Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг мамлакат иқтисодиётидаги салмоғи ортишида кредитлашнинг тутган ўрни

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
CC BY f
293-298
20
6
Поделиться
Турсунов, Р. (2011). Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг мамлакат иқтисодиётидаги салмоғи ортишида кредитлашнинг тутган ўрни. Экономика и инновационные технологии, (2), 293–298. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/economics_and_innovative/article/view/7800
Р Турсунов, Ташкентский Государственный Университет Экономики

к.ф.м.н, доцент

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Ўзбекистон иқтисодиѐтини барқарор суръатларда ривожлантириш омилларидан бири кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тараққиѐтини таъминлаш ҳисобланади. Ушбу соҳа бозор конъюнктураси ўзгаришларига тез мослаша олиш, янги иш ўринларини яратиш орқали аҳоли бандлигини таъминлаш ва даромад манбаларини яратиш, ўрта мулкдорлар синфини шакллантириш каби хусусиятларга эгалиги билан ажралиб туради. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ушбу масаланинг муҳимлиги тўғрисида тўхталиб: “... кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик иқтисодиѐтнинг тез ўзгариб турадиган бозор талабларига жавоб беришини таъминлайдиган замонавий тузилмаларини шакллантиришда, янги иш ўринларини ташкил қилишда ва аҳоли даромадларини оширишда қанчалик ўта муҳим роль ўйнашини албатта чуқур англаймиз. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг кредитлар, хомашѐ ресурслари, шунингдек, давлат харидлари тизимидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш зарур” 1, - деб таъкидлаган эдилар.


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил

1

Р.Т. Турсунов,

физика-математика фанлари номзоди, доцент

ТДИУ

КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК

СУБЪЕКТЛАРИНИНГ МАМЛАКАТ ИҚТИСОДИЁТИДАГИ

САЛМОҒИ ОРТИШИДА КРЕДИТЛАШНИНГ ТУТГАН ЎРНИ

Ўзбекистон иқтисодиѐтини барқарор суръатларда ривожлантириш

омилларидан бири кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тараққиѐтини
таъминлаш ҳисобланади. Ушбу соҳа бозор конъюнктураси ўзгаришларига тез
мослаша олиш, янги иш ўринларини яратиш орқали аҳоли бандлигини
таъминлаш ва даромад манбаларини яратиш, ўрта мулкдорлар синфини
шакллантириш каби хусусиятларга эгалиги билан ажралиб туради. Ўзбекистон
Республикаси Президенти И.А.Каримов ушбу масаланинг муҳимлиги
тўғрисида тўхталиб: “... кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик иқтисодиѐтнинг
тез ўзгариб турадиган бозор талабларига жавоб беришини таъминлайдиган
замонавий тузилмаларини шакллантиришда, янги иш ўринларини ташкил
қилишда ва аҳоли даромадларини оширишда қанчалик ўта муҳим роль
ўйнашини

албатта

чуқур

англаймиз.

Кичик

бизнес

ва

хусусий

тадбиркорликнинг кредитлар, хомашѐ ресурслари, шунингдек, давлат
харидлари тизимидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш зарур”

1

, - деб

таъкидлаган эдилар.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасининг мамлакатимизни

модернизация қилиш ва янгилашнинг ишончли таянчи бўлган мулкдорлар
синфини, яъни ўрта синфни шакллантиришдаги улкан аҳамиятини ҳеч нарса
билан қиѐслаб бўлмайди. Шунингдек, мамлакатимизда 2011 йилни “Кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили” деб номланиши ушбу соҳани янада
ривожлантириш, хусусан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик (КБХТ)
субъектларини

кредитлаш

механизмини

такомиллаштириш

долзарб

ҳисобланади.

Мамлакатимизда КБХТни янада ривожлантириш орқали унинг ЯИМдаги

улушини ошириш, аҳолини иш билан банд этиш, уларнинг реал даромадларини
кўпайтириш ва турмуш фаровонлигини яхшилашда кредитлаш муҳим аҳамият
касб этади. Молиялаш аҳолини камбағалликдан халос этиш, меҳнатга лаѐқатли,
иқтидорли аҳоли қатламини ишга жалб этиш орқали ўз ғоя ва янгиликларини
рўѐбга чиқариш билан даромад олиш манбаларини кенгайтириш асосида
турмуш фаровонлигини яхшилаш, КБХТ фаолиятини ривожлантириш йўли
билан жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий фаол субъектларига айланишига
имкон беради.

Ўтиш иқтисодиѐти мамлакатларида иқтисодиѐт тармоқлари корхоналарини

молиявий маблағлар билан таъминлаш (кредитлаш ѐки микрокредитлаш)

1

Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиѐтини юксалтириш,

халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. //Халқ сўзи, 2011 йил 22 январь.


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил

2

янгилик ҳисоблансада, ундан аҳолининг иқтисодий фаол қатламини
тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш ва ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш,
аҳоли бандлигини таъминлаш мақсадларида фойдаланилмоқда. Шунингдек,
соҳа ривожини таъминлашда халқаро ѐки хорижий молиявий ташкилотлар
маблағларини жалб қилишга қаратилмоқда.

Сўнгги йилларда ҳукуматимиз томонидан КБХТни молиявий қўллаб-

қувватлаш бўйича амалга оширилаѐтган тадбирлар натижасида мазкур соҳага
тижорат банклари томонидан берилаѐтган кредитлар ва кўрсатилаѐтган
микромолиявий хизматлар ҳажми йилдан-йилга ўсиб бормоқда. Ушбу соҳага
ажратилган микрокредитлар ҳажми 2002 йилда 36,9 млрд. сўмни ташкил этган
бўлса, 2010 йилда ушбу кўрсаткич 2002 йилга нисбатан 13 мартадан кўпроққга
кўпайиб 485,4 млрд. сўмни ташкил этди. КБХТ субъектларига ажратилган
кредитлар миқдори 2010 йилда 2002 йилга нисбатан 10 баробардан зиѐдга
ортиб 2690,2 млрд. сўмни ташкил этди.

1851,7

2690,2

1250,8

743,7

547,4

419,9

354

294

265

485,4

322,1

202,5

110

64,9

45,4

43,1

40,6

36,9

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

2200

2400

2600

2800

3000

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

КБХТ ажратилган кредитлар

КБХТ ажратилган микрокредитлар



Расм.

КБХТ субъектларига берилган кредит ва микрокредитлар

динамикаси (млрд. сўмда).

* Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банк маълумотлари асосида муалиф томонидан
тайѐрланган.


2002-2010 йилларда тижорат банкларининг жами кредит қўйилмаларининг

ЯИМ таркибида улуши 19,2 фоизли пунктга пасайган. 2010 йилда тижорат
банклари жами кредит қўйилмалари таркибида кичик бизнес субъектларига
ажратилган кредитнинг улуши 2002 йилга нисбатан 14 пунктга кўпайиб 23,3
фоизни ташкил қилган. 2010 йилда тижорат банклари жами кредит
қўйилмалари таркибида микромолиявий хизматлар улуши 3,8 фоизни ташкил
қилган. 2010 йилда тижорат банклари томонидан ажратилган жами кредит
қўилмалари ЯИМ миқдорининг 18,6 фоизини, кичик бизнес субъектларига
ажратилган кредит эса ЯИМнинг 4,35 фоизини ташкил этган, микрокредитлар
бор йўғи 0,78 фоизини ташкил этган (1-жадвал).


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил

3

1-жадвал

Тижорат банкларининг кредит қўйилмалари динамикаси унинг ЯИМга нисбатан ўзгариши






* Манба:

Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси ва Марказий банк маълумотлари асосида муалиф томонидан

тайѐрланган.

Кўрсаткичлар

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

ЯИМ, млрд.сўм

7405,2 9837,5 12189,5 15210 20759,3 22731,4 36839,4 48097 61831

Кредит қўйилмалари умумий сумаси,
млрд. сўм

2809,5 3138,3

3553,1

3876

4104,2

4777,6

6374,4 8558,2 11539

Кичик бизнесга ажратилган кредитлар,
млрд.сўм

265

294

354

419,9

547,4

743,7

1250,7 1851,7 2690,2

Кичик бизнесга ажратилган
микрокредитлар, млрд.сўм

36,9

40,6

43,1

45,4

64,9

110

202

322,1

485,4

Тижорат банклари жами кредит
қўйилмалари таркибида кичик
бизнесга ажратилган кредитнинг
улуши, %

9,43

9,37

9,96

10,83

13,34

15,57

19,62

21,64

23,31

Тижорат банклари жами кредит
қўйилмалари таркибида
микромолиявий хизматларнинг улуши,
%

1,31

1,29

1,21

1,17

1,58

2,3

3,18

3,76

4,21

Тижорат банклари жами кредит
қўйилмаларини ЯИМга нисбати, %

37,94

31,9

29,15

25,48

19,77

21,02

17,3

17,79

18,66

Тижорат банклари томонидан кичик
бизнесга ажратилган кредитнинг
ЯИМга нисбати, %

3,59

2,99

2,9

2,76

2,64

3,27

3,39

3,85

4,35

Тижорат банклари томонидан кичик
бизнесга кўрсатилган микромолиявий
хизматларнинг ЯИМга нисбати, %

0,49

0,41

0,35

0,3

0,31

0,48

0,55

0,67

0,78


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил

4

Фикримизча, бундай ҳолат тижорат банкларининг иқтисодиѐт

тармоқларини молиялаштириш, шу жумладан, КБХТ субъектларига
микромолиявий хизматлар кўрсатишда муаммолар мавжудлигини кўрсатади.
Мамлакатимиз ҳукумати томонидан тижорат банкларининг КБХТ фаолиятини
молиялашда етарли даражада меъѐрий-ҳуқуқий ҳужжатларни қайта кўриб
чиқмоқда. Кичик бизнес субъектларига ажратилган микрокредитларнинг улуши
ЯИМнинг 0,8 фоиз атрофида бўлиши тижорат банклари ва кичик бизнес
субъектлари билан ўзаро манфаатли алоқаларни ривожлантириш, мазкур
субъектларни микрокредитлаш тизимини такомиллаштириш лозимлигини
кўрсатади.

2-жадвал маълумотларига назар ташлайдиган бўлсак, кичик бизнес

субъектларига ажратилган кредитнинг ўсиши ушбу соҳа вакилларининг
мамлакат ялпи ички маҳсулотдаги улушининг ўсишига олиб келганини пайқаш
қийин эмас.

2-жадвал

Ўзбекистонда кичик бизнес субъектларига ажратилган

кредитлар ҳажми ва кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички

маҳсулотидаги (ЯИМ) улушининг ўзгариши

Йиллар

КБХТга ажратилган кредитлар

хажми, млрд. сўм

КБХТнинг ЯИМдаги улуши,

%

2002

265

34,6

2003

294

35

2004

354

35,6

2005

419,9

38,2

2006

547,4

42,1

2007

743,7

45,5

2008

1250,7

48,2

2009

1851,7

50,1

2010

2690,2

52,5


* Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси ва Марказий банк

маълумотлари асосида муалиф томонидан тайѐрланган.

Демак, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига ажратилган

кредитлар ҳажми билан кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги
улушини ўзаро боғлиқлик мавжуд деган тахминга келамиз. Ушбу кўрсаткичлар
орасидаги боғлиқлик мавжуд деган фикрни аниқлаш учун корреляцион
таҳлилдан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун қуйидаги формула
орқали X ваY белгилари орасидаги боғланишни ва унинг кучи аниқланилди:

n

i

i

i

Y

Y

X

X

Y

Y

X

X

R

1

)

(

)

(

/

)

)(

(

,

бу ерда

n

i

i

X

n

X

1

1

,

n

i

i

Y

n

Y

1

1

- мос равишда Х ва

Y

белгиларнинг ўртача

арифметиги.


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил

5

Корреляция коэффициентини ҳисоблаш Microsoft Excel дастурида амалга

оширилиш натижаларига кўра

X

=935,18

Y

=42,48, R=0,91.

Демак, корреляция коэффициенти, яъни R= 0,91 га тенг. Ушбу кўрсаткич

микрокредитлар ҳажми билан кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички
маҳсулотидаги улуши орасидаги боғлиқлик даражаси жуда кучли ва тўғри
пропорционал эканлигидан далолат беради. Шу сабабли, кичик бизнеснинг
ЯИМдаги улушини оширишда муҳим омиллардан бири сифатида кредитлаш
ҳажмларини оширишга қаратиш лозим бўлади.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик субъектларини кредитлаш ҳажмларини ошириш бўйича қўшимча
чора-тадбирлар тўғрисида” 2011 йил 11 мартдаги қарорга асосан имтиѐзли
кредитлаш махсус жамғармаси маблағлари устувор равишда кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик соҳасидаги юқори технологияли ва инновация
лойиҳаларини, узоқ ва бориш қийин бўлган туманларда, шунингдек, меҳнат
ресурслари ортиқча бўлган туманлар ва шаҳарларда жойлашган ишлаб
чиқариш микрофирмаларини, кичик корхоналарни, деҳқон ва фермер
хўжаликларини молиялаштириш учун ажратилиши белгиланган.

КБХТ субъектларини кредитлаш механизмини ривожлантириш чора-

тадбирларининг самарали амалга оширилиши: янги иш ўринларини барпо этиш
асосида ишсизлар сонини қисқартириш ва аҳоли бандлигини таъминлашга;
республиканинг барча минтақаларидаги микромолиявий хизматларга муҳтож
аҳолини тўлиқ қамраб олувчи микромолиялашнинг замонавий тизимини
яратишга; кам таъминланган, бироқ иқтисодий фаол аҳоли қатламини ва
ѐшларни тадбиркорлик фаолиятига кенг жалб этиш орқали истиқболда ўрта
мулкдорлар кенг қатламининг шаклланишига; тижорат банклари ва нобанк
кредит ташкилотларининг КБХТ субъектларини микромолиялаш ҳажмларини
кўпайтиришга; микромолиявий секторни ва унинг инфратузилмасини барқарор
ривожлантиришга; давлат бюджети даромадларини шакллантиришда КБХТ
ҳиссасини ошириш ва пировардида, макроиқтисодий ва молиявий барқарорлик
мустаҳкамланишига ва барқарор иқтисодий ўсишга имконият яратади.

КБХТ субъектларини кредитлаш билан боғлиқ бўлган қуйидаги

муаммолар мавжуд:

- бозор инфратузилмаси, шу жумладан, микромолиявий инфратузилманинг

тўлиқ шаклланмаганлиги ва етарли даражада ривожланмаганлиги, ушбу хизмат
бозорининг ҳудудлар бўйича нотекис жойлашганлиги;

- кичик бизнес субъектларини микрокредитлаш амалиѐтини ривожлан-

тиришга салбий таъсир кўрсатувчи омилларнинг мавжудлиги;

- КБХТ субъектлари томонидан инвестиция, бошланғич ва айланма

капитални тўлдириш учун катта ҳажмдаги кредитларга эҳтиѐж мавжудлиги;

- хорижий молиявий фондлар томонидан ажратилаѐтган кредитларни

КБХТ, жумладан тадбиркор аѐллар иш фаолиятига жалб этиш жараѐнларининг
сустлиги;


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил

6

- КБХТ субъектлари фаолиятини янада кенгайтиришда хорижий

мамлакатлар халқаро молия институтлари ва ҳукуматлари имтиѐзли кредит
линиялари ва грантларини жалб этиш имкониятларидан тўлиқ фойдаланмаслик;

КБХТни янада ривожлантириш учун тижорат банклари ўз кредит

ресурсларини қуйидаги йўналишлар бўйича такомиллаштириш ва кредитлаш
ҳажмини кенгайтириш мақсадга мувофиқдир:

- тадбиркорлик тузилмалари, фермер хўжаликларига минитехнология ва

ихчам асбоб-ускуналар харид қилиши ва кўрсатиладиган лизинг хизматлар
хажмини ошириш;

- истеъмол товарлари ишлаб чиқарувчи хўжалик субъектларига хомашѐ ва

материаллар сотиб олиш, факторинг хизматлари кўрсатиш ҳажмини ошириш;

- касб-ҳунар коллежлари битирувчиларининг олган замонавий билим ва

малакаларини амалиѐтга қўллаш, уларни иқтисодиѐтнинг ушбу соҳасига жалб
этишни

кенгайтириш

учун

уларнинг

тадбиркорлик

лойиҳаларига

кўрсатиладиган микромолиявий хизматлар ҳажмини 2 ва ундан зиѐдга ошириш;

- устувор равишда узоқ ва бориш қийин бўлган туманлар, шунингдек,

меҳнат ресурслари ортиқча бўлган туман ва шаҳарларда жойлашган ишлаб
чиқариш

микрофирмалари,

кичик

корхоналар,

деҳқон

ва

фермер

хўжаликларининг юқори технологияли ва инновация лойиҳаларини
молиялаштиришга йўналтириладиган имтиѐзли кредитлар ҳажмини 20-30
фоизга ошириш.


inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов