“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2019 yil
30
4/2019
(№
00042)
MEANING, OBJECTIVE NECESSITY AND IMPORTANCE OF
ALTERNATIVE FINANCING
Murodov Bobirjon Kh
ayotjon O’g’li
1
1
Independent doctoral student of the Tashkent Institute of Finance,
Uzbekistan, 100000, Tashkent, A.Temur Street, 60A
E-mail:
Annotation
:
The article discusses the nature, purpose and value of alternative financing. A
systematic analysis of the mechanism of functioning of the market of alternative financing.
Considered types of crowdfunding. Four main types of fundraising chicks and variations of
alternative financing models were analyzed.
Key words:
alternative financing, financial engineering, project, crowdfunding, donation-
based crowdfunding, rewards-based crowdfunding, equity-based crowdfunding, p2p lending
МУҚОБИЛ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ МОҲИЯТИ, ОБЪЕКТИВ ЗАРУРАТИ ВА
УНИНГ АҲАМИЯТИ
Муродов Бобиржон Хаётжон ўғли
1
1
Тошкент молия институти мустақил тадқиқотичиси,
Ўзбекистон, 100000 Тошкент шаҳри А.Темур кўчаси, 60-A
E-mail:
Аннотация:
Мақолада муқобил молиялаштиришнинг моҳияти, объектив
зарургили ва унинг аҳамияти Ўрганиб чиқилган. Муқобил молиялаштириш бозорининг
ишлаш механизми тизимли таҳлил қилиб чиқилган. Краудфандинг турлари кўриб
чиқилган. Краудфандинг моделларининг спектллари ва муқобил молиялаштиришнинг
тўртта асосий турдаги жалб этиш занжири таҳлил қилинган
Калит сўзлар:
муқобил молиялаштириш, молиявий инжиниринг, лойиҳа,
краудфандинг, краудплафторма, хайр-эҳсонга асосланган краудфандинг, мукофотга
асосланган краудфандинг, жамовий улушга асосланган краудфандинг, жамовий кредитга
асосланган краудфандинг.
Кириш
Молиялаштириш бозори капитализмнинг кўзгуси ҳисобланади. Бу молия
эгалари ва бизнес учун молиялаштириш излаётганлар ўртасидаги муносабатларнинг
барча ҳақиқатларини ўзида акс эттиради. Шунинг учун ушбу бозорнинг босқич ва
шакллари, қандай ривожланганлиги, иқтисодиётда бозор муносабатларининг ҳолати
билан бевосита боғлиқ.
Охирги 10-15 йил давомида молиявий бозордаги тадқиқотчилар ва
амалиётчиларнинг сўзлашувига "муқобил молиялаштириш" (alternative financing),
"молиявий инжиниринг" (financial engineering), " молиявий инновациялар" (financial
innovation), "финтех" (FinTech) сингари кириб борди.
Бу янги молиявий воситаларни ва биржа савдолари технологияларини жадал
ривожлантириш, шунингдек, Банк ва бошқа молиявий хизматларни тақдим этиш
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2019 yil
31
4/2019
(№
00042)
жараёнининг жиддий технологиялашни билвосита исботлади. Бу, ўз навбатида,
иккита параллел ва рақобатбардош тенденциялар билан белгиланади:
а) мавжуд молиявий воситачиларга хизматлар кўрсатиш учун фаолият ва
форматларни модернизация қилиш;
б) муқобил молиялаштиришни ривожлантириш ва объектив зарурлигини янги
босқичга олиб чиқиш.
Шу билан бирга иккала тенденция ҳам молиявий бозорлар иштирокчилари
ўртасидаги ўзаро муносабатнинг ижтимоий-иқтисодий тармоқ форматларидан
фойдаланиш билан боғлиқ деб ҳисобласш мумкин.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Краудфандинг
ҳақидаги
илмий
фикрнинг
ривожланишига
асосан
Ж. Хау, И.А.Тян, П.Беллефлемм, П.Байек, П. Беллефалйм,Е.А.Панова, Т.Ламберт,
Г.А.Хмелева, Г.Отливанская, Р. Коста, С.Суворов, сингари хорижлик олимлар ўз
ҳиссаларини қўшганлар.
