Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини кредитлаш ҳолатининг таҳлили

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
CC BY f
55-63
41
7
Поделиться
Турсунов, Р. (2011). Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини кредитлаш ҳолатининг таҳлили. Экономика и инновационные технологии, (1), 55–63. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/economics_and_innovative/article/view/7664
Р Турсунов, Ташкентский Государственный Университет Экономики

к.э.н, доцент

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Ўзбекистон иқтисодиѐтини барқарор суръатларда ривожлантириш омилларидан бири кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тараққиѐтини таъминлаш ҳисобланади. Ушбу соҳа бозор конъюнктураси ўзгаришларига тез мослаша олиш, янги иш ўринларини яратиш орқали аҳоли бандлигини таъминлаш ва даромад манбаларини яратиш, ўрта мулкдорлар синфини шакллантириш каби хусусиятларга эгалиги билан ажралиб туради.

Похожие статьи


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил

1

Р.Т.Турсунов,

иқтисод фанлари номзоди, доцент

КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТЛАРИНИ

КРЕДИТЛАШ ҲОЛАТИНИНГ ТАҲЛИЛИ

Ўзбекистон иқтисодиѐтини барқарор суръатларда ривожлантириш

омилларидан бири кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тараққиѐтини
таъминлаш ҳисобланади. Ушбу соҳа бозор конъюнктураси ўзгаришларига тез
мослаша олиш, янги иш ўринларини яратиш орқали аҳоли бандлигини
таъминлаш ва даромад манбаларини яратиш, ўрта мулкдорлар синфини
шакллантириш каби хусусиятларга эгалиги билан ажралиб туради. Ўзбекистон
Республикаси Президенти И.А. Каримов ушбу масаланинг муҳимлиги тўғриси-
да тўхталиб:

“... кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик иқтисодиётнинг тез

ўзгариб турадиган бозор талабларига жавоб беришини таъминлайдиган
замонавий тузилмаларини шакллантиришда, янги иш ўринларини
ташкил қилишда ва аҳоли даромадларини оширишда қанчалик ўта муҳим
роль ўйнашини албатта чуқур англаймиз. Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг кредитлар, хомашё ресурслари, шунингдек, давлат
харидлари тизимидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш зарур”

1

,

-

деб таъкидлаган эдилар.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасининг мамлакатимизни

модернизация қилиш ва янгилашнинг ишончли таянчи бўлган мулкдорлар
синфи, яъни ўрта синфни шакллантиришдаги улкан аҳамиятини ҳеч нарса
билан қиѐслаб бўлмайди.

Мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада

ривожлантириш орқали унинг ЯИМдаги улушини ошириш, аҳолини иш билан
банд этиш, уларнинг реал даромадларини кўпайтириш ва турмуш
фаровонлигини яхшилашда кредитлаш муҳим аҳамият касб этади. Молиялаш
аҳолини камбағалликдан халос этиш, меҳнатга лаѐқатли, иқтидорли аҳоли
қатламини ишга жалб этиш орқали ўз ғоя ва янгиликларини рўѐбга чиқариш
билан даромад

олиш

манбаларини

кенгайтириш

асосида

турмуш

фаровонлигини яхшилаш, кичик ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини
ривожлантириш йўли билан жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий фаол
субъектларига айланишига имкон беради

Ислоҳотларнинг боскичма-боскич ўтказилиши, демократик ва бозор

ислоҳотлари йўлидан изчил ва оғишмай бориш, кучли ижтимоий сиёсат ва
аҳолининг энг ночор қатламларини ҳимоя қилиш билан биргаликда,
Ўзбекистонда амалга ошрилаётган туб ўзгаришларнинг ижобий
натижаларини, уларнинг қўллаб-қувватланиши ва эътироф этилишини
олдиндан белгилаб берди.

1

Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиѐтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини

оширишга хизмат қилади. //халқ сўзи, 2011 йил 22 январь.


