“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 yil
55
4/2020
(№
00048)
КОРПОРАТИВ СЕКТОР КОРХОНАЛАРИ ТОМОНИДАН
МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРНИ ЖАЛБ ҚИЛИШ БИЛАН БОҒЛИҚ
РИСКЛАРНИ ПАСАЙТИРИШ ЙЎЛЛАРИ
Хасанов Хайрулло Насруллаевич
Тошкент давлат иқтисодиёт университети мустақил тадқиқотчиси
E-mail:
Аннотация:
Мақолада
корпоратив секторнинг бозор муносабатлари шароитида
ташқи молиялаштириш манбаларига бўлган эҳтиёжининг ортиши ва бунда миллий ва
халқаро капитал бозорларининг ўрни борасида фикрлар юритиш билан бирга, жалб
этиладиган маблағлар ва улардан фойдаланиш жараёнида юзага келадиган рисклар,
уларни гуруҳлаш асосида юз бериш эҳтимоллигини пасайтириш масалалари масалалари
таҳлил этилган.
Аннотация:
В статье анализируется растущая потребность во внешних
источниках финансирования в контексте рыночных отношений в корпоративном
секторе, а также анализируется роль национальных и международных рынков капитала,
а также риски, связанные с привлечением средств, и риски, связанные с их использовать.
Abstract:
The article analyzes the increasing need for external sources of financing in the
context of market relations in the corporate sector, along with reflection on the role of national
and international capital markets, and the risks associated with the attraction of funds and the
risks associated with their use.
Калит сўзлар:
корпоратив сектор, молиявий ресурс, капитал бозори, молиявий
бозор, кредит бозори, кредит портфели, кредит ресурси, қимматли қоғозлар бозори,
фонд биржаси
.
Кириш
Корпоратив секторнинг ҳар қандай компанияси тадбиркорлик фаолиятини
амалга ошириш жараёнида молиялаштириш манбалари ва ҳажмларини аниқлаш
муаммосига дуч келади. Капитал бозоридан
молиявий ресурсларни жалб қилиш
жараёни корхона молиявий стратегиясига мувофиқ амалга оширилади.
Маблағ жалб
қилишнинг асосий мақсади ҳар доим молия менежментининг асосий мақсади билан
боғлиқ бўлиб, корхона фаолиятини молиялаштириш манбаларини шакллантиришдан
иборат.
Капитал бозоридан молиявий ресурсларни жалб қилиш жараёни, сегментнинг
туридан қатъий назар (глобал, миллий, маҳаллий) мураккаб ва кўп қиррали жараён
бўлиб, ушбу жараёнлар турли кўринишдаги рисклар билан боғлиқ ва ушбу
рискларнинг юз бериши тўғридан
-
тўғри ёки билвосита компания молиявий ҳолатига
салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
[1]
Ҳозирги босқичда Ўзбекистон иқтисодиётининг ўсиши ва унинг инновацион
ривожланиши учун импорт ўрнини босиш ва модернизациялашнинг умумий
стратегиясини ҳисобга олган ҳолда, мамлакатда корпоратив секторни молиявий
ресурслар билан таъминлайдиган барқарор капитал бозорини шакллантириш муҳим
ҳисобланади. Аммо Ўзбекистон корпоратив сектори корхоналарида бизнеснинг
ривожланиши ва бу борадаги асосий муаммолардан бири молиявий ресурсларнинг
етишмаслиги бўлиб турган ҳозирги ҳолатда, сармоя бозори паст салоҳият ва секин
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 yil
56
4/2020
(№
00048)
ривожланиш динамикасига эга.
Ўрта ва узоқ муддатли даврда Ўзбекистон молия
бозорининг ривожланиши учун стратегиялар, тушунчалар, йўл хариталари ишлаб
чиқилганлигига қарамасдан, ички капитал бозори амал қилиши билан боғлиқ мавжуд
муаммолар корпоратив секторнинг молиявий ресурсларга бўлган талабини
таъминлай олмаяпти, бу эса мавзунинг долзарблигини белгилайди.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси
Миллий қимматли қоғозлар бозори ва банк кредитларини ривожлантириш
билан боғлиқ назарий, услубий ва амалий муаммолар, уларнинг иқтисодиётнинг
корпоратив секторини ривожлантиришга таъсири олимлар ва мутахассисларнинг
ишларида ёритиб келинган.
