā,
متيضر
–
рад̣ийтум,
تيضر
–
рад̣ийти,
امتيضر
–
рад̣ийтумā,
نتيضر
–
рад̣ийтунна,
تيضر
–
рад̣ийту,
انيضر
–
рад̣ийнā
. Шундай қилиб,
يضر
–
рад̣ийа
ва
ورس
қолипидаги феъллар 3-шахс кўпликда
،اوضر
اورس
шаклида,
ىمر
–
рамā,
ىعد
–
да‘ā
қолипидаги феъллар эса
اومر
–
рам
ȳ
,
اوعد
–
да‘
ȳ
шаклида бўлади
3
.
Кўриб турганимиздек, “
لعف
–
фаъала
”
вазнига тушувчи феъллар ўтган замонда
тусланганида, 3-шахс бирлик, иккилик муан-
нас жинс, 3-шахс кўплик, музаккар жинсда
учинчи ўзак ҳарфи
йа
бўлса,
алиф мақсура
билан,
вов
бўлса,
алиф
билан ёзилади
4
.
Иллатли ҳарфнинг тушиб қолиши “
لعف
фаъала
” вазнидаги феълларда кузатилмайди.
3-шахс, музаккар жинс, кўплик шакли бун-
дан мустасно.
3
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб. ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В. 364б-365а.
4
Ўша манба. – Б. 89.
S H A R Q M A S H ’ A L I
11
Ноқис феъллар мажҳул нисбатда туслан-
ганида, фақатгина 3-шахс кўплик музаккар
жинсда иллатли ҳарф тушиб қолади, қолган
шаклларда ўзгариш бўлмайди.
Феълнинг мажҳул нисбати.
Феълнинг
мажҳул нисбати ва уларга шахс-сон қўшим-
чаларининг қўшилиши қуйидаги мисолда
келтириб ўтилади:
برض
–
д̣уриба,
ابرض
–
д̣урибā,
اوبرض
–
д̣уриб
ȳ
,
تبرض
–
д̣урибат,
اتبرض
–
д̣урибатā,
نبرض
–
д̣урибна,
تبرض
–
д̣урибта,
امتبرض
–
д̣урибтумā,
متبرض
–
д̣урибтум
,
تبرض
–
д̣урибти,
امتبرض
–
д̣урибтумā,
نتبرض
–
д̣урибтунна,
تبرض
–
д̣урибту,
انبرض
–
д̣урибнā.
Бошқа бобларга мансуб
مركأ
– ‘
акрама,
بدأ
–
аддаба,
بسوح
–
х̣авсаба,
بختنا
–
интахаба,
دقفت
–
тафаққада,
ركوذت
–
тазвакиру,
بتكتسا
–
истактаба
феъллари ҳам юқоридагидек
тусланади.
Иккиланган феълларнинг мажҳул нисбати:
دش
–
шудда,
ادش
–
шуддā,
اودش
–
шудд
ȳ
,
دش
ت
–
шуддат,
اتدش
–
шуддатā,
نددش
–
шудидна,
تددش
–
шудидта,
امتددش
–
шудидтумā,
متددش
–
шудидтум
,
تددش
–
шудидти,
امتددش
–
шудидтумā,
نتددش
–
шудидтунна,
تددش
–
шудидту,
انددش
–
шудиднā.
Қуйидаги
بحأ
–
‘ах̣абба,
صتخإ
–
‘ихтас̣с̣а
,
بصنإ
–
‘инс̣абба,
بحتسإ
–
‘истах̣аба
феъллар
ҳам юқорида кўрсатилганидек тусланади.
Бироқ
ببرت
–
тараббаба,
ددهت
–
таҳаддада
шаклидаги феъллар тўғри феъллар сингари
тусланади.
