“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
1
Р.Т.Турсунов,
иқтисод фанлари номзоди, доцент
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТЛАРИНИ
КРЕДИТЛАШ ҲОЛАТИНИНГ ТАҲЛИЛИ
Ўзбекистон иқтисодиѐтини барқарор суръатларда ривожлантириш
омилларидан бири кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тараққиѐтини
таъминлаш ҳисобланади. Ушбу соҳа бозор конъюнктураси ўзгаришларига тез
мослаша олиш, янги иш ўринларини яратиш орқали аҳоли бандлигини
таъминлаш ва даромад манбаларини яратиш, ўрта мулкдорлар синфини
шакллантириш каби хусусиятларга эгалиги билан ажралиб туради. Ўзбекистон
Республикаси Президенти И.А. Каримов ушбу масаланинг муҳимлиги тўғриси-
да тўхталиб:
“... кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик иқтисодиётнинг тез
ўзгариб турадиган бозор талабларига жавоб беришини таъминлайдиган
замонавий тузилмаларини шакллантиришда, янги иш ўринларини
ташкил қилишда ва аҳоли даромадларини оширишда қанчалик ўта муҳим
роль ўйнашини албатта чуқур англаймиз. Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг кредитлар, хомашё ресурслари, шунингдек, давлат
харидлари тизимидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш зарур”
1
,
-
деб таъкидлаган эдилар.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасининг мамлакатимизни
модернизация қилиш ва янгилашнинг ишончли таянчи бўлган мулкдорлар
синфи, яъни ўрта синфни шакллантиришдаги улкан аҳамиятини ҳеч нарса
билан қиѐслаб бўлмайди.
Мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада
ривожлантириш орқали унинг ЯИМдаги улушини ошириш, аҳолини иш билан
банд этиш, уларнинг реал даромадларини кўпайтириш ва турмуш
фаровонлигини яхшилашда кредитлаш муҳим аҳамият касб этади. Молиялаш
аҳолини камбағалликдан халос этиш, меҳнатга лаѐқатли, иқтидорли аҳоли
қатламини ишга жалб этиш орқали ўз ғоя ва янгиликларини рўѐбга чиқариш
билан даромад
олиш
манбаларини
кенгайтириш
асосида
турмуш
фаровонлигини яхшилаш, кичик ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини
ривожлантириш йўли билан жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий фаол
субъектларига айланишига имкон беради
Ислоҳотларнинг боскичма-боскич ўтказилиши, демократик ва бозор
ислоҳотлари йўлидан изчил ва оғишмай бориш, кучли ижтимоий сиёсат ва
аҳолининг энг ночор қатламларини ҳимоя қилиш билан биргаликда,
Ўзбекистонда амалга ошрилаётган туб ўзгаришларнинг ижобий
натижаларини, уларнинг қўллаб-қувватланиши ва эътироф этилишини
олдиндан белгилаб берди.
1
Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиѐтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини
оширишга хизмат қилади. //халқ сўзи, 2011 йил 22 январь.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
2
Юртбошимиз
2010
йилда
мамлакатимизни
ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш якунлари ва
2011
йилга мўлжалланган энг муҳим устувор
йўналишларга
бағишланган
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаларида
“ ... Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг кредитлар, хомашё ресурслари, шунингдек, давлат
харидлари тизимидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш зарур”
2
лигини алоҳида таъкидлаб ўтдилар.
Ўтиш иқтисодиѐти мамлакатларида иқтисодиѐт тармоқлари корхоналарини
молиявий маблағлар билан таъминлаш (кредитлаш ѐки микрокредитлаш)
янгилик ҳисоблансада, ундан аҳолининг иқтисодий фаол қатламини
тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш ва ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш,
аҳоли бандлигини таъминлаш мақсадларида фойдаланилмоқда. Шунингдек,
соҳа ривожини таъминлашда халқаро ѐки хорижий молиявий ташкилотлар
маблағларини жалб қилишга қаратилмоқда.
Микромолиялаш хусусиятларига кўра, юридик шахс мақомига эга бўлган
кичик бизнес субъектларининг микромолиявий хизматлардан фойдаланиш
манбалари ва миқдори бир мунча юқоридир. Буни 1-жадвал маълумотларидан
кўриш мумкин.
1-жадвал
Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини
микромолиялаш хусусиятлари
Молиявий
хизматлар
кўрсатувчи
ташкилот
Микромолиявий хизматлар
тури
суммаси
%
ставка
муддат
алоҳида
шарҳлар ва
имтиёзалар
1
2
3
4
5
6
Юридик мақомга эга бўлган тадбиркорлик субъектлари
Микрокре-
дит банк
Бошланғич
сармоясини
шаклланти-
риш
Энг кам иш
ҳақининг
200
баробари-
гача
Йиллик
3%
18
ойгача
Тадбиркорлик
субъектлари-
нинг
Фаолиятини
кенгайтириш
ва айланма
Энг кам иш
хақини 500
Йиллик
7%
24
ойгача
2
Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиѐтини юксалтириш, халқимиз фаравонлигини
оширишга хизмат қилади. //Халқ сўзи, 2011 йил 22 январь.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
3
1-жадвал давоми
1
2
3
4
5
6
Микрокре-
дит банк
маблағларини
тўлдириш
баробарига-
ча
давлат
рўйхатидан
ўтганига 6 ойдан
ошмаслиги
лозим
Имтиѐзли
микролизинг
хизматлари
Энг кам иш
хақини 2000
баробари-
гача
Йиллик
5%
3
йилга-
ча
Тижорат
банклари
Бошланғич
сармояни
шаклланти-
ришга
йўналтирлган
Энг кам иш
ҳақининг
300
баробарига-
ча миқдорда
Йиллик
2,3%
18
ойгача
Тадбиркорлик
субъектларининг
давлат
рўйхатидан
ўтганига 6 ойдан
ошмаслиги
лозим
Ишлаб
чиқаришни
кенгайтириш
ва фаолиятини
ривожланти-
риш
10000 АҚШ
долл.
миқдорида
Йиллик
4,7%
2 йил-
гача
Деҳқон ва
фермер
хўжалик-
ларни
қўллаб-
қувватлаш
жамғармаси
Бошланғич
сармояни
шаклланти-
ришга
микрокредит-
лар
Энг кам иш
ҳақининг
150
баробарига-
ча
Йиллик
2,3%
3 йил-
гача
Тадбиркорлик
субъектларининг
давлат
рўйхатидан
ўтганига 6 ойдан
ошмаслиги
лозим
Юридик шахс мақомига эга бўлмаган тадбиркорлик субъектлари
Микрокре-
дит банк
Бошланғич
сармоясини
шакллантириш
Энг кам иш
ҳақининг 50
баробари-
гача
миқдорда
Йил-
лик
3%
18
ойгача
Тадбиркорлик
субъектларининг
давлат
рўйхатидан
ўтганига 6 ойдан
ошмаган
Тижорат
банклари
Чорвачиликни
ривожланти-
риш
Энг кам иш
ҳақининг 80
баробари-
гача
Йил-
лик
14 %
3 йил-
гача
Кам таъминлан-
ган оилаларга,
нақд пул
шаклида
Ишлаб
чиқаришни
фаолиятини
кенгайтириш
5000 АҚШ
долл.
миқдорида
Йил-
лик
3,5 %
3 йил-
гача
50 фоизи нақд
пул шаклида
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
4
1-жадвал давоми
1
2
3
4
5
6
Бандликка
кўмакла-
шувчи
жамғарма
Чорвачиликни
ривожланти-
риш
энг кам иш
ҳақининг 80
бароба-
ригача
Йил-
лик 3,5
%
3 йил-
гача
Фақат кам
таъминланган
оилаларга, нақд
пул шаклида
Оилавий
тадбиркорлик
Энг кам иш
ҳақининг
150 бароба-
ригача
Йил-
лик
3,5 %
2 йил-
гача
Давлат
рўйхатига олиш
вақтида
бериладиган
гувоҳномада
оилавий
тадбиркорлик
шакли эканлиги
кўрсатилиши
керак, 6 ой
имтиѐзли давр
Манба: Тадқиқот натижалари асосида муаллиф томонидан тузилган.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик (КБХТ) субъектларини молиялаш
ва уни ташкил этиш объектив иқтисодий қонуниятларга асосланиши лозим.
Молиялаш тизимида молиявий муносабатлар базис сифатида қатнашиб, бошқа
қисмлар устқурма ҳисобланади. Молиявий муассасалар эса тизимнинг бошқа
қисми сифатида қатнашади, яъни у барча пул ва кредит оқимларини бошқариб
туради. Молиялаш тизими қуйидаги тўртта қисмни мужассамлаштира
олгандагина яхлит ва объектив бўлади:
-
молиявий
муассасалар
ва
молиявий
хизматлар
кўрсатувчи
инфратузилмалар;
- молиялаш (кредитлаш ва микрокредитлаш) тартиби;
- молиялаш йўналишлари ва объектлари;
- молиялаш манбалари ва усуллари.
Бу таркибий қисмлар ўзаро алоқадорликка эга ва бир бутунликни
ифодалайди.
Сўнгги йилларда ҳукуматимиз томонидан КБХТни молиявий қўллаб-
қувватлаш бўйича амалга оширилаѐтган тадбирлар натижасида мазкур соҳага
тижорат банклари томонидан берилаѐтган кредитлар ва кўрсатилаѐтган
микромолиявий хизматлар ҳажми йилдан-йилга ўсиб бормоқда
(1-расм)
.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
5
1-расм. КБХТ субъектларига берилган кредит ва
микрокредитлар (млрд. сўмда)
Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банк маълумотлари.
2002-2010 йилларда тижорат банкларининг жами кредит қўйилмаларининг
ЯИМ таркибида улуши 19,2 фоизли пунктга пасайган. 2010 йилда тижорат
банклари жами кредит қўйилмалари таркибида кичик бизнес субъектларига
ажратилган кредит улуши 2002 йилга нисбатан 14 пунктга кўпайиб, 23,3
фоизни ташкил қилган. 2010 йилда тижорат банклари жами кредит
қўйилмалари таркибида микромолиявий хизматлар улуши 3,8 фоизни ташкил
қилган. 2010 йилда тижорат банклари томонидан ажратилган жами кредит
қўйилмалари ЯИМ миқдорининг 18,6 фоизини, кичик бизнес субъектларига
ажратилган кредит эса ЯИМнинг 4,35 фоизини ташкил этган, микроредитлар
бор йўғи 0,78 фоизини ташкил этган (2-жавдал).
2-жадвал
Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг кредит қўйилмалари
динамикаси унинг ЯИМга нисбатан ўзгариши
Кўрсаткичлар
2002й
2003й
2004й
2005й
2006й
2007й
2008й
2009й
2010й
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
ЯИМ, млрд.сўм
7405,2
9837,8
12189,5
15210,0
20759,3
22731,4
36839,4
48097,0
61831
Кредит қўйил-
малари
умумий
суммаси,
млрд. сўм
2809,5
3138,3
3553,1
3876
4104,2
4777,6
6374,4
8558,2
11539
1851,7
2690,2
1250,8
743,7
547,4
419,9
354
294
265
485,4
322,1
202,5
110
64,9
45,4
43,1
40,6
36,9
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
2000
2200
2400
2600
2800
3000
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
КБХТ ажратилган кредитлар
КБХТ ажратилган микрокредитлар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
6
2-жадвалнинг давоми
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Кичик бизнесга
ажратилган
кредитлар,
млрд. сўм
265
294
354
419,9
547,4
743,7
1250,7
1851,7
2690,2
Кичик бизнесга
ажратилган
микрокредитлар
млрд. сўм
36,9
40,6
43,1
45,4
64,9
110,0
202,5
322,1
485,4
Тижорат банклари
жами кредит
қўйилмалари
таркибида кичик
бизнесга ажратил-
ган кредитларнинг
улуши, фоизда
9,43
9,37
9,96
10,83
13,34
15,57
19,62
21,64
23,31
Тижорат банклари
жами кредит
қўйилмалари
таркибида
микромолиявий
хизматларнинг
улуши, фоизда
1,31
1,29
1,21
1,1713
1,58
2,3
3,18
3,76
4,21
Тижорат банклари
жами кредит
қўйилмаларнинг
ЯИМга нисбати,
фоиз
37,94
31,90
29,15
25,48
19,77
21,02
17,3
17,79
18,66
Тижорат банклари
томонидан
кичик бизнесга
ажратилган
кредитларнинг
ЯИМга нисбати, %
3,59
2,99
2,90
2,76
2,64
3,27
3,39
3,85
4,35
Тижорат банклари
томонидан кичик
бизнесга кўрсатил-
ган микромолия-
вий хизматларнинг
ЯИМга нисбати, %
0,49
0,41
0,35
0,30
0,31
0,48
0,55
0,67
0,78
Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банк маълумотлари.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
7
Фикримизча, бундай ҳолат тижорат банкларининг иқтисодиѐт
тармоқларини молиялаштириш, шу жумладан, кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларига микромолиявий хизматлар кўрсатишда муаммолар
мавжудлигини кўрсатади. Бинобарин, мамлакатимиз тижорат банкларининг
кичик
бизнес
фаолиятини
микромолиялашда
етарлича
роль
ўйнамаѐтганликларидан далолат беради. Бу эса тижорат банклари ва кичик
бизнес субъектлари билан ўзаро манфаатли алоқаларни ривожлантириш,
мазкур
субъектларни
микрокредитлаш
тизимини
такомиллаштириш
лозимлигини кўрсатади.
3-жадвал
Ўзбекистонда кичик бизнес субъектларига ажратилган кредитлар
ҳажми ва кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги
улушининг ўзгариши
Йиллар
Кичик бизнесга ажратилган
кредитлар хажми, млрд. сўм
Кичик бизнеснинг
мамлакат ялпи ички
маҳсулотдаги улуши, %
2002
265
34,6
2003
294
35,0
2004
354
35,6
2005
419,9
38,2
2006
547,4
42,1
2007
743,7
45,5
2008
1250,7
48,2
2009
1851,7
50,1
2010
2690,2
52,5
Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси ва Марказий банк
маълумотлари.
3-жадвал
маълумотларига назар ташлайдиган бўлсак, кичик бизнес
субъектларига ажратилган кредитнинг ўсиши ушбу соҳа вакилларининг
мамлакат ялпи ички маҳсулотдаги улушининг ўсишига олиб келганини пайқаш
қийин эмас. Демак, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига
ажратилган кредитлар ҳажми билан кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички
маҳсулотидаги улушида ўзаро боғлиқлик мавжуд деган тахминга келамиз.
Ушбу кўрсаткичлар орасидаги боғлиқлик мавжуд деган фикрни аниқлаш учун
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
8
корреляцион таҳлилдан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун
қуйидаги формула орқали
X
ва
Y
белгилари орасидаги боғланишни ва унинг
кучи аниқланади:
n
i
i
i
Y
Y
X
X
Y
Y
X
X
R
1
)
(
)
(
/
)
)(
(
бу ерда
n
i
i
X
n
X
1
1
,
n
i
i
Y
n
Y
1
1
- мос равишда
Х
ва
Y
белгиларнинг
ўртача арифметиги.
Корреляция коэффициентини ҳисоблаш Microsoft Excel дастурида амалга
оширилиб қуйидаги 4-жадвалда келтирилган.
4-жадвал
Корреляция коэффициентини ҳисоблаш натижаси
Х
Y
Х-Х
Y-Y
(Х-Х)(Y-Y)
(Х-Х)
2
(Y-Y)
2
265
34,6
-670,18
-7,88
5281,018
449141,2
62,0944
294
35
-641,18
-7,48
4796,026
411111,8
55,9504
354
35,6
-581,18
-6,88
3998,518
337770,2
47,3344
419,9
38,2
-515,28
-4,28
2205,398
265513,5
18,3184
547,4
42,1
-387,78
-0,38
147,3564
150373,3
0,1444
743,7
45,5
-191,48
3,02
-578,27
36664,59
9,1204
1250,7
48,2
315,52
5,72
1804,774
99552,87
32,7184
1851,7
50,1
916,52
7,62
6983,882
840008,9
58,0644
2690,2
53
1755,02
10,52
18462,81
3080095
110,6704
∑=8416,6
∑=382,3
∑=43101,52
∑=5670232
∑=394,4156
Қуйида
келтирилган
корреляция
коэфициентларини
ҳисоблаш
натижаларига кўра
X
=935,18
Y
=42,48, R=43101,52/47290,88=0,91.
Демак, корреляция коэффициенти, яъни
R= 0,91
га тенг. Ушбу кўрсаткич
микрокредитлар ҳажми билан кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички
маҳсулотидаги улуши орасидаги боғлиқлик даражаси жуда кучли ва тўғри
пропорционал эканлигидан далолат беради. Шу сабабли, кичик бизнеснинг
ЯИМдаги улушини оширишда муҳим омиллардан бири сифатида кредитлаш
ҳажмларини оширишга қаратиш лозим бўлади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
9
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “
Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларини кредитлаш ҳажмларини ошириш бўйича
қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”
2011 йил 11 мартдаги қарорга асосан
имтиѐзли кредитлаш махсус жамғармаси маблағлари устувор равишда кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасидаги юқори технологияли ва инновация
лойиҳаларини, узоқ ва бориш қийин бўлган туманларда, шунингдек меҳнат
ресурслари ортиқча бўлган туманлар ва шаҳарларда жойлашган ишлаб
чиқариш микрофирмаларини, кичик корхоналарни, деҳқон ва фермер
хўжаликларини молиялаштириш учун ажратилиши белгиланган.
КБХТ
субъектларини кредитлаш механизмини ривожлантириш чора-
тадбирларининг самарали амалга оширилиши: янги иш ўринларини барпо этиш
асосида ишсизлар сонини қисқартириш ва аҳоли бандлигини таъминлашга;
республиканинг барча минтақаларидаги микромолиявий хизматларга муҳтож
аҳолини тўлиқ қамраб олувчи микромолиялашнинг замонавий тизимини
яратишга; кам таъминланган, бироқ иқтисодий фаол аҳоли қатламини ва
ѐшларни тадбиркорлик фаолиятига кенг жалб этиш орқали истиқболда ўрта
мулкдорларнинг кенг қатламининг шаклланишига; тижорат банклари ва нобанк
кредит ташкилотларининг
КБХТ
субъектларини микромолиялаш ҳажмларини
кўпайтиришга; микромолиявий сектор ва унинг инфратузилмасини барқарор
ривожлантиришга; давлат бюджети даромадларини шакллантиришда
КБХТ
ҳиссасини
оширишга,
пировардида,
макроиқтисодий
ва
молиявий
барқарорликнинг мустаҳкамланишига ва барқарор иқтисодий ўсишга имконият
яратади.