Мисол учун Г.Отливанская ва П. Беллефалйм ўз илмий нашрларида
краудфандингни турларга бўлиши билан фарқ қилишини ўрганиб чиққган[1,3].
П.Байек томонидан ўз илмий ишларида муқобил молиялаштириш бозорининг ишлаш
механизми жуда чуқур таҳлил қилиб чиқилган[2]. Р. Коста краудфандинг феноменини
кенг ўрганиб, краудфандинг барқарор ривожланиш даражасини, тадқиқотчилар ва
жамиятнинг унга қизиқиши ортиб болаётганини ўз илмий ишларида таҳлил қилиб
чиққан. Бунинг натижаси эса кўрсатадики, краудфандинг анъанавий молиявий
тизимнинг ўзгартиришга олиб келади[4]. Е.А.Панова томонидан эса кичик бизнес
вакиллари
томонидан
краудфандингдан
файдаланиш
ва
краудфандинг
категориялари таҳлил қилиб чиқилган. Краудфандингни кучли ва заиф томонлари
аниқланган ва халқаро тажрибани иноботга олган ҳолда краудфандинг бозорини
ривожланиш истиқболлари ўрганиб чиқилган[5].
Методология.
Мантиқий фикрлашга асосланган қиёсий ва илмий таҳлил усуллардан
фойдаланилган. Анализ ва синтез методларидан фойдаланиб, анализ қисм, ва
йўналишлар бўйича таҳлил қилинган. Краудфангни объекти маълум бир қисм, ва
йўналишларга ажратиб, уларнинг бутун, механизми, яхлит билан боғлиқликларини
аниқлашга эътибор қаратилган. Синтез анализ методи орқали етган фикр,
хулосаларни умумлаштириб. Краудфандинг системасининг мақсад ва вазифаларини
қисмларга татбиқ этиб, краудфандинг реал ҳолатини бутун, система реал ҳолатига
таққосланган. Шунинг учун мақолада синтез методи илмий мақоланинг концепцияси,
мақсади ва вазифалари билан бевосита боғлиқдир. Юқорида эътироф этилган
олимларнинг тадқиқотларини инобатга олган ҳолда, мақоламиз муқобил молия
бозорида краудфандингни ислоҳ этишни концептуал, назарий ва амалий
жиҳатларини таҳлил қилиб, ва уни янада ривожлантиришга бағишланган. Шу ўринда
муқобил молия бозори асосларини такомиллаштириш орқали давлатнинг молиявий
барқарорлигини ошириш бӯйича бир қатор хулоса ва таклифларни тақдим этишга
ҳаракат қилдик.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2019 yil
32
4/2019
(№
00042)
Таҳлил ва натижалар
Хўш муқобил молиялаштиришнинг моҳияти нимадан иборат? Унинг ишлаш
механизмлари ва аҳамияти нималардан иборат?
Шу билан бир қаторда муқобил молиялаштириш бозори анъанавий банк ёки
капитал бозори молиясидан “дезинтермедиация” орқали фарқ қилиб, яъни
технология асосида учинчи томон сармоясини инвесторлар ва кредиторлар ўртасида
боғлаш орқали жалб этиш, бу, ўз навбатида, транзакцион харажатларни камайтириб
ва молия бозор самарадорлигини ошириши ҳақида унутмаслигимиз лозим. Моқобил
молиялаштиришнинг ишлаш жараёнини 1-расмда яққол кўришимиз мумкин. Яъни
биз томондан бу жараён беш босқичга бўлиб чиқилди.
Расм-1. Муқобил молиялаштириш бозорининг ишлаш механизми[2]
Муқобил
молиялашштириш
бир
қаторда
муқобил
молияштириш
платформалари (кейинги таҳр. платформалар) орқали хусусий ва институционал
инвесторлар учун кредитлар бевосита молиялаштириш имконини беради.
Инвесторлар учун бу янги актив синфларини ифодалайди Энг яқин таққослаш яъни
оддий айтганда корпоратив облигациялар портфелига эга бўлиш имконини беради,
бундан ташқари муқобил молияштириш платформар асосан жисмоний шахслар ва
кичик бизнес субъектларига қарз беришга жуда катта ёрдам беради. Расм 2
асосланиб, муқобил молиялаштриш меҳанизмини таҳлил қилиб чиқишимиз мумкин.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2019 yil
33
4/2019
(№
00042)
1 босқич:
Лойиҳалар учун муқобил молиялаштириш механизмидан фойдала-
нилмоқчи тадбиркорлар ёки стартаперлар ўз лойиҳаларини керакли платформага
намойиш этиш учун жолйлаштирадилар. Ўз навбатида, энг муваффақиятли
молиялаштирилган лойиҳаларни таҳлил қилсак улар олдин лойиҳа тақдимотига ва
режалаштириш жараёнига катта тайёргарлик кўришган.
2 босқич:
Платформага қўйилган лойиҳа платформа мезонларига мувофиқ
текширилади. Платформа ва молиялаштириш модели ва лойиҳалар билан ишлаш
турига қараб текшириш жарайёниннг мураккаблиги жиҳатидан жуда катта фарқ
қилади. “Indiegogo” ва “Kickstarter” каби муқобил мукофотга асосланган (Rewards-
based platforms) молиялаштириш платформалари жуда кам миқдорда чекловлар
қўллайди қонун жиҳатдан қатъий тартибга солинадиган ёки потенциал хавфли бўлган
лойиҳалар бундан мутстасно албатта. Бошқа платформалар эса фақат айрим турдаги
масалан, видео ўйинлар, мода, санъат, ижтимоий соҳа лойиҳаларига рухсат беради.
3 босқич:
Лойиҳани молиялаш тури вақти мақсадига қараб танланган
платформаларга жойлаштирилади. Жамоатчиликка лойиҳа таърифи (одатда қисқа
сатрли видео ёки тасвир билан), молиялаштиришдан бўлган мақсад, ушбу лойиҳани
руёбга чиқиш муддати, лойиҳанинг бошланғич маблағи ва маблағни қай тарзда
инвесторлар қайтариб олиши (4-расм буйича молиялаштришнинг турларини кўриб
мумкин ) кўрсатилиб ўтилади.
4 босқич:
Керакли маблағни йиғиш жараёни бошланади. Лойиҳани
молиялаштиришга керак бўлган вақт қисман платформага боғлиқ бўлиб, кўп
ҳолларда маблағ йиғувчилар томонидан белгиланиши мумкин. Масалан,
Kickstarterда маблағ йиғувчилар ўзлари танлашлари мумкин. Молиялаштириш бир
кундан 60 кунгача давом этиши мумкин. Агар лойиҳа ўз моляивий мақсадига эришган
бўлса, йиғилган пулни олади ва лойиҳа ишлаб чиқариш босқичига ўтади. Агар у ўз
мақсадига эриша олмаса, лойиҳа платформа орқали молиялаштирилмайди ва
маблағлар қайтарилади. Баъзи платформалар лойиҳа ўз молиявий мақсади эриша
олмаса ҳам тҳпланган маблағлар тақдим этилади.
5 босқич:
Йиғилган пул маблағлардан фойдаланилган ҳолда лойиҳа амалга
оширилади ва лойиҳа тугагач, инвесторларга-ҳомийларга ваъда қилинган
мукофотлар қайтарилади.
Краудфандинга
тўхталадиган
бўлсак,
олимлар
томинадан
уни
4 хил турга бўлинади, яъни булар хайр-эҳсонга асосланган краудфандинг (Donation-
based
crowdfunding),
мукофотга
асосланган
краудфандинг
(Rewards-based
crowdfunding),
жамовий
улушга
асосланган
краудфандинг
(Equity-based
crowdfunding), жамовий кредитга асосланган краудфандинг (P2P lending). 2-расм
Уларнинг ҳар бири буйича алоҳида тўхталиб ўтсак: Хайр-эҳсонга асосланган
краудфандинг кишилар ижтимоий лойиҳаларни оммавий молиялаштириб, эвазига
ҳеч қандай молиявий даромад ёки маҳсулот олинмайди. олинмайди. Одатда бу
биринчи режамизда мисол сифатида кўриб чиққан фильм, концерт дастурлари,
оммавий гастроллар бўлиши мумкин.
Мукофотга асосланган краудфандинг кишилар лойиҳаларда иштирок этадилар
ва бунинг эвазига молиявий бўлмаган мукофот ёки маҳсулот оладилар.
Жамовий улушга асосланган краудфандингбизнесдаги улушга сармоя киритиб,
бу уша улуш ҳажмида фойда оладилар.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2019 yil
34
4/2019
(№
00042)
•
Кредитга асосланган краудфандинг
•Мақсад: Пул мукофоти
•
Улушга асосланган краудфандинг
•Мақсад: Иқтисодий мукофот
Молиявий натижаларига
асосланган Краудфандинг
•
Хайр-эҳсонга асосланган краудфандинг
•Мақсад: Ижтимоий
•
Мукофотга асосланган краудфандинг
•Мақсад: Лойиҳа орқали моддий фойда олиш
Но-молиявий натижаларига
асосланган Краудфандинг
Расм-2. Краудфандинги 4 ҳил тури.[2]
Жамовий кредитга асосланган краудфандинг кредит олишни истаганлар
муқобил молиялаштириш платформар орқали мурожаат қилиб ва бу лойиҳадаги
кредитнинг кичик қисмини оммавий молиялаштириб, молиялаштиришни фойдасини
эса кредит фоизидан оларди.
Юқоридагиларни таҳлил қилиб биз краудфандинг моделларини спектрларга
бўлишимиз мумкин. Ҳар бир турдаги краудфандинг инвесторлар мотивацияси ва
мақсад жиҳатдан фарқ қилади. Жамовий кредитга ва улушга асосланган
краудфандинг инвесторларининг мақсади иқтисодий мукофот олиш ҳисобланади.
Мукофот ва хайр-эҳсонга асосланган краудфандинг эса инвесторларининг ички-
ижтимоий мақсади билан давом этади ва баъзи ҳолларда лойиҳада иштирок этиш
улар учун мукофот сифатида қаралади
Расм-3. Краудфандинг моделларининг спекртлари[3]
Муқобил молиялаштириш бозорининг ишлаш механизмга кўра (1-расм)
тадбиркор платформа танлашидан бошлаб, лойиҳадан фойда олиш жараёнигача
шаффоф ва ўртада биронта воситачисиз амалга оширилишига гувоҳ бўламиз. Бу ўз
навбатида, молиялаштриш жараёнини банк фоизи, хизматлари, бирламчи
тўловларсиз яъни бир сўз билан айтганда транзакцион харажатларсиз амалга
оширишга имкон яратади ва ўз навбатида, маҳсулот ёки хизмат таннархида ўз аксини
топади (4-расм).
Хайр-эҳсонга асосланган
краудфандинг
Мукофотга асосланган
краудфандинг
Улушга асосланган
краудфандинг
Кредитга асосланган
краудфандинг
Краудфандинг
турлари
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2019 yil
35
4/2019
(№
00042)
Активдарни
бошқарувчи
менежерлар
Расм 4. Молиялаштришнинг тўртта асосий турдаги жалб этиш занжири [2]
Занжир ҳолати бўйича кўриниб тўрибдики банк, корпорация, пай фондлар
инвестицион банклар томонидан молиялаштриш камида 6 та жараёндан ўтади
муқобил молиялаштириш орқали инвестор платформалар орқали маблағ жалб этувчи
ёки олувчига бевосита маблағни тақдим этади.
Муқобил молиялаштиришнинг зарурлиги ва аҳамиятига тўхталиб ўтсак
А.Чеховнинг “Аниқлик заковатнинг синглиси” иборасига асосланиб, Эверест чуқиси
сингари даражасидаги нашриётлар бу молиялаштириш усулига берган тарифларни
кўриб чиқсак.