Тўғрига ўхшаш феълларнинг мажҳул
нисбати қуйидагича:
دعو
–
ву
‘
ида,
ادعو
–
ву
‘
идā,
اودعو
–
ву
‘
ид
ȳ
,
تدعو
–
ву
‘
идат,
اتدعو
–
ву
‘
идатā,
ندعو
–
ву
‘
идна,
تدعو
–
ву
‘
идта,
امتدعو
–
ву
‘
идтумā,
متدعو
ву
‘
идтум
,
تدعو
–
ву
‘
идти,
امتدعو
–
ву
‘
идтумā,
نتدعو
–
ву
‘
идтунна,
تدعو
–
ву
‘
идту,
اندعو
–
ву
‘
иднā.
Бундай феъллар
لعفأ
–
‘аф‘ала
бобида
келганида, мажҳул нисбати
دعوأ
–
‘ув
‘
ида,
طقوأ
–
‘увқит̣а
тарзида бўлади. Булар аслида
طقيأ
–
‘айқат̣а
бўлган бўлиб,
ي
йа
ҳарфи
و
вов
га ўзгарган. Даммадан сўнг
ي
йа
ҳарфи
و
вов
га ўзгаради. Қолган бобларда.
رقو
–
вуқира,
دعو
–
ву
‘
ида,
نقيت
–
туйуққина,
عزوت
–
тувуззи‘а,
نقوتسأ
–
‘устувқина,
بهوتسأ
–
‘устувҳиба
тарзида тусланаверади.
Бўш феълларнинг мажҳул нисбати
шаклига мисол:
بيغ
–
ғ
ӣ
ба,
ابيغ
–
ғ
ӣ
бā,
اوبيغ
–
ғ
ӣ
б
ȳ
,
تبيغ
–
ғ
ӣ
бат,
اتبيغ
–
ғ
ӣ
батā,
نبغ
–
ғибна,
تبغ
–
ғибта,
امتبغ
–
ғибтумā,
متبغ
–
ғибтум
,
تبغ
–
ғибти,
امتبغ
–
ғибтумā,
نتبغ
–
ғибтунна,
تبغ
–
ғибту,
انبغ
–
ғибнā.
Ноқис феълларнинг мажҳул нисбат
ӣ
ىمر
–
румийа,
ايمر
–
румийā,
اومر
–
рум
ȳ
,
تيمر
–
румийат,
اتيمر
–
румийатā,
نيمر
–
румийна,
تيمر
–
румийта,
امتيمر
–
румийтумā,
متيمر
–
румийтум
,
تيمر
–
румийти,
امتيمر
–
румийтумā,
نتيمر
–
румийтунна,
تيمر
–
румийту,
انيمر
–
румийнā.
Шундай қилиб, уч ўзакли ноқис феъллар
ва уларга тегишли ҳосила бобларининг маж-
ҳул нисбати юқоридаги сингари тусланади.
ىضرأ
–
‘ард̣ā,
ىبر
–
раббā,
ىفوج
–
жавфā,
ىبتجأ
–
‘ажтабā,
ىنثنأ
–
‘инс
̱
анā,
ىقلت
–
талаққā,
يضوقت
–
тақаввад̣ā,
ىدهتسأ
–
‘истаҳдā
каби
феъллар ҳам шу тарзда тусланади
1
.
Кўриниб турибдики, Замахшарий феъл-
нинг мажҳул нисбати ва уларга шахс-сон
қўшимчаларининг қўшилишини тўғри феъл-
лар, иккиланган феъллар, тўғрига ўхшаш
феъллар, бўш феъллар, ноқис феъллар ва
ҳосила бобларининг ҳам тусланиш намуна-
сини берган. Фақат шунчаки тусланиш
берилмасдан, балки истисноли ҳолатлар ҳам
алоҳида қайд этилган. Масалан, иккиланган
феъллар тусланишида
ببرت
– тараббаба,
ددهت
–
таҳаддада
шаклидаги феъллар мажҳул
1
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб. ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В. 365б-366а.
S H A R Q M A S H ’ A L I
12
нисбатда тўғри феъллар сингари туслани-
ши;
طقيأ
–
‘айқат̣а
мажҳул нисбатда
طقوأ
–
‘увқит̣а
бўлиши, чунки даммадан сўнг
ي
йа
ҳарфи
و
вов
га ўзгариши каби масалалар
тушунтирилган.
Маҳмуд Замахшарий ҳозирги-келаси за-
мон феълларини шундай таърифлайди:
ام وه
ةعبرلأا دئاوزلا ىدحا هردص ىف بقتعا
رضاحلا هيف كرتشي و .لعفن ,لعفأ, لعفت ,لعفي :وحن
فرعي و ."فوس" و "ملالا" هلخد اذا لاا لبقتشملا و
مزجلا و بصنلا و عفرلاب
Ҳозирги-келаси замон феъллари келаси
замон кўрсаткичи бўлмиш тўрт олд қўшим-
чадан бирини олган бўлади:
لعفي
–
йаф‘алу,
لعفت
–
таф‘алу,
لعفأ
–
‘аф‘алу,
لعفن
–
наф‘алу.
Бундай феълларда ҳозирги ва келаси замон
бир бўлади, агар у “
ملالا
–
ал-лāм
” ва “
فوس
–
савфа
”ни қабул қилмаган бўлса. Ҳозирги-
келаси замон феъли
عفر
–
раф
‘,
بصن
–
нас̣б
ва
مزج
–
жазм
ҳолатида бўлади”
1
.
“Муқаддамату-л-адаб”да эса: “Ҳозирги-
келаси замон феъли олдига
ي
(й) ва
ت
(т),
ء
ҳамза,
ن
(н) ҳарфлари қўшилган ҳолда ясалади.
Масалан:
لعفي
–
йаф‘алу,
لعفت
–
таф‘алу,
لعفأ
–
‘аф‘алу,
لعفن
–
наф‘алу.
Бу феъллар ҳозир ёки
келажакни билдирса,
ي
نلآا لعف
–
йаф‘алу ал-āн
дейсиз ва у ҳозирги замон деб аталади,
ادغ لعفي
–
йаф‘алу ғадан
бўлса, у келаси замондир.
Агар феълга “
син”
ёки “
савфа
” қўшилса,
لعفيس
–
сайаф‘алу
ва
لعفي فوس
–
савфа йаф‘алу
дейсиз. У келаси замонга тааллуқлидир. У уч
ҳолатда:
وه
برضي
–
ҳува йад̣рибу
(даммали)
ҳолатда,
برضي نأ
–
‘ан йад̣риба
(фатҳали) ёки
برضي مل
–
лам йад̣риб
каби сукунли бўлади”
2
,
деб ёзган.
Маҳмуд Замахшарийнинг бундай ориги-
нал фикрлари ХIII аср тилшуноси Ҳамиду-
1
Носирова М. Маҳмуд Замахшарийнинг «Ал-Унмузаж
фи-н-наҳв» рисоласи. – Т.: ТДШИ, 2005. Б. 123.
2
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб. ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В. 366а-б.
дин Даририйнинг ишларида ҳам ўз ифо-
дасини топган. Жумладан, у шундай ёзади:
“Ҳозирги-келаси замон феъли, у истак ёки
шарт майли шаклини талаб қилувчи
юкламалар билан келмаса, дарак майлида
бўлади, келса, истак ёки шарт майли шакл-
ларида бўлади. Масалан, “
برضي
–
йад̣рибу”
шакли ҳозирги-келаси замон феъли бўлган-
лиги учун аниқ майлда қўлланган. Буйруқ
майли ва унинг бўлишсиз шакли доим
сукунли бўлади: “
برضا
–
ид̣риб
,
برضت لا
–
лā
тад̣риб”
. Буйруқ майлида “
برضا
–
ид̣риб
”, буйруқ майлининг бўлишсиз шакли-
да “
برضت لا
–
лā
тад̣риб
” бўлгани учун
уларнинг охирини сукунланади. Ҳозирги-ке-
ласи замон феълининг шарт майлида кели-
шини талаб қилувчи юкламалар қуйида-
гилардир:
مل
–
лам
,
امل
–
ламма,
وأ
–
‘ав
ва
буйруқ майлининг бўлишсиз шаклини ҳосил
қилувчи
لا
–
ла
̄
. Бу юкламалар ҳозирги-келаси
замон феълини сукун ҳолатда бошқаради.