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил

2

Юртбошимиз

2010

йилда

мамлакатимизни

ижтимоий-иқтисодий

ривожлантириш якунлари ва

2011

йилга мўлжалланган энг муҳим устувор

йўналишларга

бағишланган

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаларида

“ ... Кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорликнинг кредитлар, хомашё ресурслари, шунингдек, давлат
харидлари тизимидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш зарур”

2

лигини алоҳида таъкидлаб ўтдилар.

Ўтиш иқтисодиѐти мамлакатларида иқтисодиѐт тармоқлари корхоналарини

молиявий маблағлар билан таъминлаш (кредитлаш ѐки микрокредитлаш)
янгилик ҳисоблансада, ундан аҳолининг иқтисодий фаол қатламини
тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш ва ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш,
аҳоли бандлигини таъминлаш мақсадларида фойдаланилмоқда. Шунингдек,
соҳа ривожини таъминлашда халқаро ѐки хорижий молиявий ташкилотлар
маблағларини жалб қилишга қаратилмоқда.

Микромолиялаш хусусиятларига кўра, юридик шахс мақомига эга бўлган

кичик бизнес субъектларининг микромолиявий хизматлардан фойдаланиш
манбалари ва миқдори бир мунча юқоридир. Буни 1-жадвал маълумотларидан
кўриш мумкин.

1-жадвал

Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини

микромолиялаш хусусиятлари


Молиявий

хизматлар

кўрсатувчи

ташкилот

Микромолиявий хизматлар

тури

суммаси

%

ставка

муддат

алоҳида

шарҳлар ва
имтиёзалар

1

2

3

4

5

6

Юридик мақомга эга бўлган тадбиркорлик субъектлари




Микрокре-

дит банк


Бошланғич

сармоясини
шаклланти-

риш

Энг кам иш

ҳақининг

200

баробари-

гача

Йиллик

3%

18

ойгача





Тадбиркорлик

субъектлари-

нинг

Фаолиятини

кенгайтириш

ва айланма

Энг кам иш

хақини 500

Йиллик

7%

24

ойгача

2

Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиѐтини юксалтириш, халқимиз фаравонлигини

оширишга хизмат қилади. //Халқ сўзи, 2011 йил 22 январь.


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил

3

1-жадвал давоми

1

2

3

4

5

6



Микрокре-

дит банк

маблағларини

тўлдириш

баробарига-

ча

давлат

рўйхатидан

ўтганига 6 ойдан

ошмаслиги

лозим

Имтиѐзли

микролизинг

хизматлари

Энг кам иш

хақини 2000

баробари-

гача

Йиллик

5%

3

йилга-

ча




Тижорат

банклари

Бошланғич

сармояни

шаклланти-

ришга

йўналтирлган

Энг кам иш

ҳақининг

300

баробарига-

ча миқдорда


Йиллик

2,3%

18

ойгача



Тадбиркорлик

субъектларининг

давлат

рўйхатидан

ўтганига 6 ойдан

ошмаслиги

лозим

Ишлаб

чиқаришни

кенгайтириш

ва фаолиятини

ривожланти-

риш

10000 АҚШ

долл.

миқдорида

Йиллик

4,7%

2 йил-

гача

Деҳқон ва

фермер

хўжалик-

ларни

қўллаб-

қувватлаш

жамғармаси

Бошланғич

сармояни

шаклланти-

ришга

микрокредит-

лар

Энг кам иш

ҳақининг

150

баробарига-

ча

Йиллик

2,3%

3 йил-

гача

Тадбиркорлик

субъектларининг

давлат

рўйхатидан

ўтганига 6 ойдан

ошмаслиги

лозим

Юридик шахс мақомига эга бўлмаган тадбиркорлик субъектлари

Микрокре-

дит банк

Бошланғич

сармоясини

шакллантириш

Энг кам иш

ҳақининг 50

баробари-

гача

миқдорда



Йил-

лик

3%

18

ойгача

Тадбиркорлик

субъектларининг

давлат

рўйхатидан

ўтганига 6 ойдан

ошмаган



Тижорат

банклари

Чорвачиликни

ривожланти-

риш

Энг кам иш

ҳақининг 80

баробари-

гача

Йил-

лик

14 %

3 йил-

гача

Кам таъминлан-

ган оилаларга,

нақд пул

шаклида

Ишлаб

чиқаришни

фаолиятини

кенгайтириш


5000 АҚШ

долл.

