“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, ноябрь, 2011 йил
1
М.Ш. Аҳмедова,
катта ўқитувчи,
ТДИУ
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ МАҲСУЛОТЛАРИ
ЕТИШТИРИШНИ ҚЎЛЛАБ-ҚУВВАТЛАШ ИҚТИСОДИЙ ТАҲЛИЛИ
Мамлакатимизда амалга оширилаѐтган ислоҳотлар жараѐнида қишлоқ
аҳолисининг турмуш даражасини юксалтиришга, қишлоқларимиз қиѐфасини
ўзгартиришга, жаҳон андозаларига мос келувчи замонавий архитектура ва
дизайн асосида барпо этиладиган, барча қулайликлар ва коммуникация
тизимларига эга бўлган шинам уй-жойлар барпо этишга, ижтимоий соҳа ва
ишлаб чиқариш инфратузилмасини ривожлантиришга алоҳида эътибор
қаратилмоқда.
Маълумотларга кўра, Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг 18,3 млн.
нафари ѐки 70,4 фоиз қисми қишлоқда, 7,7 млн. нафари ѐки 29,6 фоиз қисми
шаҳарда истиқомат қилади. Шундай экан, қишлоқда яшаѐтган аҳоли учун
муносиб турмуш шароитларини яратиш миллионлаб ватандошларимизнинг
фаровонлигини юксалтиришга, уларда эртанги кунга бўлган ишонч ва ҳаѐтдан
қониқиш ҳисларини шакллантиришга хизмат қилади.
Қишлоқда уй-жой қуриш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантиришни
жадаллаштириш дастурининг 2010 йилнинг муҳим устувор йўналишлари
қаторига киритилишига тўлиқ асос бор. Юртимизда 2009 йилнинг “Қишлоқ
тараққиѐти ва фаровонлиги йили” деб эълон қилиниши, шу муносабат билан
қабул қилинган Давлат дастурининг амалга оширилиши қишлоқларимиз
қиѐфасини замонавий архитектура ва саноат асосида тубдан ўзгартириш ва
янгилаш, уй-жой, ижтимоий ва коммунал объектлар, коммунакацияларни барпо
этиш бўйича узоқ муддатга мўлжалланган аниқ мақсадли ишларимизнинг
бошланиши бўлди. Буларнинг барчаси қишлоқ аҳолиси турмуш даражасини
тубдан ошириш ва шаҳар шароитига яқинлаштиришга хизмат қилади.
Фермер хўжаликларининг ишлаб чиқариш – молиявий фаолиятларини ҳар
томонлама ўрганиб чиқиш жараѐнида қўлланиладиган асосий вазифалар
қуйидагилардир: таққослаш, статистик гуруҳлаш, ўртача ва нисбий
кўрсаткичлар, занжирли боғлаш усуллари, математик усулларни қўллаш ва
бошқ. Қишлоқ хўжалиги фаолиятини юқорида қайд этилган усуллар ѐрдамида
ўрганиш хўжаликлардаги фойдаланилмаѐтган имкониятларни аниқлаш, уларни
ишлаб чиқариш, жорий этиш, иш фаолияти самарадорлигини ошириш
имконини яратади. Бундан энг кўп қўлланиладиган усуллардан бири
таққослашдир.
Бу
усулда
қуйидаги
иқтисодий
кўрсаткичлардан
фойдаланилади:
-
ҳисобот кўрсаткичлари режада келтирилган маълумотлар билан
таққосланади;
-
ҳисобот йилида эришилган натижалар кўрсаткичи бу борадаги ижронинг
ўтган йилги маълумотлари билан солиштирилади;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, ноябрь, 2011 йил
2
-
ишлаб чиқариш йўналишида бир неча йил давомида ўзгаришлар
динамикаси аниқланади.
Хусусан, ҳар гектар қишлоқ хўжалиги ери ҳисобига қанчадан даромад
олиш, ҳар 100 га ер ҳисобига чорва маҳсулотлари етиштириш, меҳнат
унумдорлигини, маҳсулот таннархини, маҳсулот сотиш, қишлоқ хўжалигида
товар маҳсулотлари ҳажми ўсишини, хўжаликларнинг даромадлари ва
уларнинг тақсимланиши, техникадан фойдаланиш, меҳнат, ем - хашак
балансини, хўжалик иқтисодиѐтининг ривожланиши ва бошқа кўрсаткичларни
таққослаш мумкин.