Қуйидаги
نأ
–
‘ан,
ل
–
ли,
لايك
–
кайла,
ىلكل
–
лакала
̄
,
نل
–
лан,
نذا
–
изан
,
ىتح
–
хатта
̄
юк-
ламалари эса истак майли шаклида қўлланади
3
.
Замахшарий ҳозирги-келаси замон феъ-
лининг мажҳул нисбати ва уларга шахс-сон
қўшимчаларининг қўшилиши қўйидагича
беради: “
برضي
–
йуд̣рабу,
ي
نابرض
–
йуд̣рабāни,
ي
نوبرض
–
йуд̣раб
ȳ
на,
ت
برض
–
туд̣рабу,
نابرضت
–
туд̣рабāни,
ي
نبرض
–
йуд̣рабна,
ت
برض
–
туд̣рабу,
ت
نابرض
–
туд̣рабāни,
نوبرضت
–
туд̣раб
ȳ
на
,
نيبرضت
–
туд̣раб
ӣ
на,
نابرضت
–
туд̣рабāни,
نبرضت
–
туд̣рабна,
برضأ
–
‘уд̣рабу,
برضن
–
нуд̣рабу.
Шунингдек,
مركي
–
йукриму,
برجي
–
йажрабу,
براجي
–
йужāрибу,
بلطتي
–
йатат̣аллабу,
بهانتي
–
йатаҳāнибу
феъллари
ҳам юқоридаги сингари тусланади.
بلطت
–
тат̣лубу
ва
بهانتت
–
татанāҳабу
шаклларида иккинчи
ت
ни тушириб қолди-
3
Қосимова С. Ҳамидуддин Даририйнинг «Муқаддима»
асари: матн ва тадқиқ. – Т.: ТДШИ, 2014. Б. 87-89.
S H A R Q M A S H ’ A L I
13
риш мумкин эмас. Чунки, бу шаклдаги феъл-
лар аниқ нисбатда келганида
ت
лардан бири
тушиб қолиши мумкин. Лекин мажҳул нис-
батда бу ҳолатнинг бўлиши мумкин эмас”
1
.
Замахшарий тартиб билан қолган феъл
турларини баён қилади: “Тўғрига ўхшаш
феълларнинг ҳозирги-келаси замон мажҳул
нисбати
دعوي
–
й
ȳ
‘
аду,
نادعوي
–
й
ȳ
‘
адāни,
نودعوي
–
й
ȳ
‘
ад
ȳ
на,
ت
دعو
–
т
ȳ
‘
аду
نادعوت
–
т
ȳ
‘
адāни,
ندعوي
–
й
ȳ
‘
адна,
دعوت
–
т
ȳ
‘
аду,
نادعوت
–
т
ȳ
‘
адāни,
نودعوت
–
т
ȳ
‘
ад
ȳ
на
,
دعوت
ي
ن
–
т
ȳ
‘
ад
ӣ
на,
نادعوت
–
т
ȳ
‘
адāни,
ندعوت
–
т
ȳ
‘
адна,
دعوأ
– ‘
ȳ
‘а
ду,
دعون
–
н
ȳ
‘аду
каби тусланади.
Бўш феълларнинг мажҳул нисбати эса
باعي
–
йу
‘
āбу,
ناباعي
–
йу
‘
āбāни,
نوباعي
–
йу
‘
āб
ȳ
на,
باعت
–
ту
‘
āбу,
ناباعت
–
ту
‘
āбāни,
نبعي
–
йу
‘
абна,
باعت
–
ту
‘
āбу,
ناباعت
–
ту
‘
āбāни,
نوباعت
–
ту
‘
āб
ȳ
на
,
نيباعت
–
ту
‘
āб
ӣ
на,
ناباعت
–
ту
‘
āбāни,
نبعت
–
ту
‘
абна,
باعأ
– ‘
у
‘
āбу,
باعن
–
ну‘āбу
каби кўринишларда тусланади.