Халқаро ва миллий капитал бозорлари ривожланишининг хусусиятлари
ва
ушбу бозорлар ривожланиши билан боғлиқ муаммолар ҳамда мазкур бозорлардан
корпоратив секторга капиталларни жалб қилиш масалалари
хорижий
олимлар
Л.Перридон, С.Фредерикс,
A.Guide
, В.Ковалев З.Лапшина, К.Прахт
,
В.Иванова
,
М.Касимова
каби бир қанча олим ва тадқиқотчилар томонидан ўрганилган ва бу
тадқиқотларнинг натижалари уларнинг
асарлари ва илмий ишларида акс
эттирилган
.[2]
Шу билан бирга, капитал бозори
ва ушбу бозорни ривожлантириш ва
бошқариш билан боғлиқ муаммолар Ўзбекистонлик олимлар ва тадқиқотчилар
томонидан ҳам ўрганилган ва тадқиқ этилган. Булар сифатида и.ф.д., проф.
А.В.Вахабов, и.ф.д., проф. Т.С.Маликов, и.ф.д., проф. Н.Х.Жумаев, и.ф.д., проф.
С.Элмирзаев, и.ф.д., проф. И.Бутиков, и.ф.д., проф. А.У.Бурханов, и.ф.н., доц.
Х.Қурбонов ва бошқаларни эътироф этиш мумкин. Аммо улар томонидан молия
бозорлари, капитал бозорлари, қимматли қоғозлар ва кредит бозорларининг турли
жиҳатлари ўрганилган бўлсада, капитал бозорига корпоратив сектор томонидан
молиявий маблағлар жалб қилиш билан боғлиқ муаммолар алоҳида мавзу сифатида
ўрганилмаган ва тадқиқ этилмаган.
[3]
Тадқиқот методологияси
Ушбу мақола иқтисодий ва молиявий назариянинг аниқ меъёрлари, расмий
мантиқий тамойиллари, моделлаштириш усуллари, иқтисодий ва статистик
методлардан фойдаланилди. Белгиланган вазифаларни ҳал қилиш учун таҳлил ва
синтез усуллари, абстракция ва умумлашма, тизимли
услубий тадқиқот усуллари
қўлланилди
.
Таҳлил ва натижалар
Корпоратив сектор корхоналари учун хатарлар комплекс хусусиятга эга бўлиб,
уларнинг келиб чиқиш манбасидан келиб чиқиб улар ташқи ва ички омиллар бўлиши
мумкин. Шунинг учун, капитал бозоридан молиявий ресурсларни жалб қилиш
хатарларини таҳлил қилишда молиявий ресурсларни жалб қилиш жараёнига таъсир
кўрсатувчи ва
маблағни жалб қилаётган компаниянинг молиявий ҳолатига таъсир
кўрсатадиган омилларни ажратиб олиш керак.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 yil
57
4/2020
(№
00048)
1-
жадвал
Капитал бозоридан молиявий ресурсларни жалб қилиш билан
боғлиқ ички омиллар ва рискларнинг ўзаро боғлиқлиги*
Ички омил
Капитал бозоридан
молиявий ресурслар
жалб қилишга
омилларнинг
таъсири
Салбий омилнинг
кузатилиши
Омилнинг
шаклланишидан
ҳосил бўладиган
рисклар
Ташкилотнинг
молиявий ҳолати
Қарз олиш усуллари
ва ҳажмини
белгилайди
1.Молиявий маблағларни
жалб қилишдан воз кечиш
2.Кичик миқдордаги
молиявий ресурслар
жалб қилиш
3. Капитал қийматининг
ошиши
Даромад, фойда ва
рентабелликнинг
пасайиш риски
Ташкилотнинг
инвестиция
сиёсати
Қарз олишнинг
ҳажми ва
усулларини
белгилайди
1.
Инвестиция
дастурларидан воз кечиш
.
2.Чекланган инвестицион
фаолият
Даромад, фойда ва
рентабелликнинг
пасайиш риски
Активлар
айланувчанлиги
Қарз олишнинг
ҳажми ва
усулларини
белгилайди
Айланма капиталга
бўлган талабнинг ортиши
1.Капиталнинг тўлиқ
жалб қилинмаслик
риски.
2.
Молиявий
ресурсларни жалб
қилишнинг юқори
харажат риски.
Ишлаб
чиқаришнинг
илмийлиги ва
инновацияси
Қарз олишнинг
ҳажми ва
усулларини
белгилайди
Капитал
рентабеллигининг
пасайиши
(R
О
C)
Фойдани
оломаслик риски
Ташкилотнинг
кредитланганлик
даражаси
Қарз олишнинг ҳажми
ва усулларини
белгилайди
1.Олинган қарз
харажатларининг
кўпайиши.
2. Молиявий ресурсларни
жалб қилишнинг
чегараланиши
Капитал
қийматининг ошиш
риски
*Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
Капитал бозоридан молиявий ресурсларни жалб қилиш билан боғлиқ ички
омил ва хатарларнинг ўзаро боғлиқлиги
1-
жадвалда келтирилган.
[4]
Шундай қилиб, 1
-
жадвалда биз томонимиздан ажратиб кўрсатилган ички
омилларнинг ҳар бири капитал бозорида молиявий ресурсларни жалб қилишнинг
ҳажм ва усулларини аниқлайди; иккинчидан, бу омиллар ҳар бирининг таъсири
капитал бозорида молиявий ресурсларни жалб қилиш жараёни учун салбий
бўлиши мумкин, ва учинчидан, молиявий рискларнинг ҳар бир алоҳида турларида
намоён бўлади. Компаниянинг молиявий аҳволига, унинг инвестиция сиёсатига,
активлар айланувчанлигига, илмийлиги ва инновацион даражасига, қарз юкининг
даражасига ташқи омиллар таъсир кўрсатади.
Мақолада корпоратив секторда фаолият юритувчи акциядорлик жамиятлари
молиявий натижаларига жалб қилинадиган капиталлар қиймати ва унинг номинал
миқдорининг таъсири таҳлил қилинди.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 yil
58
4/2020
(№
00048)
Натижалар шуни тасдиқладики, кейинги йилларда капиталлар таркибида
хусусий капиталлар концентрациялашуви юқори бўлган акциядорлик жамиятлари
молиявий натижаларини шаклланишига автономия коэффициенти ижобий таъсир
этиш тавсифига эга бўлган. Ушбу ҳолат аксарият акциядорлик жамиятларида
иқтисодий рентабелликдан
(ROA
) қарз капиталлар бозоридаги
ўртача фоиз
ставкасининг юқори бўлиши натижасида молиявий дастак самарасининг йўқолиши
ҳисобига кузатилмоқда.
“Капитал суғурта” акциядорлик жамиятида Молиявий қарамлик коэффициенти
юқори бўлган шароитда яъни 2015 йилда 0,65 ни ташкил қилганда ёки 2016 йилда
0,32 ни ташкил қилганда жамиятнинг йиллик соф молиявий натижаси зарар билан
якунланган. Албатта ушбу омилга жамият фаолияти билан боғлиқ бошқа омиллар
таъсир
кўрсатган бўлсада, мавжуд капиталлар таркибидаги қарз капиталларининг
юқори улуши ва ушбу қарз капиталларининг юқори қиймати шароитидаги молиявий
харажатларнинг залворли юки фаолият соф молиявий натижасини зарар билан
якунланганлигини тасдиқлайди.
2-
жадвал
“Капитал суғурта” акциядорлик жамиятида капиталлар таркиби ва уни молиявий
натижаларга таъсирининг динамик таҳлили (млн. сўм)
№
Кўрсаткичлар
2015
2016
2017
2018
1.
Жами капитал
53650,9
52312,7
58228,7
86415,1
2.
Хусусий капитал
15546,8
14908,5
19210,6
28418,8
3.
Суғурта резервлари
28076,4
32614,9
33411,1
51760,3
4.
Қарз капитали
10027,8
4789,4
5606,9
6235,9
5.
Соф фойда(+) ёки зарар(
-)
-5926,9
-1878,9
4411,5
2087,2
6.
Молиявий қарамлик коэффициенти
(D/E)
0,65
0,32
0,29
0,22
7.
ROA
-
-
0,08
0,02
8.
ROE
-
-
0,23
0,07
2017-
2018 йилларда молиявий қарамлик коэффициенти мос равишда 0,29 ва
0,22 гача тушиб борган. Ушбу ҳолат хусусий капитал номинал миқдорининг кескин
ортиб борганлиги яъни 2015 йилда 15546,8 млн. сўмдан 2018 йилга келиб 28418 млн
.
сўмга ошганлигини кўришимиз мумкин. 2018 йилга келиб хусусий капитал
рентабеллигининг кескин тушиб кетишига (2017 йилдаги 0,29 дан 2018 йилга келиб
0,07га ) ҳам асосий таъсир этувчи омил юқори молиявий харажатлар шароитидаги
соф фойданинг номинал миқдорини пасайиши яъни 2018 йилга келиб 2087,2 млн.
сўмни ташкил қилганлиги ҳисобланади.
[5]
Юқоридаги таҳлилий натижаларга асосланган ҳолда қуйидаги хулосалар
тизимлаштирилди:
−
корпоратив секторга жалб қилинадиган капиталларнинг бозордаги ўртача
қиймати ушбу сектордаги ўртача иқтисодий рентабелликдан юқори бўлиши
молиявий дастак самарасининг йўқолишига олиб келади;
−
юқори
фоиз
ставкалари
қарз
капиталларидан
фойдаланишнинг
тадбиркорлик субъектлари молиявий натижалари самарадорлигига салбий таъсир
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 yil
59
4/2020
(№
00048)
кўрсатишига ва ушбу молиявий ресурслардан фойдаланишдаги иштиёқнинг
йўқолишига олиб келади.
Хулоса
Хулоса сифатида таъкидлаш мумкин, корпоратив сектор корхоналари
фаолиятини замон талаблари даражасида йўлга қўйиш, ишлаб чиқариш
ҳажмларини кенгайтириш, инновацияларни жорий этиш ва шулар асосида
рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқаришни таъминлаш учун мазкур
корхоналарни етарли ҳажмда ва кам харажат ҳисобига молиявий маблағлар билан
таъминлаш биринчи ўриндаги масалалардан ҳисобланади. Бунда миллий ва
халқаро капитал бозорларининг ўрни катта бўлиб, бунинг учун миллий капитал
бозорини халқаро бозорлар тажрибаларидан фойдаланган ҳолда ривожлантириш
ва бир вақтнинг ўзида корпоратив сектор корхоналарини мазкур бозорлар билан
ўзаро алоқаларини юқори даражада таъминлаш
муҳим ўрин тутади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Рубцов, Б.Б. Современные фондовые рынки / Б.Б. Рубцов.
-
М.:
Альпина Бизнес Букс, 2007
2.
Мэрфи Д.Д. Межрыночный анализ. Принципы взаимодействия
финансовых рынков / Д.Д. Мэрфи
;
пер. с англ.
-
М.: Альпина Паблишер, 2016.
3.
Пшеничная,
В.П.
Развитие
мирового
финансового
рынка
в
условиях цикличности экономики / В.П. Пшеничная, Ю.А. Филиппова //
Друкеровский вестник. –
2017. -
№ 1.
4. Элмирзаев С. ва бошқалар. Молия бозори. Т.: Иқтисод
-
молия, 2019, 6 б.
5.
“Капитал суғурта” акциядорлик жамияти йиллик молиявий ҳисоботлари
.