миқдорида


Йил-

лик

3,5 %

3 йил-

гача

50 фоизи нақд

пул шаклида


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил

4

1-жадвал давоми

1

2

3

4

5

6



Бандликка

кўмакла-

шувчи

жамғарма

Чорвачиликни

ривожланти-

риш

энг кам иш

ҳақининг 80

бароба-

ригача

Йил-

лик 3,5

%

3 йил-

гача

Фақат кам

таъминланган

оилаларга, нақд

пул шаклида



Оилавий

тадбиркорлик


Энг кам иш

ҳақининг

150 бароба-

ригача


Йил-

лик

3,5 %



2 йил-

гача


Давлат

рўйхатига олиш

вақтида

бериладиган

гувоҳномада

оилавий

тадбиркорлик

шакли эканлиги

кўрсатилиши

керак, 6 ой

имтиѐзли давр

Манба: Тадқиқот натижалари асосида муаллиф томонидан тузилган.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик (КБХТ) субъектларини молиялаш

ва уни ташкил этиш объектив иқтисодий қонуниятларга асосланиши лозим.
Молиялаш тизимида молиявий муносабатлар базис сифатида қатнашиб, бошқа
қисмлар устқурма ҳисобланади. Молиявий муассасалар эса тизимнинг бошқа
қисми сифатида қатнашади, яъни у барча пул ва кредит оқимларини бошқариб
туради. Молиялаш тизими қуйидаги тўртта қисмни мужассамлаштира
олгандагина яхлит ва объектив бўлади:

-

молиявий

муассасалар

ва

молиявий

хизматлар

кўрсатувчи

инфратузилмалар;

- молиялаш (кредитлаш ва микрокредитлаш) тартиби;
- молиялаш йўналишлари ва объектлари;
- молиялаш манбалари ва усуллари.
Бу таркибий қисмлар ўзаро алоқадорликка эга ва бир бутунликни

ифодалайди.

Сўнгги йилларда ҳукуматимиз томонидан КБХТни молиявий қўллаб-

қувватлаш бўйича амалга оширилаѐтган тадбирлар натижасида мазкур соҳага
тижорат банклари томонидан берилаѐтган кредитлар ва кўрсатилаѐтган
микромолиявий хизматлар ҳажми йилдан-йилга ўсиб бормоқда

(1-расм)

.





background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил

5

1-расм. КБХТ субъектларига берилган кредит ва

микрокредитлар (млрд. сўмда)

Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банк маълумотлари.

2002-2010 йилларда тижорат банкларининг жами кредит қўйилмаларининг

ЯИМ таркибида улуши 19,2 фоизли пунктга пасайган. 2010 йилда тижорат
банклари жами кредит қўйилмалари таркибида кичик бизнес субъектларига
ажратилган кредит улуши 2002 йилга нисбатан 14 пунктга кўпайиб, 23,3
фоизни ташкил қилган. 2010 йилда тижорат банклари жами кредит
қўйилмалари таркибида микромолиявий хизматлар улуши 3,8 фоизни ташкил
қилган. 2010 йилда тижорат банклари томонидан ажратилган жами кредит
қўйилмалари ЯИМ миқдорининг 18,6 фоизини, кичик бизнес субъектларига
ажратилган кредит эса ЯИМнинг 4,35 фоизини ташкил этган, микроредитлар
бор йўғи 0,78 фоизини ташкил этган (2-жавдал).