باجي
–
йужāбу,
راتخي
–
йухтāру,
باجتسي
–
йустажāбу
феъллари ҳам юқоридагидек
тусланади. Бу феъллар шарт майлида
ماني
–
йанāму,
راتخي
–
йахтāру
феъллари каби,
حوتي
–
йат
ȳ
х̣у,
ي
دواج
–
йужāвиду,
دوعتي
–
йата‘
ȳ
ду,
لوادتي
–
йатадāвалу
шаклидаги
феъллар тўғри феъллар каби бўлади.
Ноқис феълларнинг мажҳул нисбати
ىمري
–
йурмā,
نامري
–
йурмāни,
نومري
–
йурм
ȳ
на,
ىمرت
–
турмā,
نامرت
–
турмāни,
نيمري
–
йурмайна,
ىمرت
–
турмā,
نامرت
–
турмāни,
نومرت
–
турм
ȳ
на,
نيمرت
–
турмайна
,
نومرت
–
турм
ȳ
на,
نيمرت
–
турмайна,
ىمرأ
– ‘
урмā,
ىمرن
–
нурмā
каби бўлади.
Иллатли ҳарфи
вов
дан иборат барча уч
ўзакли ноқис феъллар ҳамда
ىدهي
–
йаҳд
ӣ
,
ىلحي
–
йах̣ли,
ىهاجي
–
йужāҳ
ӣ
,
ىضتري
–
1
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб. ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В. 367а.
йартад̣
ӣ
,
ىرجتي
–
йатажаррā,
ىطاعتي
–
йата‘āт̣
ӣ
,
ىسلقتي
–
йатақаллас
ӣ
,
ىسلقي
–
йуқлас
ӣ
қолипидаги феъллар ҳам юқоридаги
каби тусланади”
2
.
Маҳмуд Замахшарий феъл майллари
ҳақида ҳам батафсил маълумот беради.
Жумладан, олим нотўғри феълларнинг шарт
майли ҳақида: “Иккиланган феълларнинг
шарт майли қуйидагича
بحتسي مل
–
лам
йастах̣ибба,
بحتسي مل
–
лам
йастах̣ибби,
مل
ببحتسي
–
лам
йастах̣биб,
ضعي مل
–
лам
йа‘уд̣д̣а,
ضعي مل
–
лам йа‘уд̣д̣и,
ضضعي مل
–
лам йа‘д̣ид̣.
Ушбу шаклдаги феъллар юқори-
дагидек тусланиб, охирги иккита бир хил
ундошнинг иккиланиши содир бўлаверади.
Масалан;
رمحي
–
йах̣марру,
رمحي مل
– лам
йах̣марра,
رمحي
مل
–
лам йах̣марри,
ررمحي
مل
–
лам йах̣марир
ёки
رعشقي
– йақша
‘ирру,
مل
رعشقي
–
лам йақша‘ирра,
ررعشقي
مل
–
лам
йақша‘рир
шаклида бўлади.
Агар иккиланган феълнинг ўрта ўзаги
даммалик бўлса, у ҳолда шарт майли барча
ҳаракатларда келиши мумкин. Масалан:
دش
–
шадда
,
دشي
–
йашудду,
دشي مل
–
лам йашудда,
مل
دشي
–
лам йашудди,
دشي مل
–
лам йашудду,
مل
ددشي
–
лам йашдуд.
Бундай феъллар
لعف
–
фа‘‘ала
ва
لعفت
–
тафа‘‘ала
бобларида
тўғри феъллардек тусланади”
3
.
Э. В. Яковенко ҳам Маҳмуд Замахшарий
фикрларини қувватлаб, иккиланган феъллар-
нинг шарт майли ҳақида шундай фикрларни
ёзади ва фонетик ўзгаришларни кўрсатади
4
.
Замахшарий тўғрига ўхшаш феълларнинг
шарт майли ҳақида шундай ёзади: “Тўғрига
ўхшаш феъллар:
بثي
–
йас
̱
ибу,
نابثي
–
йас
̱
ибāни,
نوبثي
–
йас
̱
иб
ȳ
на,
بثت
–
тас
̱
ибу,
2
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб. ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В. 367б.
3
Ўша манба. 369 б.