Чорвачилик Ўзбекистон иқтисодиѐтида муҳим ўрин тутади. Мамлакат
қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг 40 фоизидан ортиғи унинг ҳиссасига
тўғри келади. Республикада қорамоллар сони охирги 5 йилда 2,6 млн. бошга
ѐки 145 % камайиб, 8,5 млн. бошга етди. Шу жумладан, шахсий ѐрдамчи ва
деҳқон хўжаликларида 2,2 млн. бошга, фермер хўжаликларида 200 минг бошга
ошди. Шу йиллар давомида пуллик хизмат кўрсатиш даражаси 6 баробарга
ошди. Аҳоли қарамоғидаги чорва молларини кўпайтириш ва аҳоли бандлигини
ошириш мақсадида қорамоллар сотиб олиш учун охирги 4 йилда 125.6 млрд.
сўм миқдорида микрокредитлар ажратилди. Паррандачилик фермер
хўжаликлари сони охирги уч йилда 370 тага ошиб, 677 тага етказилди. Ушбу
мақсадларда биргина 2009 йилнинг ўзида 18 млрд. сўм миқдорида кредит
маблағлари ажратилди.
Тошкент вилоятида чорвачилик бўйича 2010 йилнинг 1 январь ҳолатига
ўтган йилнинг шу даврига нисбатан йирик шохли қорамоллар - 9,1 %га, жами
589508 бошни ташкил этди, шу жумладан сигирлар – 9,7 %га 267097 бош, қўй
ва эчкилар – 7,0 %га 613286 бош, паррандалар - 12.9 % 8769,7 бош кўпайди.
2009 йилнинг январь-декабрида барча тоифадаги хўжаликларда 156585,0 тонна
тирик вазнда гўшт 2008 йилга нисбатан 7,4 %га кўп, 531638 тонна сут 6,8 %
кўп, 743123,8 минг дона тухум 13,5 % кўп, 1465,5 тонна жун 7,9 % кўп, 1513,5
тонна пилла 0,5 % кўп етиштирилди.
Барча ҳудудларда чорвачилик маҳсулотлари - гўшт, сут, тухум ишлаб
чиқаришнинг ўсиши, асосан, деҳқон ва фермер хўжаликлари ҳисобига бўлиб,
гўшт ишлаб чиқариш умумий ҳажмида уларнинг улуши 94,8 %ни, сут ишлаб
чиқаришда 98,0 %ни, тухум ишлаб чиқаришда 43,9 %ни ташкил этди.
Сўнгги йилларда Республика фермер хўжаликларида қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларини етиштиришни қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш борасида
ҳукумат томонидан амалга оширилаѐтган изчил тадбирлар, хизмат соҳасидаги
алоҳида тармоқларни ривожлантириш бўйича қабул қилинаѐтган қатор
дастурий йўналишлар хизмат кўрсатиш ва сервис соҳаси, шунингдек, маиший
хизмат кўрсатиш соҳасини юқори суръатлар билан ривожлантиришга олиб
келмоқда
Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг 2006 йил 17
майдаги “Хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини 2006-2010 йилларда
ривожлантириш ҳақида”ги ПК 325-сонли ва 2007 йил 21 майдаги “Ўзбекистон
Республикасида 2010 йилга қадар хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, ноябрь, 2011 йил
3
ривожлантиришни жадаллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар ҳақида”ги
ПК 640-сонли қарорлари бунга яққол мисол бўла олади. Хусусан,
республикамизда 2010 йилга қадар хизматлар ва сервис соҳасини
ривожлантиришни жадаллаштиришга оид қўшимча чора - тадбирлар ҳақидаги
қарорда қуйидаги асосий йўналишлар белгилаб берилган:
- хизматлар
кўрсатиш соҳасида тадбиркорлик фаолиятини янада
кучайтириш учун қулай шарт-шароит яратиш;
- 2010 йилгача хизматлар ҳажмининг ялпи ички маҳсулотдаги улушини 49
фоизга етказиш;
- қишлоқ жойларида истиқомат қилаѐтган аҳолига кўрсатилаѐтган хизмат
турларини кўпайтириб бориш;
- анъанавий хизмат турлари билан биргаликда янги истиқболли – юридик,
консалтинг, банк, молия, суғурта, лизинг ва баҳолаш хизмат турларини жадал
ривожлантириш;
- мамлакатимиз
корхоналарининг
халқаро
бозордаги
хизматлари
даражасини ва сифатини ошириш ҳамда шу асосда хизматлар экспортини
кўпайтириш;
- хизмат ва сервис соҳасида ишлайдиган кадрларни тайѐрлаш ва улар
малакасини оширишни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш.
Хизматларнинг замонавий илғор турлари – телекоммуникация хизматлари,
уяли телефон алоқаси, банк - молия хизматлари, лизинг таркибидаги кредитлар
ажратиш, суғурта, сайѐҳлик – экскурсия ва замонавий хизмат кўрсатиш турлари
жадал суръатда ривожланмоқда. 2008 йилда хизмат кўрсатиш соҳасида 215
мингдан кўп янги иш ўринлари 2103 та савдо ва 5138 та маиший хизмат
кўрсатиш шахобчалари ташкил этилди.
Ҳудудлар ѐнма-ѐн бир хил шароитда жойлашганликларига қарамай, уларда
кўрсатилаѐтган хизматлар бир-биридан фарқ қилади. Агар Тошкент шаҳрида
ҳар бир кишига 2762,3 минг сўмлик, Навиой вилоятида 963,1 минг сўмлик,
Тошкент вилоятида 848,8 минг сўмлик хизматлар кўрсатилган бўлса, бу
кўрсаткич Қорақалпоғистон Республикасида – 204,5 минг сўмни, Сурхондарѐ
вилоятида – 290,1 минг сўмни, Жиззах вилоятида 312,2 минг сўмни ташкил
этди.
Қарорларда белгиланган вазифаларнинг амалга оширилиши натижасида
2008 йилда аҳолига кўрсатилган умумий хизмат ҳажми 121,3 % ўсиб, 2,7 млрд.
сўмни ташкил этди.
ЯХМ ишлаб чиқариш умумий ҳажмининг 51,4 %и кичик тадбиркорлик
ҳиссасига тўғри келди ва бу кўрсаткич 2008 йил январь-декабрга нисбатан мос
равишда 1,8 % кўп. Кичик корхона ва микрофирмалар томонидан ЯХМнинг
31,0 фоизи ишлаб чиқарилиб, 2008 йил январь-декабрга нисбатан 0,3 % кўп
бўлди.
Республикамизда 2008 йил якуни бўйича аҳоли жон бошига 738,5 минг
сўмлик хизматлар кўрсатилган, шу жумладан транспорт хизматлари – 243,8
минг сўм, савдо ва умумий овқатланиш хизмати – 128,8 минг сўм, коммунал
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, ноябрь, 2011 йил
4
хизматлар 113,4 минг сўмни ташкил этди. Маиший хизмат кўрсатиш жами
хажми 2007 йилга нисбатан 132,8 % ўсди.
Аҳолига кўрсатилаѐтган маиший хизматлар таркибида замонавий хизмат
турлари устувор равишда ривожланмоқда. Маиший хизматларнинг ҳажмида
енгил автомобилларни таъмирлаш ва техник созлигини аниқлаш хизмати
улуши 14,1 %, мураккаб турдаги техник жихозларни таъмирлаш 10,6 %, якка
тартибдаги уй-жойларни қуриш, уларни ва кўп қаватли тураржойларни
таъмирлаш хизматлари 12,0 %, аҳоли юкларини ташиш транспорт хизмати
12,4 %, сартарошхона хизматлари 5,6%ни ташкил этади.
Айни пайтда мазкур тармоқни ривожлантиришда мавжуд имкониятлардан
ҳали тўлиқ фойдаланилмаѐтганлигини таъкидлаш лозим. Қишлоқ аҳолисига
хизмат кўрсатиш тизими ҳозирги вақтда ўсиб бораѐтган талабларга жавоб
бермаяпти. 2008 йилда жами хизматлар ҳажмининг 26,8 %и қишлоқ аҳолисига
тўғри келди ѐки ҳар бир қишлоқ аҳолисига кўрсатилган хизматлар ҳажми
шаҳарликларга нисбатан 5,1 маротаба кам.