Таниқли венчур капиталист Фред Уилсон: “Агар америкаликлар инвестиция
активларини фақатгина 1 % олиб, крауд-бизнес оламига йўналтирадиган бўлса, улар
300 млрд. долларлик сармоя оқимини ташкил этган бўларди” - The Economist[9].
“Краудфандинг кичик бизнес соҳасини муқобил молиялаштиришда инқилоб
даражасига эришиш мумкин. “Facebook” каби миллонлаб ижтимоий тармоқ
фойдаланувчилари, тунги венчур капиталистларга айланиб маблағга муҳтож
қимматли бизнес ғояларига ҳаёт бағишлаши мумкин” - The Wall Street Journal[10].
“Бу каби инновацияларни рағбатлатниришимиз керак эмасми? Экзотик
деривативлардан ва энг кучли савдо алгоритмларидан фарқли ўлароқ, краудфандинг
кичик бизнес учун иш ўринларини яратиш учун капитал ишлаб чиқармоқда” - The New
York Times[11]
Шу билан бирга бошқа экспертлар спектрнинг қарама-қарши позициялари,
яъни фирибгарлик эҳтимоли, инвесторларнинг умидсиз тахминлари, тажрибасиз
муқобил молия бозори иштирокчиларини бахолайдилар.
“FundablePeople” асосчиси ва ижрочи деректори Виль Шротер: “Муқобил
молиялаштириш борасидаги асал ойи лаҳзалари охир даврига етмоқда. Эрта босқич
Банк
Институционал
ташкилотлар
Муқобил
молиялаштириш
Депозит
Кредит
Банк
Акция
Облигации
Кредит
Корпорация
Инвесторлар
(Хусусий)
Инвесторлар
(институционал
)
Инвесторлар
Акция
Облигации
Пай фондлар
Инвесторлар
(Кредиторлар)
Платформал
ар
Инвестицион
банклар
Кредит
олувчилар
Кредит
олувчилар
Кредит олувчилар
Кредит
олувчилар
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2019 yil
36
4/2019
(№
00042)
инвестиция қилиш билан боғлиқ ҳақиқй риск мавжуд, у ғоя, хайр-эҳсон ёки бир
маҳсулот
бўлсин
инвесторлар
янги
“Amazon”
сотиб
олишмаётганини
тушунмоқдалар”-дейди[12].
“CNNMoney” томонидан ўтказилган текширув натижасида Kickstarter
платформаси томонидан молиялаштирилган 50 лойиҳанинг 84 фоизи тахмин
қилинадиган етказиб бериш вақтини ўтказиб юборган[13].
Хулоса ва таклифлар
Муқобил молиялаштриш фойдалари хавф-хатарли ҳақидаги поляризация
қилинган баҳсларни ҳисобга олган ҳолда, ажабланарлиги шундаки краудфандинг
ватани бўлмиш АҚШ ижтимоий аҳамиятга эга ва қизиқарли лойиҳаларни
молиялаштиришда краудфандинги ривожлантириш учун қонун ҳужжатлари қабул
қилинмоқда.
Барак Обама томонидан 2012 йил 5 апрелда “JOBS” (Бу қонунга алоҳида
тўхталиб ўтамиз) қонуни қабул қилинди. Бу стартапларни бошланғич муқобил
молиялаштириш ҳақидаги қонун ҳужжати эди. Ушбу қонун ҳужжати компанияларга
дастлабки инвестицияларни соддалаштирилган тартибда жалб этиш имкони ҳақидаги
қонун ҳужжат эди. Янги қонун бутун дунёдаги табдиркорлар диққатини тортди ва ИТ-
жамиятида алоҳида қизиқиш уйғотди. [14]
Ўзбекистонда бу соҳада илк босқич эса “Ўзбекистон Республикасида рақамли
иқтисодиётни ривожлантириш тўғрисида” ПҚ-3832 билан тасдиқланган чора-
тадбирларда акс эттирилган. Яъни рақамли иқтисодиётни янада ривожлантириш
бўйича
энг
муҳим
вазифаларидан
бири
деб
краудфандинг
(жамоавий
молиялаштириш), технологияларини жорий этиш ва ривожлантириш ҳам назарда
тутилган.
Ўзбекистонда
краудфандингни
ривожланириш
соҳасида
давлат
ҳам
манфаатдор эканлиги кўриниб турибди. Алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, бизнес ёки
бирор-бир ғояни бу усулда молиялаштириш бюджет маблағларидан ажратмалар
талаб қилмайди ва харажатларини кўпайтирмайди ва бу ҳам иқтисодиётда ижобий
хусусиятга эга ҳолатдир. Бошқа томондан, ушбу муқобил молия бозори
воситаларидан бири бўлган краудфандинг кичик корхоналар учун қизиқарли - у
қўшимча маблағ тўплаш имконини беради.
Ўзбекистонда муқобил молиялаштириш бозорини ривожлантириш моҳияти
иқтисодиётимизнинг асосий муаммоларини қисман ҳал этиш учун катализатор
бўлиши мумкин. Биринчидан, у молиялаштиришга муҳтож лойиҳалар ҳам,
инвестиция объектларини қидирувчилар учун ҳам рағбатлантирувчи функцияни
амалга оширувчи платформаларнинг инфратузилмаси аҳамиятига боғлиқдир.
Краудплатформалар кичик ва ўрта бизнес корхоналар бозорини янада
ривожлантиришни ва кўпайишига ёрдам беради, шунинг учун муқобил
молиялаштириш ривожлантириш янги иш ўринларини шакллантириш ва ишсизлик
муаммосини ҳал қилишга сабаб бўлади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Otlyvanska H.A. Perspektyvy ta mozhlyvosti zastosuvannia kraudfandynhu v
investytsiinii diialnosti pidpryiemstv Ukrainy [The prospects and possibilities of application
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2019 yil
37
4/2019
(№
00042)
of crowdfunding in the investment activity of the enterprises of Ukraine] // Problemy
ekonomiky. – № 2, 2017. – S. 276-281.
2.
Peter Baeck, Liam Collins, Bryan Zhang «Understanding alternative finance. The
UK Alternative Finance Industry Report 2014»; University of Cambridge; Nesta; 2014.
3.
Belleflamme, P.; Lambert, T.; Schwienbacher, A. Crowdfunding: Tapping the Right
Crowd. J. Bus. Ventur.2014.29. page 585-609
4.
Carla Martínez-Climent, Ricardo Costa-Climent “Sustainable Financing through
Crowdfunding”
www.mdpi.com/journal/sustainability
5.
Панова Е.А. Краудфандинг как альтернативный инструмент финансирования
малого и среднего бизнеса // Финансы и кредит. – 2018. – Т. 24, № 4. – С. 238 – 250.
6.
Robert Wardrop, Bryan Zhang, Raghavendra Rau and Mia Gray «Moving
Mainstream. The European Alternative Finance Benchmarking Report» University of
Cambridge and EY; 2015.
7.
The Americas Alternative Finance Industry Report T.Ziegler E.J. Reedy Cambridge
centre for alternative Finance 2014-2017 UK
8.
The 2nd Asia Pacific Region Alternative Finance Industry Report T.Ziegler E.J.
Reedy Cambridge centre for alternative Finance 2014-2017 UK September 2018.
9.
http://www.economist.com/node/21556973
http://online.wsj.com/article/sb10001424127887323468604578251913868617
11.
http://www.nytimes.com/2011/09/26/opinion/a-proposal-to-allow-small-
private-companies-to-get- getinvestors
http://www.nytimes.com/2012/09/18/technology/success-of-crowdfunding-
puts-pressure-onentrepreneurs.
http://money.cnn.com/2012/12/18/technology/innovation/kickstarter-ship-
https://www.sec.gov/spotlight/jobsactcomments.shtml
15.
Jumpstart Our Business Startups Act (JOBS)