4
Яковенко Э.В. Неправильные глаголы арабского
языка. – М.: Вост. лит., 2000. С. 181.
S H A R Q M A S H ’ A L I
14
نابثت
–
тас
̱
ибāни,
نبثي
–
йас
̱
ибна,
بثت
–
тас
̱
ибу,
نابثت
–
тас
̱
ибāни
نوبثت
–
тас
̱
иб
ȳ
на,
نيبثت
–
тас
̱
иб
ӣ
на,
نابثت
–
тас
̱
ибāни,
نبثت
–
тас
̱
ибна,
بثأ
–
‘ас
̱
ибу
,
بثن
–
нас
̱
ибу
кабидир.
لعف
–
фа‘ала –
لعفي
–
йаф‘илу,
لعف
–
фа‘ала
–
لعفي
йаф‘алу
вазнидаги тўғрига ўхшаган
барча феълларнинг
و
вов ҳарфи тушиб
қолади. Шунингдек, аслида
لعف
–
фа‘ала –
لعفي
–
йаф‘илу
вазнида бўлган, лекин истеъ-
молда
لعف
–
фа‘ала
–
ي
لعف
–
йаф‘алу
вазнида
ишлатиладиган феълларда ҳам
و
вов ҳарфи
туширилади. Масалан:
بهو
–
ваҳаба,
بهي
–
йаҳабу,
عضو
–
вад̣а‘а,
عضي
–
йад̣а‘у,
عدو
–
вада‘а,
عدي
–
йада‘у,
عقو
–
вақа‘а,
عقي
–
йақа‘у.
Шу сингари аслида
لعف
–
фа‘ала –
لعفي
–
йаф‘илу
вазнида бўлган, лекин
истеъмолда
لعف
–
фа‘ила
–
لعفي
–
йаф‘алу
вазнида ишлатиладиган феълларда ҳам
و
вов
туширилади. Масалан:
ئطو
–
ват̣а’а,
أطي
–
йат̣а’у,
عسو
–
васа‘а,
-
عسي
йаса
‘
у.
Бундан бошқа ҳолларда
لعفي
–
йаф‘алу
вазнидаги феълларда
و
туширилмайди:
لحوي
–
йавх̣ала,
عجوي
–
йавжа
‘
а,
لجوي
–
йавжалу.
Шунингдек,
ؤضوي
–
йавд̣у’у,
حقوي
–
йавқах̣у
феълларида ҳам вов туширилмайди.
Демак, ўрта ўзаги
дамма
ёки асли
фатҳа
бўлган барча феълларда
و
вов
туширил-
майди. Бироқ,
هلو
валаҳа
феълини баъзилар
ةأرملا هلوت
тувлиҳа ал-мар’ату
деб, баъзилар
ةأرملا هلت
талаҳа ал-мар’ату
деб айтишган.
Булар икки хил тил бўлиб,
ةأرملا هلوت
тувлиҳа
ал-мар’ату
деб айтганлари бу феълни
لعف
–
фа‘ила,
–
لعفي
йаф‘алу
вазнига солган,
هلت
ةأرملا
талаҳа ал-мар’ату
деб айтганлари эса
аслида бу
لعفي
–
йаф‘алу
вазнида бўлган
деб,
و
вов
ҳарфини тушириб, сўнг
لعفي
–
йуф‘алу
вазнига солган.
دعوي
–
йав‘аду,
هجوي
–
йавжуҳу,
رسيي
–
йайсару,
بهتي
–
йатаҳаббу,
لكوتي
–
йатаваккилу,
بجوتسي
–
йаставжибу
вазнларида тўғри феъллар сингари тусла-
наверади
1
.
Араб тилидаги буйруқ майлининг изо-
ҳига алоҳида боб ажратилган. Унда соф
буйруқ майлининг ҳозирги-келаси замон
феълидан ясалиши ҳақида маълумот берил-
ган. Жумладан,
براجت
–
тажāраба
–
براج
–
жāриб,
دعاقتت
–
татақа
̄
‘аду –
دعاقت
–
тақа
̄
‘ад,
بلطتت
–
татат̣аллабу –
بلطت
–
тат̣аллаб,
جرحدت
–
тадах̣ража –
جرحد
–
дах̣раж,
عضت
–
тад̣а‘у –
عض
–
д̣а‘,
برجت
–
тажарраба –
برج
–
жарраб
феъллари.