2-жадвал

Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг кредит қўйилмалари

динамикаси унинг ЯИМга нисбатан ўзгариши

Кўрсаткичлар

2002й

2003й

2004й

2005й

2006й

2007й

2008й

2009й

2010й

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

ЯИМ, млрд.сўм

7405,2

9837,8

12189,5

15210,0

20759,3

22731,4

36839,4

48097,0

61831

Кредит қўйил-
малари
умумий
суммаси,
млрд. сўм

2809,5

3138,3

3553,1

3876

4104,2

4777,6

6374,4

8558,2

11539

1851,7

2690,2

1250,8

743,7

547,4

419,9

354

294

265

485,4

322,1

202,5

110

64,9

45,4

43,1

40,6

36,9

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

2200

2400

2600

2800

3000

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

КБХТ ажратилган кредитлар

КБХТ ажратилган микрокредитлар


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил

6

2-жадвалнинг давоми

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Кичик бизнесга
ажратилган

кредитлар,
млрд. сўм


265


294


354


419,9


547,4


743,7


1250,7


1851,7

2690,2

Кичик бизнесга
ажратилган
микрокредитлар
млрд. сўм

36,9

40,6

43,1

45,4

64,9

110,0

202,5

322,1

485,4

Тижорат банклари
жами кредит
қўйилмалари
таркибида кичик
бизнесга ажратил-
ган кредитларнинг
улуши, фоизда



9,43



9,37



9,96



10,83



13,34



15,57



19,62



21,64



23,31

Тижорат банклари
жами кредит
қўйилмалари
таркибида
микромолиявий
хизматларнинг
улуши, фоизда



1,31



1,29



1,21



1,1713



1,58



2,3



3,18



3,76



4,21

Тижорат банклари
жами кредит
қўйилмаларнинг
ЯИМга нисбати,
фоиз


37,94


31,90


29,15


25,48


19,77


21,02


17,3


17,79


18,66

Тижорат банклари
томонидан
кичик бизнесга
ажратилган
кредитларнинг
ЯИМга нисбати, %



3,59



2,99



2,90



2,76



2,64



3,27



3,39



3,85



4,35

Тижорат банклари
томонидан кичик
бизнесга кўрсатил-
ган микромолия-
вий хизматларнинг
ЯИМга нисбати, %



0,49



0,41



0,35



0,30



0,31



0,48



0,55



0,67



0,78

Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банк маълумотлари.


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил

7

Фикримизча, бундай ҳолат тижорат банкларининг иқтисодиѐт

тармоқларини молиялаштириш, шу жумладан, кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларига микромолиявий хизматлар кўрсатишда муаммолар
мавжудлигини кўрсатади. Бинобарин, мамлакатимиз тижорат банкларининг
кичик

бизнес

фаолиятини

микромолиялашда

етарлича

роль

ўйнамаѐтганликларидан далолат беради. Бу эса тижорат банклари ва кичик
бизнес субъектлари билан ўзаро манфаатли алоқаларни ривожлантириш,
мазкур

субъектларни

микрокредитлаш

тизимини

такомиллаштириш

лозимлигини кўрсатади.

3-жадвал

Ўзбекистонда кичик бизнес субъектларига ажратилган кредитлар

ҳажми ва кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги

улушининг ўзгариши

Йиллар

Кичик бизнесга ажратилган

кредитлар хажми, млрд. сўм

Кичик бизнеснинг

мамлакат ялпи ички

маҳсулотдаги улуши, %

2002

265

34,6

2003

294

35,0

2004

354

35,6

2005

419,9

38,2

2006

547,4

42,1

2007

743,7

45,5

2008

1250,7

48,2

2009

1851,7

50,1

2010

2690,2

52,5

Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси ва Марказий банк

маълумотлари.

3-жадвал

маълумотларига назар ташлайдиган бўлсак, кичик бизнес

субъектларига ажратилган кредитнинг ўсиши ушбу соҳа вакилларининг
мамлакат ялпи ички маҳсулотдаги улушининг ўсишига олиб келганини пайқаш
қийин эмас. Демак, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига
ажратилган кредитлар ҳажми билан кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички
маҳсулотидаги улушида ўзаро боғлиқлик мавжуд деган тахминга келамиз.
Ушбу кўрсаткичлар орасидаги боғлиқлик мавжуд деган фикрни аниқлаш учун


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил

8

корреляцион таҳлилдан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун
қуйидаги формула орқали

X

ва

Y

белгилари орасидаги боғланишни ва унинг

кучи аниқланади:

n

i

i

i

Y

Y

X

X

Y

Y

X

X

R

1

)

(

)

(

/

)

)(

(

бу ерда

n

i

i

X

n

X

1

1

,

n

i

i

Y

n

Y

1

1

- мос равишда

Х

ва

Y

белгиларнинг

ўртача арифметиги.

Корреляция коэффициентини ҳисоблаш Microsoft Excel дастурида амалга

оширилиб қуйидаги 4-жадвалда келтирилган.

4-жадвал

Корреляция коэффициентини ҳисоблаш натижаси

Х

Y

Х-Х

Y-Y

(Х-Х)(Y-Y)

(Х-Х)

2

(Y-Y)

2

265

34,6

-670,18

-7,88

5281,018

449141,2

62,0944

294

35

-641,18

-7,48

4796,026

411111,8

55,9504

354

35,6

-581,18

-6,88

3998,518

337770,2

47,3344

419,9

38,2

-515,28

-4,28

2205,398

265513,5

18,3184

547,4

42,1

-387,78

-0,38

147,3564

150373,3

0,1444

743,7

45,5

-191,48

3,02

-578,27

36664,59

9,1204

1250,7

48,2

315,52

5,72

1804,774

99552,87

32,7184

1851,7

50,1

916,52

7,62

6983,882

840008,9

58,0644

2690,2

53

1755,02

10,52

18462,81

3080095

110,6704

∑=8416,6

∑=382,3

∑=43101,52

∑=5670232

∑=394,4156

Қуйида

келтирилган

корреляция

коэфициентларини

ҳисоблаш

натижаларига кўра

X

=935,18

Y

=42,48, R=43101,52/47290,88=0,91.

Демак, корреляция коэффициенти, яъни

R= 0,91

га тенг. Ушбу кўрсаткич

микрокредитлар ҳажми билан кичик бизнеснинг мамлакат ялпи ички
маҳсулотидаги улуши орасидаги боғлиқлик даражаси жуда кучли ва тўғри
пропорционал эканлигидан далолат беради. Шу сабабли, кичик бизнеснинг
ЯИМдаги улушини оширишда муҳим омиллардан бири сифатида кредитлаш
ҳажмларини оширишга қаратиш лозим бўлади.


background image

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил

9

Ўзбекистон Республикаси Президентининг “

Кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик субъектларини кредитлаш ҳажмларини ошириш бўйича
қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”

2011 йил 11 мартдаги қарорга асосан

имтиѐзли кредитлаш махсус жамғармаси маблағлари устувор равишда кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасидаги юқори технологияли ва инновация
лойиҳаларини, узоқ ва бориш қийин бўлган туманларда, шунингдек меҳнат
ресурслари ортиқча бўлган туманлар ва шаҳарларда жойлашган ишлаб
чиқариш микрофирмаларини, кичик корхоналарни, деҳқон ва фермер
хўжаликларини молиялаштириш учун ажратилиши белгиланган.

КБХТ

субъектларини кредитлаш механизмини ривожлантириш чора-

тадбирларининг самарали амалга оширилиши: янги иш ўринларини барпо этиш
асосида ишсизлар сонини қисқартириш ва аҳоли бандлигини таъминлашга;
республиканинг барча минтақаларидаги микромолиявий хизматларга муҳтож
аҳолини тўлиқ қамраб олувчи микромолиялашнинг замонавий тизимини
яратишга; кам таъминланган, бироқ иқтисодий фаол аҳоли қатламини ва
ѐшларни тадбиркорлик фаолиятига кенг жалб этиш орқали истиқболда ўрта
мулкдорларнинг кенг қатламининг шаклланишига; тижорат банклари ва нобанк
кредит ташкилотларининг

КБХТ

субъектларини микромолиялаш ҳажмларини

кўпайтиришга; микромолиявий сектор ва унинг инфратузилмасини барқарор
ривожлантиришга; давлат бюджети даромадларини шакллантиришда

КБХТ

ҳиссасини

оширишга,

пировардида,

макроиқтисодий

ва

молиявий

барқарорликнинг мустаҳкамланишига ва барқарор иқтисодий ўсишга имконият
яратади.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов