Эконометрический анализ тенденций развития малого бизнеса и частного предпринимательства

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
CC BY f
72-77
21
10
Поделиться
Турсунов, Р. (2015). Эконометрический анализ тенденций развития малого бизнеса и частного предпринимательства. Экономика и инновационные технологии, (4), 72–77. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/economics_and_innovative/article/view/8400
Р Турсунов, Ташкентский Государственный Университет Экономики

д.м.н., доцент

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В статье рассматриваются тенденции развития малого бизнеса и частного предпринимательства. Особое внимание уделено на определение взаимосвязи между объемом кредитов выделенных субъектам малого бизнеса и частного предпринимательство и ее долей ВВП страны.

Похожие статьи


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

1

www.iqtisodiyot.uz

Р.Т. Турсунов, ф.м.ф.н., доц., ТДИУ

КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ РИВОЖЛАНИШ

ТЕНДЕНЦИЯСИНИНГ ЭКОНОМЕТРИК ТАХЛИЛИ

В статье рассматриваются тенденции развития малого бизнеса и

частного предпринимательства. Особое внимание уделено на определение
взаимосвязи между объемом кредитов выделенных субъектам малого бизнеса
и частного предпринимательство и ее долей ВВП страны

.

The tendencies developments of small business and private entrepreneurship

will considered in this article. The special emphasis is given on the relations between
volume of credits given to subjects of small business and private entrepreneurships
and its share GDP of country.

Калитли сўзлар:

кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик, кредит,

микрокредит, ялпи ички маҳсулот, корреляция, регрессия.

Мустақилликка эришилган дастлабки йиллардан кичик бизнесни

ривожлантиришга мамлакатимиз иқтисодий салоҳиятини юксалтирувчи муҳим
соҳалардан бири сифатида алоҳида эътибор қаратиб келинмоқда.
Мамлакатимиз Президенти И. Каримов мустақил тараққиёт даврининг
бошиданоқ кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш биз учун
муҳим вазифа бўлиб қолишини алоҳида кўрсатиб берганлар. Бунда
иқтисодиётнинг мазкур соҳаси уч асосий масалани ҳал этиши кераклигига
алоҳида урғу бериб ўтилган. Биринчидан, яқин 5-10 йил ичида кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик субъектлари мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 50-60
фоизига яқинини ишлаб чиқариши керак. Иккинчидан, улар аҳоли бандлиги ва
даромадлари ўсишининг энг муҳим манбаи бўлмоғи зарур. Учинчи масала –
мулкдорлар синфини мамлакатдаги сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий
барқарорликни таъминлайдиган асосий куч сифатида шакллантириш зарур [1].

Республикамиз

минтақаларида

кичик

бизнес

ва

хусусий

тадбиркорликнинг ривожланиш тенденциясини ўрганишда эконометрик
моделлаштириш усуллари Б.Ю. Ходиев[3] ва С.К. Салаев[4] каби олимлар
томонидан фойдаланилган. Микрокредитлаш ҳажмлари билан кичик
бизнеснинг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги улуши ўртасидаги корреляцион
боғлиқлик коэффициенти Б.С. Маматов[5] томонидан ўрганилган.

Кичик бизнес тараққиёти учун алоҳида шарт-шароитларнинг яратилиши,

солиқ, божхона ва бошқа тўлов имтиёзларининг белгиланиши, нисбатан арзон
кредит ресурсларининг тақдим этилиши натижасида қисқа давр ичида кичик
бизнес корхоналарининг сони аҳамиятли даражада ошиб борди. Маълумотларга
кўра, 1992 йилда рўйхатга олинган кичик бизнес корхоналарининг сони атиги
15,5 мингтани ташкил этган бўлса, 2014 йилда фермер ва деҳқон
хўжаликларини ҳисобга олмаганда, 20 мингдан зиёд янги кичик бизнес
субъектлари ташкил этилди, уларнинг умумий сони эса 195 мингдан зиёдни
ташкил этиб, 12,6 баравар ўсди. Амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

2

www.iqtisodiyot.uz

кичик бизнeс субъектларининг ялпи ички маҳсулoтдаги улуши 2010 йилда 52,5
фoизга етди. Ҳoлбуки, бу кўрсаткич мустақилликнинг дастлабки йилларида 1,5
фоизни, 2000 йилда эса 31 фoизни ташкил этган эди (1-расм).