3-
шахсларга бериладиган буйруқ шакллари
ل
лом
билан ясалишига урғу берилади:
لتقيل
–
лийақтул,
لتقيل
–
лийақтула,
اولتقيل
–
л
ийақтулу
. Мисол учун:
!ديز اي برضيل
Лийуд̣риб йā Зайд
– “Урилгин эй Зайд!”
برضنل
–
линуд̣риб,
برض لا
–
ли’уд̣риб,
برضتل
–
литуд̣риб,
ابرضتل
–
литуд̣рибā,
اوبرضتل
–
литуд̣рибу,
ىبرضتل
–
литуд̣риби
ابرضتل
–
литуд̣рибā
نبرضتل
–
литуд̣рибна.
Иккиланган феъллардан буйруқ майли-
нинг ясалиши
رفي
–
йафирру –
رف
–
фирра –
رف
–
фирри –
ررفا
–
ифрир,
ماضت
–
тад̣āмма,
–
ماضت
тад̣āмми,
مماضت
–
тад̣āмам
мисоли-
да,
буйруқ майлидаги иккиланган феъллар-
нинг шахс-сонда тусланиши
رف
–
ارف
–
اورف
–
фирра – фиррā – фирр
ȳ
мисолида, тўғрига
ўхшаш феълларнинг буйруқ майли
دع
–
ادع
–
اودع
–
‘ид
–
‘идā
–
‘ид
ȳ
мисолида, бўш
феълларнинг буйруқ майли
ب
ع
–
би‘,
اعيب
–
б
ӣ
‘ā,
اوعيب
–
б
ӣ
‘
ȳ
,
ىعيب
–
б
ӣ
‘
ӣ
,
اعيب
–
б
ӣ
‘ā,
نعب
–
би‘на
шаклида
;
ноқис феълларнинг буйруқ
майли
ىمرا
–
ирми,
ايمرا
–
ирмийā,
اومرا
–
ирм
ȳ
,
ىمرا
–
ирм
ӣ
,
ايمرا
–
ирмийā,
نيمرا
–
ирм
ӣ
на
кўринишида бўлади
2
.
Таажжуб феъллари бобида уларнинг
ام
هب لعفأ لعفأ
мā ‘аф‘ала, ‘аф‘ала биҳи
шаклида ясалиши айтиб ўтилади. Масалан:
ام
1
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб. ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В. 369б.
2
Ўша манба. 372а б.
S H A R Q M A S H ’ A L I
15
اديز برضأ
мā ‘ад̣раба Зайдан
– “Зайд
қандай ҳам яхши ургувчидир”. Таажжуб
феъллари фақатгина уч ўзакли феълларнинг
биринчи бобидан ясалиши, уларнинг ранг ва
жисмоний камчиликни билдирувчи феъллар-
дан ясалмаслиги таъкидланади. Иккиланган
ва иллатли феъллардан таажжубни ифода-
лаш усули шарҳланади ва қуйидаги мисол
келтирилади:
هدشأ ام
–
мā ‘ашаддаҳу,
هدوعأ ام
–
мā ‘а‘вадаҳу,
هلوقأ ام
–
мā ‘ақвалаҳу,
هب دعوأ
–
‘ав‘ид биҳи,
هب ددشأ
–
ушдуд биҳи,
هامرأ ام
–
мā ‘армāҳу,
هب لوقأ
–
‘ақвил биҳи,
هب مرأ
–
‘арми биҳи.
Феълларнинг тусланиши қисмида мас-
дарга бағишланган боб ҳам мавжуд. Унда
ҳаракат номи, бўш феъллардан масдар яса-
лишига тўхтаб ўтилади
1
. Масалан:
ةباثا
–
ис
̱
āбатун,
ةثاغا
–
иғāс
̱
атун
.
Аниқ ва мажҳул даража сифатдошларига
таъриф берилиб, уларнинг ясалишига доир
қоидалар ва турли ҳолатларга оид мисоллар
келтирилади. Жумладан:
براض
–
д̣āрибун
“ураётган” ёки
داش
–
шāддун
бунинг асли
دداش
шāдидун
бўлган.
لئاق
–
қā’илун,
عئاب
–
бā’и‘ун
уларнинг асли
عياب
–
бāйи‘у,
لواق
–
қāвилу
бўлган,
زاغ
–
ғāзин,
مار
–
рāмин
уларнинг
асли
ىمار
–
рāмийун,
ىزاغ
–
ғāзийун
.
عيبم
–
маб
ӣ
‘ун,
دوعوم
–
мав‘идун,
دودشم
–
машд
ȳ
дун,
بورضم
–
мад̣р
ȳ
бун.
Ҳосила боблар ва тўрт ўзакли феъллар-
дан аниқ ва мажҳул даража сифатдошла-
рининг ясалишига оид маълумотлар ҳам шу
бобда келтирилган
2
. Бу қисмда орттирма ва
қиёсий даража сифатлари ҳам изоҳланиб,
қуйидаги мисоллар берилган:
هنم برضأ و رمع و براض ديز
–
Зайдун
д̣āрибун ва ‘амру ‘ад̣рабу минҳу
هنم مركأ و رمع و ميرك ديز
–
Зайдун кар
ӣ
мун ва ‘амру ‘акраму минҳу
1
Маҳмуд Замахшарий. Муқаддамату-л-адаб. ЎзР ФА
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институти фонди, қўлёзма, инв № 429-В. Б. 372а-б.
2
Ўша манба. – Б. 373а-375а.
Феълларнинг тусланишига бағишланган
қисм
لعفملا
ал-маф‘алу
вазни изоҳи билан якун-
ланган. Бу вазн ҳаракат номи (масдар) ҳамда
бажарилган иш-ҳаракатнинг вақти ва ўрнини
билдириш учун ишлатилади. Масалан:
لتقم
نيسحلا
–
мақталу-л-ҳусайни
. Ушбу ибора қуйи-
даги учта маънони англатади: “Ҳусайннинг
ўлдирилиши”, “Ҳусайннинг ўлдирилиш вақ-
ти”, “Ҳусайннинг ўлдирилиш жойи”.
Хулоса.
Маҳмуд Замахшарийнинг луғат-
шуносликда киритган бу янгилигининг мақ-
сади шундан иборат эдики, аввал араб тил
системасини ўрганиб чиқиб, ундаги сўз
туркумларини тасниф қилиш ва ҳар бир сўз
туркумининг грамматик категорияларини
таҳлил қилиб, нафақат бу сўзларнинг тар-
киби ва маъносини баён қилиш, балки улар-
нинг нутқ жараёнида қандай шаклларда
қўлланиши ва унинг морфологик ва син-
тактик муносабатларини шарҳлаб беришни
кўзда тутган эди.
У ўзининг асарида сўз туркумлари ва
уларга кирадиган лексик бирликларни ҳар
бир сўз туркуми доирасида батафсил ёритиб
берган. Замахшарий қўллаган бу усул асар-
нинг салмоғини ниҳоятда оширган. Чунки,
кейинги асрларда барча араб ва араб бўл-
маган мактаб, мадрасаларда бу асар араб
тили луғати ва грамматикаси бўйича энг
ноёб қўлланма сифатида фойдаланилган.
“Муқаддамату-л-адаб”нинг маҳаллий халқ-
лар орасидаги шуҳрати боис мазкур асар
котиблар томонидан кўплаб нусхаларда кў-
чирилган. Жумладан, дунё фондларида луғат
қисмларининг ҳозирча аниқланган XIII-XV
асрларга оид 72 қўлёзмаси, грамматик қисм-
ларининг мингга яқин қўлёзмаси мавжуд.
Мазкур қўлёзмалар асарнинг аҳамиятини
кўрсатувчи асосий далил ҳисобланади.
