S H A R Q M A S H ’ A L I
74
ТУРКИЙ
ЁЗМА
МАНБАЛАР
ТИЛИДАГИ
TÜZ
СЎЗИНИНГ
СЕМАЛАРИ
ХУСУСИДА
САИДОВА
ГУЛНОЗА
Тадқиқотчи
,
Тошкент
ислом
университети
Аннотация
.
Мазкур
мақола
туб
туркий
сўзлардан
ҳисобланган
tüz
лексемаси
ва
унинг
ясамаларининг
эски
туркий
тил
ва
эски
ўзбек
тили
ёзма
ёдгорликларида
ифодаланган
маънолари
таҳлилига
бағишланган
.
Ўрганилаётган
лексеманинг
маъно
доирасини
таҳлил
қилиш
асосида
унинг
полисемантик
характерга
эга
экани
кўрсатиб
берилган
.
Ёзма
ёдгорликлар
матнидан
келтирилган
фактик
материаллар
лексеманинг
алоҳида
семаларини
асослаш
учун
хизмат
қилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ёзма
манбалар
,
туркий
тил
, tüz
лексемаси
, tüz
сўзининг
ясамалари
,
маъно
доираси
,
полисемантик
сўз
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящена
анализу
значений
считающейся
исконно
тюркской
лексемы
tüz
и
её
производных
,
приводимых
в
письменных
памятниках
старого
тюркского
и
старого
узбекского
языков
.
На
основе
анализа
смыслового
диапазона
изучаемой
лексемы
показан
её
полисемантический
характер
.
Приведённые
фак
-
тические
материалы
из
письменных
памятников
послужили
обоснованию
отдельных
сем
лексемы
.
Опорные
слова
и
выражения
:
письменные
памятники
,
лексема
tüz,
лексико
-
семантические
процессы
,
слово
с
множеством
значений
,
исконно
тюркское
слово
,
круг
значений
.
Summary.
This article is dedicated to the “t
ь
z” lexeme which is considered to be the Turkic main word and the
analyses of meanings of its formations uttered in the ancient written monuments of the Old Turkic and the Old Uzbek
languages. On the basis of analysing the meaning circle of studying lexeme, its polysemantic character has been
brightened. The factual materials given from the written monuments have served to base the separate semes of lexeme.
Keywords and expressions:
written sources, Turkic language, the lexeme of “t
ь
z”, formations of the word t
ь
z, the
circle of meaning, polysemantic word.
Тил
лексикаси
тарихини
ўрганиш
,
бир
томондан
,
ҳар
бир
сўзнинг
тадрижий
тарақ
-
қиёт
йўлларини
очиб
берса
,
иккинчидан
,
у
тилнинг
айрим
даврлардаги
сўз
бойлиги
ва
муайян
фонетик
,
морфологик
,
синтактик
ху
-
сусиятларини
ёритишга
ёрдам
беради
.
Бино
-
барин
,
лексика
тарихини
ўрганиш
,
умуман
,
тил
тарихини
тадқиқ
этиш
учун
ҳам
муҳим
-
дир
.
Шу
нуқтаи
назардан
,
туркий
тиллар
,
ху
-
сусан
,
ўзбек
тилининг
тарихий
лексикаси
-
нинг
қўлёзма
манбаларда
акс
этган
бой
фак
-
тик
материаллар
ёрдамида
ҳар
томонлама
чуқур
ва
илмий
жиҳатдан
тадқиқ
этиш
ҳо
-
зирги
кунда
амалга
оширилиши
зарур
бўлган
вазифалардан
бири
ҳисобланади
.
Зеро
,
тил
тарихини
ўрганишда
энг
ишончли
манба
бизгача
етиб
келган
ёзма
ёдгорликлардир
.
Тилдаги
ҳар
бир
сўз
бошқа
сўзлардан
аж
-
ралган
ҳолда
мавжуд
бўлмайди
,
балки
улар
билан
турли
маъновий
алоқаларга
киради
.
Сўзлараро
маъновий
муносабатлар
уларнинг
лексик
-
семантик
вариантлари
негизида
қа
-
рор
топади
.
XVI
аср
ёзма
ёдгорлиги
“
Таржима
-
и
таф
-
сир
-
и
Чархий
”
1
тилида
tüz
лексемасининг
1
Тошкент
давлат
шарқшунослик
институти
ҳузури
-
даги
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқ
қўлёзмала
-
ри
маркази
фондида
7180
рақам
остида
ягона
нусхада
сақланаётган
“
Таржима
-
и
тафсир
-
и
Чархий
”
асари
993/1585
йилда
тилшунос
Ҳамадоний
Ҳожи
томони
-
дан
Нисо
ҳокими
Санжар
Муҳаммад
Султон
талабига
кўра
форс
-
тожик
тилидан
туркийга
ўгирилган
.
Тур
-
кий
адабий
тилнинг
XVI
асрдаги
қиёфасини
ўрганиш
учун
муҳим
манба
ҳисобланган
мазкур
ёзма
ёдгорлик
илмий
тадқиқотга
жалб
қилинган
:
Яъқуб
Чархий
тафсирининг
туркий
таржимаси
(
Таржимаи
тафсири
Чархий
) //
Нашрга
тайёрловчилар
,
кириш
,
изоҳ
ва
мавзу
кўрсаткичлари
муаллифлари
:
И
.
Усмонов
,
Г
.
Саидова
. –
Тошкент
, 2010;
Мовароуннаҳр
туркий
таф
-
сирлари
тарихидан
[
Таржимаи
тафсири
Чархий
].
Сўз
-
боши
,
табдил
,
изоҳ
ва
мавзу
кўрсаткичлари
муаллиф
-
лари
:
И
.
Усмонов
,
Г
.
Саидова
. –
Тошкент
, 2012.
S H A R Q M A S H ’ A L I
75
маъно
доирасини
таҳлил
этиш
,
унинг
қуйи
-
даги
семаларда
қўлланганини
тасдиқлайди
:
А
)
тўғри
,
текис
,
эгри
бўлмаган
:
yer tüz
bolup, hamv
ā
r bolsa va anda he
č
biyiklik-u
ašaqlïq qalmasa
1
[
ер
текис
бўлиб
,
унда
ҳеч
бир
тепалигу
чуқурлик
қолмаса
].
Келтирил
-
ган
мисолдан
маълум
бўлганидек
,
асар
тили
-
да
сўзнинг
ушбу
семаси
форс
-
тожикча
ham-
v
ā
r
راﻮﻤه
сўзи
билан
синоним
муносабатига
киришган
. “
Тафсири
Чархий
”
нинг
XVII–
XVIII
асрларга
оид
Мулло
Кичик
лақабли
Мир
Муҳаммад
Фозил
Тошкандий
томони
-
дан
амалга
оширилган
таржимаси
версия
-
сида
2
лексема
шу
маънода
қўлланишда
да
-
вом
этган
.
Мазкур
таржимада
унинг
зид
маъ
-
носи
сифатида
ىﺮﻜیا
egri
сўзининг
қўллани
-
ши
биз
кўрсатаётган
маънони
аниқроқ
ифо
-
далашга
хизмат
қилган
:
ba‘zi tüz tumšuq bilan
terip yerlar
,
ba‘zilar egri tumšuq birlä terip
yerlar
3
[
айримлари
тўғри
тумшуқ
билан
те
-
риб
ейдилар
,
айримлари
эгри
(
тўмтоқ
)
тум
-
шуқ
билан
териб
ейдилар
].
Қуръоннинг
тур
-
кийдаги
дастлабки
таржималарида
ҳам
лек
-
сик
бирлик
ушбу
семада
кенг
қўлланган
.
“
Ўрта
Осиё
тафсири
”
4
дан
келтирилган
қуйи
-
1
Ҳамадоний
Ҳожи
.
Таржима
-
и
тафсир
-
и
Чархий
.
Тошкент
давлат
шарқшунослик
институти
ҳузуридаги
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
фонди
.
Инв
. 7180. 163
а
-
варақ
.
2
“
Тафсир
-
и
Чархий
”
нинг
Мулло
Кичик
лақабли
Мир
Муҳаммад
Фозил
Тошкандий
томонидан
амалга
оши
-
рилган
туркий
таржимасининг
187
варақли
қўлёзмаси
Марказий
Осиёни
тадқиқ
қилиш
француз
институти
(IFEAC)
кутубхонасида
№
137-
кўрсаткичи
остида
сақ
-
ланган
.
Қўлёзманинг
яна
бир
нусхаси
Тошкент
давлат
шарқшунослик
институти
ҳузуридаги
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
илмий
ходими
Р
.
Худойбергановнинг
шахсий
кутубхонасида
сақланади
(
Бундан
кейин
:
Шахсий
қўлёзма
).
3
Шахсий
қўлёзма
. 34
а
-
варақ
.
4
Энг
қадимий
туркий
тафсирлардан
бири
XII–XIII
асрларга
оид
деб
тахмин
қилинадиган
“
Ўрта
Осиё
тафсири
” (“
Аноним
тафсир
”)
қўлёзмаси
1914
йил
Қарши
шаҳрида
топилган
ва
1920
йилда
Санкт
-
Петер
-
бургга
олиб
кетилган
.
Ҳозирда
мазкур
қўлёзма
Россия
Фанлар
академияси
Санкт
-
Петербург
Шарқ
қўлёзма
-
лари
институти
фондида
197
рақам
билан
қайд
этил
-
ган
.
Қўлёзма
147
варақдан
иборат
.
даги
мисолда
юқоридаги
маънони
кўриш
мумкин
:
tüz oturdï köki üzä
5
[
поясида
тик
турди
].
Қайд
этилган
семанинг
ифодалани
-
шига
“
Қуръоннинг
Хоразм
туркийси
таржи
-
маси
”
ёзма
ёдгорлигидан
6
бир
мисол
кел
-
тирамиз
:
taqï ol
č
u
ŋ
tüz tar
ā
z
ū
birlä
7
[
тўғри
тарози
билан
ўлчанг
].
Маҳмуд
Кошғарий
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
да
маъноси
текширилаётган
сўзнингﺮﻴی
ﺰﺕ
tüz yer
[
текис
ер
]
мисолида
“
текис
,
тўғри
нар
-
са
”
маъносини
кўрсатиб
берган
8
. XI
асрда
туркийда
яратилган
“
Қутадғу
билиг
”
дидактик
асаридаги
қуйидаги
шеърий
парчаларда
ҳам
сўзнинг
ушбу
семаси
англашилади
:
Qayu nä
ŋ
tüz ersä qamu
ğ
ï uz ol,
Qamu
ğ
uz körü barsa qïlqï tüz ol.
Мазмуни
:
Қайси
нарса
тўғри
бўлса
,
ўша
нарса
соз
бўлади
,
барса
соз
нарсалар
мо
-
ҳияти
тўғри
бўлади
.
Qayu tüz emitsä turumaz tüšär,
Qayu nä
ŋ
köni bolsa tüšmäz särär
.
Мазмуни
:
Қайси
бир
тўғри
нарса
оғади
-
ган
бўлса
,
рост
турмайди
,
йиқилади
,
ҳар
бир
тўғри
нарса
йиқилмайди
,
рост
туради
.
Панднома
тилида
tüz
лексемаси
kö
ŋ
ül
,
qïlïq
,
til
,
qïlïn
č
субстантивлари
билан
синтаг
-
матик
муносабатга
кириб
,
қўшма
сифатлар
-
ни
юзага
чиқарган
:
5
Orta Asya Kur’an tefsiri (metin-t
ı
pk
ı
bas
ı
m) / haz
ı
rlayan
Halil
İ
brahim Usta. – Ankara, 2011. 44
а
-
варақ
.
6
“
Қуръоннинг
Хоразм
туркийси
таржимаси
”
Туркия
-
нинг
“C
улаймония
кутубхонаси
”
да
№
2
рақам
остида
сақланади
.
Қўлёзма
764/1363
йилда
кўчирилган
,
жа
-
ми
587
варақдан
иборат
.
Ушбу
мақолада
қўлёзманинг
факсимил
нашридан
фойдаланилди
.
7
Gülden Sa
ğ
ol. An inter-linear translation of the Qur’an
into Khwarazm Turkish: introduction, text, glossary and
facsimile. Part III, Facsimile of the MS Su
̈
leymaniye
Library Hekimog
̆
lu Ali Pas
̧
a No 2, section two: 301a–
587b. Sources of Oriental Languages and Literatures 46,
Turkish Sources XXXIX. Harvard University The
Department of Near Eastern Languages and Civilizations,
1999. 358
б
-
варақ
.
8
Маҳмуд
Қошғарий
.
Туркий
сўзлар
девони
(
Девону
луғати
-
т
-
турк
)/
Таржимон
ва
нашрга
тайёрловчи
С
.
М
.
Муталлибов
. –
Т
., 1960–1963. 1–314, 3–135.
S H A R Q M A S H ’ A L I
76
Ilig aydï Aytoldï qod
ğ
ïl bu söz,
Bu söz sözlämägil ay
ā
kö
ŋ
li tüz.
Мазмуни
:
Элиг
Ойтўлдига
айтди
:
сен
бу
сўзларни
қўй
,
бундай
гапларни
гапирма
,
эй
кўнгли
пок
.
Б
)
текислик
,
яланглик
,
дашт
:
beš ay mudda-
tïn
č
a Buxoro tüzindä
ḥ
ayr
ā
n yürür erdüm
(
ТТЧ
:
90
б
) [
беш
ой
давомида
Бухоро
текислигида
паришон
бўлиб
юрар
эдим
].
Келтирилаётган
семанинг
ифодаланишига
яна
бир
мисол
кел
-
тирамиз
:
yollar
ẓ
ā
hir qïldï to
ğ
larda-vu tüzlärdä
(
ТТЧ
: 72
б
) [
тоғларда
ва
текисликларда
йўллар
пайдо
қилди
]. “
Тафсири
Чархий
”
нинг
Фозил
Тошкандий
таржимаси
версиясидаги
қуйидаги
мисолда
ҳам
шу
мазмун
акс
этган
:
hamma
närsälär tüzdä a
č
uq tur
ğ
aylar
[
барча
нарсалар
текис
ерда
очиқ
тургайлар
]
1
.
В
)
адл
,
тик
:
ayaq üstündä öz far
āğ
atï birlän
tüz turup yürür
(
ТТЧ
: 21
б
) [
оёқ
устида
осо
-
йишталик
билан
тик
туриб
юради
]. “
Таф
-
сири
Чархий
”
нинг
Фозил
Тошкандий
таржи
-
маси
версиясида
кўрсатилаётган
сема
қўлла
-
нишда
давом
этишини
кўрамиз
:
q
ā
matï
ŋ
nï tüz
yarattï
2
. “
Ўрта
Осиё
тафсири
”
да
:
yüzi utru a
ŋ
a
bir kiši-teg tüz boyluq
(12
а
72) [
адл
қоматли
киши
кўринишида
унга
қарши
келди
].
Асар
тилида
сўзнинг
ушбу
маъноси
to
ğ
rï
ىﺮﻏﻮﺕ
лексемаси
орқали
ҳам
очиб
берилган
:
alif-teg
а
y
а
q üstindä se
ŋ
ä to
ğ
rï qad berdi
(
ТТЧ
: 140
а
);
yaratduq ins
ā
nnï to
ğ
rï boyluq
(
ТТЧ
: 165
а
).
Г
)
чин
,
рост
,
ҳаққоний
(
кўчма
маънода
):
tüz
yol tapma
ğ
(
ТТЧ
: 21
б
).
Ушбу
зикр
қилинган
маъно
асар
тилида
to
ğ
rï
сўзи
билан
бир
қа
-
торда
эски
туркий
тилнинг
илк
манбаларида
кенг
истеъмолда
бўлган
köni
ﻰﻧﻮآ
лексемаси
орқали
ҳам
ифодаланган
:
sözü
ŋ
köni turur va
yal
ğ
an sendä yoq turur
(
ТТЧ
: 95
а
) [
сўзинг
тўғридир
,
ёлғон
сенда
йўқдир
].
Ушбу
семада
туркий
асосга
эга
tüz
–
to
ğ
rï
–
köni
сўзлардан
иборат
синонимик
қатордан
č
ïn
ﻦﻴﺝ
,
форсий
r
ā
st
ﺖﺳار
ва
арабий
ḥ
aq
ﻖﺡўзлашмалари
ҳам
1
Шахсий
қўлёзма
. 116
а
-
варақ
.
2
Мир
Муҳаммад
Фозил
Тошкандий
. “
Тафсир
-
и
Чархий
”
нинг
туркий
таржимаси
. IFEAC
кутубхонаси
.
Инв
. 137. 153
а
-
варақ
.
ўрин
олган
:
bu
ḥ
ukm r
ā
st-u
č
ïn turur
(
ТТЧ
: 38
а
);
t
а
pip bol
ğ
aylar
ḥ
aq yolnï
(
ТТЧ
: 80
б
).
Туркий
ёзма
манбалар
тилида
köni
ва
tüz
маънодошлари
жуфт
сўз
тарзида
ҳам
қўл
-
\
ланиб
, “
ҳақиқий
,
тўғри
”
маъносини
ифода
-
лашга
йўналтирилган
:
yegräk bol
ğ
ay erdi
anlarqa tüzräk köniräk
3
[
уларга
(
шундай
қил
-
салар
)
яхшироқ
ва
тўғрироқ
бўлар
эди
].
Лексеманинг
“
баробар
,
тенг
”
семасини
ифодалашдаги
иштироки
“
Қуръоннинг
фор
-
сий
-
туркий
таржимаси
”
4
ва
“
Қуръоннинг
тур
-
кий
таржимаси
”
5
қўлёзмаларидан
келтириган
қуйидаги
мисолларда
кузатилади
:
tüz bolmas
xab
ī
s taqï arï
ğ
[
нопок
ва
пок
баробар
бўл
-
майди
];
tüz bolmaz tiriglär ap yämä ölüglär
6
[
ўликлар
билан
тириклар
тенг
бўлмайди
]
.
“
Қутадғу
билиг
”
дан
келтирилган
қуйи
-
даги
шеърий
парчада
ҳам
ушбу
сема
ифода
-
ланган
:
Ba
ğ
ïrsaq bütün
č
ïn kïlïn
č
ï köni,
Tili kö
ŋ
li tüz bolsa bilsä munï.
Мазмуни
:
Сара
,
заковатли
,
билимли
,
меҳ
-
рибон
,
ишончли
,
тўғри
,
тили
ва
дили
бир
,
барча
ишлардан
огоҳ
одам
топишим
керак
.
“
Таржима
-
и
тафсир
-
и
Чархий
”
да
ўргани
-
лаётган
сўзнинг
туркий
ёзма
манбалар
тили
-
да
қўлланган
ушбу
маъноси
кузатилмайди
,
унинг
ўрнида
te
ŋ
ҳамда
bar
ā
bar
форсий
ўз
-
лашмаси
қўлланган
:
bar
ā
bar qïldï bar
č
anï
hal
ā
k etmäkda, ulu
ğ
ïn-u ki
č
igin yer bilä te
ŋ
qïldï
(
ТТЧ
: 167
б
).
Алишер
Навоий
“
Муҳокаматул
-
луғатайн
”-
да
tüz
сўзидан
бир
неча
маъно
ирода
қилиш
3
Туркиянинг
“
Турк
ва
ислом
манбалари
музейи
”
да
73-
рақам
остида
сақланаётган
Қуръоннинг
сатр
орти
туркий
таржимаси
. 451
варақдан
иборат
.
4
“
Қуръоннинг
туркий
-
форсий
таржимаси
”
нинг
(“
Тош
-
кент
нусхаси
”) 274
варақдан
иборат
қўлёзмаси
Тошкент
давлат
шарқшунослик
институти
ҳузуридаги
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
фондида
2008-
рақам
остида
сақланмоқда
.
5
Ўша
қўлёзма
. 257
б
-
варақ
.
6
“
Турк
ва
ислом
манбалари
музейи
”
да
73-
рақам
ос
-
тида
сақланаётган
Қуръоннинг
сатр
орти
туркий
тар
-
жимаси
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
77
мумкин
дея
, “
ўқ
,
найза
”, “
тўғри
,
рост
киши
”,
“
текис
дашт
”
маъноларини
қайд
этган
1
.
Туркий
ёзма
ёдгорликлар
тилида
маъноси
тадқиқ
этилаётган
лексема
tüp-tüz
жуфт
шаклида
кенг
қўлланган
.
Буни
“
Таржима
-
и
тафсир
-
и
Чархий
”
тилида
ҳам
кўриш
мум
-
кин
:
yuqušlar, qanïšlar tüp-tüz bolsa
(
ТТЧ
:
180
а
) [
дўнгликлар
,
чуқурлар
теп
-
текис
бўл
-
са
].
Асар
матнида
бу
лексема
билан
tep-teng
ﻚﻨﻴﺕ
ﺐﻴﺕ
жуфт
сўзи
маънодошлик
қаторини
юзага
келтирган
:
y
а
šlarï tep-teng
(
ТТЧ
: 121
б
).
“
Ўрта
Осиё
тафсири
”
дан
келтирилган
қуйида
-
ги
мисолда
ҳам
“
теппа
-
тенг
”
маъноси
ифо
-
дасини
кўриш
мумкин
:
bar
č
a tüp-tüz bolduq tep
aydïlar
(
ЎОТ
: 17
а
) [
барчамиз
теппа
-
тенг
бўл
-
дик
деб
айтдилар
].
Ушбу
мисолда
эса
юқорида
кўрсатилган
теп
-
текис
маъносини
англаш
мумкин
:
qoz
ğ
ay anï yazï tüp-tüz
(24
б
) [
уларни
(
тоғларни
)
теп
-
текис
ҳолга
келтирур
].
Туркий
ёзма
манбалар
тилида
қўлланган
tüz-
феъли
қуйидаги
маъноларни
касб
этган
:
А
)
яратмоқ
,
тартибга
солиб
яратмоқ
:
tüzätdi
anï yaru
ğ
sïz-u tešüksiz
(
ТТЧ
: 128
а
) [
уни
(
осмонни
)
ёриқ
ва
тешиксиз
яратди
].
Асар
матнидаги
қуйидаги
мисолда
ҳам
шу
мазмун
-
ни
кўриш
мумкин
:
tüzdi har maxl
ū
qnï netäg
tilädi,
ā
damnï özgä
ṣ
ū
ratda va at-u teväni özgä
ṣ
ū
ratda
(
ТТЧ
: 155
б
) [
ҳар
жонзотни
қандай
ти
-
ласа
,
шундай
яратди
:
одамни
ўзгача
суратда
,
от
ва
туяни
ўзга
суратда
халқ
қилди
];
Б
)
тўғриламоқ
,
дуруст
ҳолига
келтирмоқ
:
“
Ўрта
Осиё
тафсирида
”:
Ul ulus tašïnda bir
tam erdi, yïqïl
ğ
u-teg egri bolmïš erdi. Ul tamnï
tüzätdi
(OAT: 11
а
). [
У
юртнинг
ташқарисида
бир
девор
бўлиб
,
йиқилгудек
ҳолатга
келган
эди
.
У
деворни
тиклаб
қўйди
].
tüz qïl-
қўшма
феъли
:
yana tüz qïldï seni
bir er
(OAT: 3
б
) [
бекаму
кўст
инсон
қилиб
ростлади
];
käški tüz qïlïnsa anlarnïng birlä yer
(
ТФТ
: 160
а
) [
кошки
улар
ер
билан
битта
,
теп
-
текис
қилинсалар
эди
].
tüz bol-
:
1
Алишер
Навоий
.
Муҳокамат
ул
-
луғатайн
//
Мукам
-
мал
асарлар
тўплами
. –
Т
.: “
Фан
”, 2000.
Т
. 16.
Бир
буки
,
туз
бўлса
кишининг
сўзи
,
Йўқ
сўзиким
,
ҳам
сўзию
ҳам
ўзи
. (
Ҳайрат
ал
-
аброр
)
“
Девониу
луғати
-
т
-
турк
”
да
ىدْرَﺰُﺕ
tüzärdi
[
текис
бўлди
] (
ДЛТ
: 81),
ىﺪﻟُﺰُﺕ
tüzüldi
[
тўғри
-
ланди
,
текисланди
] (
ДЛТ
: 145),
ىﺪْﻨُﻟْﺰُﺕ
tüzlündi
[
тўғриланди
,
тўғри
бўлди
]
ىﺪْﻨُﻟْﺰُﺕ
ﺶیا
ish
tüzlündi
[
иш
тузалди
,
тўғриланди
] (
ДЛТ
: 283)
маънолари
кўрсатилган
.
“
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
”
да
“
туз
-
моқ
”
феълининг
қайд
этилган
маънолари
орқали
унинг
ҳозирги
ўзбек
адабий
тилида
семантик
кенгайишга
учраганини
ҳамда
ян
-
ги
маънолар
касб
қилишини
кузатамиз
.
“
Таржима
-
и
тафсир
-
и
Чархий
”
лексика
-
сида
маъноси
тадқиқ
этилаётган
сўзнинг
бир
ўринда
“
тўғри
”
семасида
tüzä
ŋ
шакли
қўл
-
лангани
аҳамиятга
молик
:
mi
ŋ
yïl turur yuqušï
va mi
ŋ
yïl tüza
ŋ
yolï va mi
ŋ
yïl iniši
(
ТТЧ
: 166
а
)
[
юқори
кўтарилиши
минг
йил
,
тўғри
йўли
минг
йил
ва
яна
минг
йил
қуйи
тушиши
].
Бошқа
ўринда
эса
,
айни
мазмун
ифодалаган
гапда
унинг
синоними
ناﺪﻴﻡ
mayd
ā
n
ўзлаш
-
маси
қўлланган
:
Mi
ŋ
yïllïq yuqušlu
ğ
ï va mi
ŋ
yïl mayd
ā
nï va mi
ŋ
inišligi
(
ТТЧ
: 102
а
). “
Дево
-
ну
луғати
-
т
-
турк
”
да
сўзнинг
tüzün
шакли
келтирилиб
, “
юмшоқ
феъллик
”, “
мулойим
одам
”
маъно
англатиши
қайд
этилган
:
ﺎﻤْﺵِﺮَﺕ
ﻻْﺮِﺑ
ْنﻮُﺕوُا
،شُرُا
ﻻْﺮِﺑ
ْنوُﺰُﺕ
Tüzün birlä uruš, utun birlä tarïšma.
Мазмуни
:
Юмшоқ
одам
билан
олиш
,
у
сендан
енгилиши
мумкин
,
қаттиқ
юзли
одам
билан
олишма
,
у
сени
енгади
(
ДЛТ
: 392).
“
Қуръоннинг
Қорахонийлар
даври
тур
-
кийси
таржимаси
”
да
2
“
ал
-
Асмо
ал
-
ҳусна
” (
Ал
-
лоҳ
таолонинг
гўзал
исмлари
)
таркибига
кирув
-
чи
“
ал
-
Ҳалим
” (<
араб
.
ﻢﻴﻠﺤﻟا
)
исмини
туркийда
маъносини
ифодалаш
tüzun
сўзига
юклатилган
.
2
Англиянинг
Жон
Райленд
(
Манчестер
)
кутубхо
-
насида
Arabic
№
25-38-
кўрсаткичи
остида
сақланаёт
-
ган
Қуръоннинг
форсий
-
туркий
таржимаси
14
жилд
-
да
1145
варақдан
иборат
; Aysu Ata. Türkçe ilk Kur’ân
tercümesi (Rylands nüshas
ı
) Karahanl
ı
Türkçesi: giri
ş
-
metin-notlar-dizin. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 2004.
S H A R Q M A S H ’ A L I
78
Ўрганилаётган
сўзга
-lük
аффиксини
қў
-
шишдан
ҳосил
қилинган
tüzlük
كﻮﻟزﻮﺕ
ясамаси
“
адолат
”, “
ҳақиқат
”
семаси
билан
Қуръоннинг
илк
туркий
таржималарида
араб
асосли
’a
д
l
(<
араб
.
لﺪﻋ
) “
адолат
”
сўзининг
туркий
муқо
-
били
сифатида
кенг
қўлланган
:
indürdük anlar
birlä kit
ā
bnï taqï tar
ā
z
ū
nï tüzätsün buzunlarqa
tüzlük birlä
(
ТТЧ
: 75
а
) [
улар
билан
бирга
китоб
ва
одамлар
адолатни
барпо
қилишлари
учун
мезон
туширдик
],
taqï bitisün ara
ŋ
ïzda bitigän
tüzlük birlä
(
ТФТ
: 89
а
) [
орангизда
ёзиб
қўя
-
диган
шахс
адолат
билан
ёзиб
қўйсин
];
taqï ul
vaqte-kim
ḥ
ukm qïlsa
ŋ
ïz xalq
а
rasïnda tüzlük
birlä
(KT: 85
а
) [
халқ
орасида
адолат
билан
ҳукм
юритсангиз
].
Алишер
Навоий
асарлари
тилида
бу
лексема
“
тўғрилик
”, “
ҳалоллик
”
маъносини
ифодалаган
1
.
“
Адолатли
”, “
одил
киши
”
семаси
tüzlük
iyäsi
сўз
бирикмаси
орқали
ифодаланган
:
taqï
tanuq qïlï
ŋ
tüzlük iyälärini sizlärdin
(OAT: 94
а
)
[
орангиздаги
одил
кишиларни
гувоҳ
қи
-
линг
];
ḥ
ukm qïlur anï
ŋ
birlä ikki tüzlük iyäsi
sizdin
(
ТФТ
:256
а
) [
сизлардан
икки
одил
киши
у
билан
ҳукм
қилсин
].
Туркий
тиллар
луғатларида
сўзнинг
“
текислик
,
яланглик
, “
тўғри
”, “
ясси
,
текис
”,
“
ҳақиқат
”, “
ишончли
”, “
тенг
,
баробар
”, “
адо
-
латли
”, “
тикка
”
каби
маънолари
қайд
этил
-
ган
2
.
Маҳмуд
Замахшарий
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
да
tüz boldï
“
тикка
бўлди
”,
egri tüzäldi
(tüz boldï)
“
эгри
нарса
тўғри
бўлди
”, “
тўғри
1
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
. 4
жилдда
.
И
.
Э
.
Фозилов
таҳрири
остида
. –
Т
.: “
Фан
”,
1983–1985. 253-
б
.
2
Малов
С
.
Е
.
Памятники
древнетюркской
письмен
-
ности
. –
М
.–
Л
., 1951. –
С
. 456;
Боровков
А
.
Лексика
среднеазиатского
тефсира
XII–XIII
вв
. –
М
.:
Вос
-
точная
литература
, 1963. –
С
. 317;
Древнетюркский
словарь
.
Академия
Наук
СССР
Институт
языкоз
-
нания
. –
Ленинград
:
Наука
, 1969. –
С
. 602; Clauson S.
An Etymological Dictionary of pre-thirteenth-century
Turkish. Oxford at the clarendon press, 1972. – P. 571;
Севортян
Э
.
В
.
Этимологический
словарь
тюркских
языков
:
Общетюркские
и
межтюркские
основы
на
букву
«
В
», «
Г
»
и
«
Д
» –
М
.:
Наука
, 1980. –
С
. 309;
Раҳматуллаев
Ш
.
Ўзбек
тилининг
этимологик
луғати
(
туркий
сўзлар
). –
Т
.: “
Университет
”, 2000. 355-
б
.
йўл
топди
”,
tüzlik qïldï
ḥ
ukmda
“
ҳукм
чиқа
-
ришда
адолат
қилди
”
маъноларини
кўрсат
-
ган
3
. “
Қисаси
Рабғузий
”
тилида
сўзнинг
“
те
-
кислик
”, “
тўғри
”, “
бир
хил
,
айнан
”
маъно
-
лари
кузатилган
4
.
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғатида
туз
сўзининг
икки
: 1)
текис
ер
,
кенг
текислик
; 2)
бўз
ер
,
қўриқ
маънолари
кўр
-
сатиб
ўтилган
.
Х
I
Х
асрда
яратилган
Сулай
-
мон
Бухорийнинг
“
Луғат
-
и
чағатойи
ва
тур
-
кий
-
и
усмоний
”
луғатида
маъноси
ўргани
-
лаётган
сўз
ва
унинг
tüzäk, tüzlük, tüzmäk,
tüzän, tüzük, tüzütmäk
ясамаларининг
маъно
-
лари
қайд
этилган
5
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
қадимги
туркий
тил
ва
эски
ўзбек
тили
ёзма
ёдгорликларида
кенг
истеъмолда
бўлган
tüz
лексемасининг
маъно
доирасини
таҳлил
қилиш
,
унинг
по
-
лисемантик
хусусиятга
эга
эканини
кўрсатди
.
Сўз
маъноларининг
ривожланиш
қонуният
-
ларини
диахрон
аспектда
текшириш
тилдаги
ўзгаришларни
аниқлашга
,
унинг
лексик
бой
-
лигини
белгилашга
хизмат
қилади
.
3
Маҳмуд
Замахшарий
.
Муқаддамату
-
л
-
адаб
. (
Феъл
-
лар
).
Матн
тузувчи
ва
кўчирувчи
З
.
Исломов
. –
Т
.:
“
Тошкент
ислом
университети
”
матбаа
-
нашриёт
бир
-
лашмаси
, 2002. 40; 363; 659; 691; 855-
б
.
4
Абдушукуров
Б
. “
Қисаси
Рабғузий
”
лексикаси
. –
Т
.:
“Akademiya”, 2008. 128-
б
.
5
Сулаймон
Бухорий
.
Луғат
-
и
чағатойи
ва
туркий
-
и
усмоний
. –
Истанбул
:
Меҳрон
, 1298. 117–118-
б
.