Бундан ташқари, янги хизмат турлари, жумладан, тадбиркорликни
ривожлантириш учун қулай мухит яратишда зарур бўлган молиявий, лизинг,
консалтинг, юридик ва бошқа хизматлар етарли даражада ривожланмаяпти.
Туристик хизмат кўрсатиш соҳасида беқиѐс имкониятлар мавжуд бўлишига
қарамай, ушбу соҳа секин ривожланмоқда.
Қишлоқ жойлардаги савдо корхоналарининг чакана савдо айланмаси
умумий товар айланмасининг 171,9 %ини ташкил этди. Деҳқон бозорлари
томонидан ҳисобот даврида қишлоқ хўжалиги товарлари ва қорамол сотиш
ҳажми 12,7 %га ошиб, 661955,9 млн.сўмга етди. Унинг товар айланмаси
умумий ҳажмидаги улуши 35,8 %ни ташкил этди.
2009 йил январь-декабрида чакана товар айланмаси 1846956,8 млн.сўмни
ташкил этди ва 2008 йилга нисбатан 115,3 % ўсди.
Савдо корхоналарининг чакана савдо айланмаси ҳажми 2009 йил январь-
декабрида 865895,7 млн.сўмни ташкил этиб, 2008 йилга нисбатан 143,7 %га
ошган.
Чакана товар айланмаси таркибида озиқ-овқат моллари улуши 2009 йил
январь-декабрида 48,3%, ноозиқ-овқат моллари улуши 51,7 %ни ташкил этди.
Умумий овқатланиш соҳасининг товар айланмаси 54634,4 млн. сўмга етди
ѐки 2008 йил январь-декабрига нисбатан 20,1 %га ўсди.
2010 йилнинг 1 январь ҳолатига чакана савдодаги товар захиралари
10146,7 млн. сўмни ѐки 9 савдо кунини ташкил этди.
Норасмий секторнинг буюм бозорлари ва ихтисослаштирилган бозорлар
товар айланмаси 319105,2 млн. сўмни ташкил қилди ѐки 2008 йил январь-
декабрига нисбатан 108,9% ошган. Товар айланмасининг умумий ҳажмида
унинг улуши 17,3% ташкил этди.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, ноябрь, 2011 йил
5
Жадвал
2010 йил январь-декабрида чакана савдо айланмаси таркиби
Кўрсаткичлар
Миллион
сўм
2008 йил январь-
декабрига
нисбатан %
ҳисобида
Якунга
нисбатан %
ҳисобида
Чакана товар айланмаси
1846956,8
115,3
100
Шу жумладан:
Савдо корхоналари
865895,7
143,7
46,9
Бозорлар
981061,1
124,5
53,1
Улардан:
Буюм бозорлари ва
ихтисослаштирилган
бозорлар
319105,2
108,9
17,3
Деҳқон ва озиқ-овқат
бозорлари
661955,9
112,7
35,8
Ердан мустақил равишда ижара асосида фойдаланиш, сув ресурсларидан
фойдаланишда
ҳавзали
бошқарув
тизимига
ўтиш
ҳамда
сувдан
фойдаланувчилар уюшмаларини ташкил этиш ва ривожлантиришга устуворлик
бериш, давлат эҳтиѐжлари учун етиштириладиган маҳсулотлар ишлаб
чиқаришда фермерларни уларга хизмат кўрсатувчи тижорат банклари орқали
тўғридан-тўғри кредитлаш, лизинг асосида имтиѐзли равишда техника
воситалари билан таъминлаш, техникавий хизматлардан фойдаланишда улар
қийматини 15% ҳамда хўжаликлараро суғориш тармоқларини сақлаш, қайта
тиклаш ва ишлатиш харажатларининг давлат томонидан қопланиши, қишлоқ
хўжалиги учун етказиб берилаѐтган саноат маҳсулотлари учун қўшилган
қиймат солиғи тўлашнинг бекор этилиши ва шу каби тадбирлар фермерлик
ҳаракатини ривожлантириш, фермерларни ресурслар ва хизматларга бўлган
талабини тўлақонли қондиришга қаратилган бўлиб, улар ўз ижобий самарасини
бермоқда.