31 32,3

34,6 35

35,6

38,2

42,1

45,5

48,2 50,1

53

54 54,6 55,4

56

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

1-расм. Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг

ЯИМдаги улуши динамикаси (фоизда)

Сўнгги йилларда ҳукуматимиз томонидан КБХТни молиявий қўллаб-

қувватлаш бўйича амалга оширилаётган тадбирлар натижасида мазкур соҳага
тижорат банклари томонидан берилаётган кредитлар ва кўрсатилаётган
микромолиявий хизматлар ҳажми йилдан-йилга ўсиб бормоқда (2-расм).

354

294

265

2790,2

4201,3

5346,4

6982

9050

1851,7

1250,8

743,7

547,4

419,9

485,4

322,1

202,5

110

64,9

45,4

742,8

43,1

40,6

36,9

1023 1366

1958

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

КБХТга ажратилган кредитлар

КБХТга ажратилган кредитлар

2-расм. Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик

субъектларига берилган кредит ва микрокредитлар, млрд. Сўмда

Бунда асосий эътибор кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари

бошланғич капиталини шакллантириш, уларнинг инвестиция лойиҳалари учун
узоқ муддатли кредитлар ажратиш ҳажмларини кенгайтириш, касб-ҳунар


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

3

www.iqtisodiyot.uz

коллежлари битирувчиларининг бизнес-режаларини молиялаштириш, айниқса,
қишлоқ жойларида иш ўринларини ташкил этишга йўналтирилган
микромолиявий хизматлар ҳажмларини кенгайтиришга қаратилмоқда.

Шу билан бирга, мамлакатда янада қулай тадбиркорлик муҳитини яратиш

мақсадида амалга оширилаётган чора-тадбирлар доирасида кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик субъектларини молиявий қўллаб-қувватлашни узлуксиз
давом эттириш мақсадида ушбу сектор иштирокчилари учун молия-кредит
ресурсларидан кенг фойдаланишни таъминловчи бозор воситалари,
механизмлари ва амалиёти такомиллаштириб борилмоқда.

2014 йилда тижорат банклари томонидан кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик субъектларига 9 триллион сўмдан ортиқ ёки 2013 йилга нисбатан
1,3 баробар кўп, шу жумладан, 2 триллион сўмга яқин миқдордаги
микрокредитлар ажратилди. Бу ўтган йилга қараганда 39 фоиз кўпдир. Сўнгги
беш йилда кичик бизнесни кредитлаш ҳажми қарийб 5 баробар кўпайди [2].

1-жадвал

Ўзбекистонда кичик бизнес субъектларига ажратилган кредитлар

ҳажми ва ушбу соҳанинг мамлакат ЯИМдаги улуши

Йиллар

Кичик бизнесга ажратилган

кредитлар ҳажми (Х), млрд. сўм

Кичик бизнеснинг

ЯИМдаги улуши (У), %

1

2

3

2002

265

34,6

2003

294

35,0

2004

354

35,6

2005

419,9

38,2

2006

547,4

42,1

2007

743,7

45,5

2008

1250,8

48,2

2009

1851,7

50,1

2010

2690,2

53,0

2011

4041,4

54,0

2012

5346

54,6

2013

6983

55,4

2014

9050

56,0


Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси ва Марказий

банк маълумотлари.

1-жадвал маълумотларига назар ташлайдиган бўлсак, кичик бизнес

субъектларига ажратилган кредитнинг ўсиши ушбу соҳа вакилларининг
мамлакат ялпи ички маҳсулотдаги улушининг ўсишига олиб келганини пайқаш
қийин эмас. Демак, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига
ажратилган кредитлар ҳажми билан кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички
маҳсулотидаги улуши ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжуд, деган хулосага
келамиз.


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

4

www.iqtisodiyot.uz

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига ажратилган

кредитлар билан ушбу соҳанинг ялпи ички маҳсулотдаги улушининг
эконометрик тахлилини қуйидаги босқичларда амалга оширамиз:

1. Тадбиркорлик субъектларига ажратилган кредитлар хажми билан ушбу

соҳанинг ЯИМдаги улуши ўртасидаги боғлиқлик шаклини аниқлаш.

2. Корреляцион таҳлил асосида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик

субъектларига ажратилган кредитлар ҳажми билан ушбу соҳанинг ЯИМдаги
улуши ўртасидаги регрессион тенгламанинг номаълум коэффициентларини
баҳолаш.

3. Аниқланган регрессион тенглама асосида кичик бизнес субъектларига

ажратилган кредитлар ҳажми ва кичик бизнеснинг ЯИМдаги улушининг
ўзгариш прогнозини аниқлаш.

1-жадвал маълумотлари асосида текисликнинг абцисса ўқида кичик бизнес

субъектларига ажратилган кредит миқдорини, ордината ўқида ушбу соҳанинг
ялпи ички маҳсулотдаги улуши қўйилса, ҳосил бўлган нуқталарнинг
жойлашуви кўрсаткичли функциянинг графигига ўхшаб кетади. Шунинг учун
тадбиркорлик субъектларига ажратилган кредитлар ҳажми билан ушбу
соҳанинг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги улуши ўртасида боғлиқлик
чизиқсиз функция кўрнишида эканлиги ҳақида хулоса чиқарамиз.

Кўрсаткичли функциянинг номаълум коэффициентларини баҳолаш учун

ушбу функцияни логарифмлаб чизиқли функцияга олиб келинади ва унинг
номаълум параметрлари энг кичик квадратлар усули билан баҳоланади.

1-жадвалда келтирилган маълумотларни логарифмлаб, (lnХ ва lnУ)

кичик

бизнес субъектларига ажратилган кредитлар ҳажми ва ушбу соҳанинг ЯИМдаги
улуш ўртасидаги корреляция коэффициентини қуйидаги формула орқали
аниқлаймиз [6]:

2

2

1

(lnX

)(ln

) /

(ln

)

(ln

)

n

i

i

i

R

X

Y

Y

X

X

Y

Y



















бу ерда

1

1

ln

n

i

i

X

X

n







,

1

1

ln

n

i

i

Y

Y

n







- мос равишда lnХ ва lnУ белгиларнинг

ўртача арифметиги.

Ҳисоб-китобларни бажариш асосида R=0,9614 аниқланди. Демак, кичик

бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига ажратилган кредитлар ҳажми
билан кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги улуш логарифми
ўртасидаги боғлиқлик – чизиқли кўринишда бўлиш эҳтимоли 0,96 га тенг.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига ажратилган

кредитлар ҳажми билан ушбу соҳанинг ЯИМдаги улуши ўртасидаги
боғлиқликнинг регрессион тенгламасини lnY=a·lnX+b кўринишида деб, унинг
номаълум коэффициентларини қуйидаги формулалар асосида аниқлаймиз:

2

2

(ln

) /

(ln

)

à

R

Y Y

X

X





 









= (0,9614·0,648772)/ 4,408514=0,1415

X

a

Y

b







= 3,8201– 0, 1415·7,1975=2,8016


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

5

www.iqtisodiyot.uz

Шундай қилиб, регрессия тенгламаси lnY=0,1415·lnX+2,8016. Ушбу

регрессия тенгламасига биноан тадбиркорлик субъектларига ажратилган
кредитлар ҳажми маълум бўлганда кичик бизнес субъектларининг ЯИМдаги
улуши қанча бўлишини башорат этиш мумкин.

2-жадвал

Кичик бизнес субъектларига ажратилган кредитлар

ҳажми ва кичик бизнеснинг ЯИМдаги улушининг ўзгариш прогнози

Кичик бизнесга ажратилган

кредитлар ҳажми (Х), млрд. Сўм

Кичик бизнеснинг ЯИМдаги

улуши (У), %

1

2

10000

56,7

11000

57,5

12000

58,2

13000

58,9

14000

59,5

15000

60,1


Манба: Муаллиф хисоб-китоблари.

Юқоридаги 2-жадвалда тадбиркорлик субъектларига ажратилган кредитлар

ҳажмига кўра, уларнинг ЯИМдаги улушининг прогнози келтирилган. Ушбу
прогноз бўйича тадбиркорларга ажратилаётган кредитлар миқдори 10 триллион
сўм бўлса, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ЯИМдаги
улуши 56,7 фоизни, кредит миқдори 12 триллион сўмни ташкил этса, ушбу
кўрсаткич 58,2 фоизни ташкил этади.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлар ривожланиш

тенденциясини ўрганиш ва тахлил қилиш асосида қуйидаги хулоса ва
таклифлар бериш мақсадга мувофиқ:

- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига ажратилган

кредитлар миқдори билан ушбу соҳанинг ЯИМдаги улуши ўртасида
эконометрик боғлиқлик мавжуд;

- кичик бизнес субъектларига кредитлар беришда олдинги кредитларнинг

қайтарилиш тўғрисидаги маълумотларини синчиклаб ўрганиш ва ўз вақтида
кредитларни тўлиқ қайтарган тадбиркорлик субъектларига маълум бир
имтиёзлар бериш (масалан, кредитнинг фоиз ставкасини камайтириш, кредит
миқдорини ошириш, кредит тўлов муддатини узайтириш, солиқ тўловлар
ставкасини камайтириш ва х,к.);

- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ЯИМдаги

улушига таъсир этувчи бошқа омилларни эконометрик моделга киритиш
орқали моделнинг аниқлиги ва прогноз қийматларининг ҳаққонийлигини
ошириш.

Мамлакатимиз раҳбарияти томонидан тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-

қувватлаш, уларга ажратилган кредитлар ҳажми йилдан-йилга ортиб бормоқда.
Бу эса, ўз навбатида, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2015 йил

6

www.iqtisodiyot.uz

мамалакат ЯИМдаги улуши ортишига, қўшимча иш ўринлари яратилишига
олиб келмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

1.

Каримов И.А. 2003 йилда мамлакатни ижтимоий-иқтисодий

ривожлантириш якунлари ва 2004 йилда иқтисодий ислоҳотларни
чуқурлаштиришнинг асосий йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси
мажлисидаги маърузаси. // Ишонч, 2004 йил 10 февраль, 22-сон.

2. Каримов И.А.

2015 йилда иқтисодиётимизда туб таркибий ўзгаришларни

амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом
эттириш ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йўл очиб
бериш – устувор вазифамиздир. //Халқ сўзи, 17 январь 2015 йил.

3. Ходиев Б.Ю. Ўзбекистон иқтисодиётида тадбиркорлик ривожланишини

эконометрик моделлаштириш. 08.00.06 – “Эконометрика ва статистика”
ихтисослиги бўйича иқтисод фанлар доктори илмий даражасини олиш учун
ёзилган диссертация автореферати. – Т.: ТДИУ, 2000. – 48 б.

4. Салаев С.К. Кичик бизнеснинг ривожланиш тенденцияларини

моделлаштириш ва башоратлаш муаммолари: назария, услубият ва амалиёт.
Монография. – Т.: Фан, 2007. – 265 б.

5. Маматов Б.С. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини

микромолиялаш амалиёти ва уни такомиллаштириш. 08.00.07 – “Молия, пул
муомаласи ва кредит” ихтисослиги бўйича иқтисод фанлар номзоди илмий
даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация автореферати. – Т.: ТМИ,
2010. – 22 б.

6.Турсунов Р.Т. Бизнесда миқдорий усуллар. – Т.: Иқтисодиёт, 2009. -

128 б.












Библиографические ссылки

Каримов И. А. 2003 йилда мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2004 йилда иктисодий ислохотларни чукурлаштиришнинг асосий йуналишларига багишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. И Ишонч, 2004 йил 10 февраль, 22-сон.

Каримов И.А. 2015 йилда иктисодистимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. //Халк сузи, 17 январь 2015 йил.

Ходиев Б.Ю. Узбекистон иктисодиётида тадбиркорлик ривожланишини эконометрик моделлаштириш. 08.00.06 - “Эконометрика ва статистика” ихтисослиги буйича иктисод фанлар доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. - Т.: ТДИУ, 2000. -48 б.

Салаев С.К. Кичик бизнеснинг ривожланиш тенденцияларини моделлаштириш ва башоратлаш муаммолари: назария, услубият ва амалиёт. Монография. - Т.: Фан, 2007. - 265 б.

Маматов Б.С. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъсктларини микромолиялаш амалиёти ва уни такомиллаштириш. 08.00.07 - “Молия, пул муомаласи ва кредит” ихтисослиги буйича иктисод фанлар номзоди илмий даражасини олиш учун такдим этилган диссертация автореферати. - Т.: ТМИ, 2010.-22 6.

Турсунов Р.Т. Бизнесда микдорий усуллар. - Т.: Иктисодиёт, 2009. -128 6.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов