“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Х.Н. Рўзметова, и.ф.н., доц. ТДИУ
КИЧИК БИЗНЕС СУБЪЕКТЛАРИ ФАОЛИЯТИДА АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН САМАРАЛИ
ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
В данной статье автор предлагает пути эффективного использования
информационно-коммуникационных технологий в деятельности субъектов
малого бизнеса. Приводится процессно-ориентированный порядок оценки
экономической эффективности ИКТ.
In this article, the author suggests effective use of information and
communication technologies in small businesses. Moreover, author presents a
process-oriented procedure of evaluating economic efficiency of ICT.
Калит сўзлар:
кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик, бошқарув, ахборот-
коммуникация технологиялари, самарадорлик.
Сўнгги йилларда ахборот-коммуникация технологияларининг (АКТ)
нархлари пасайиб бориши, кичик бизнес субъектлари раҳбарлари томонидан
уларга қилинаётган инвестициялар миқдорининг орттириб боришида асосий
омил бўлиб хизмат қилмоқда. Ўз ўрнида улар АКТни кенг кўламда қўлланиши
табиий ҳолда меҳнат унумдорлигини юксалишига олиб келади деб ўйлашади.
Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, АКТни кенг ва комплексли қўллаш уларга
қилинаётган инвестицияларнинг ўзини оқлаши ёки оқламаслиги масаласини
долзарб қилиб қўйди. Олдинги асрнинг 90-чи йилларида олиб борилган кўплаб
илмий тадқиқотлар АКТга қилинадиган инвестицияларнинг олинадиган меҳнат
унумдорлигининг ўсиш суръати билан ўзаро яқин боғлиқ эканлигини кўрсатди.
Шу билан бирга ушбу хулосага қарама-қарши бўлган тадқиқотлар ҳам олинган.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг экспорт салоҳия-
тини янада кенгайтириш, уларга замонавий, чет эл бозорларида рақобатбардош
маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтиришда ва уни экспортга чиқаришда зарур
ҳуқуқий, молиявий ва ташкилий ёрдам кўрсатиш, мамлакатимизнинг экспорт
қилувчи тадбиркорларини ташқи бозор конъюнктураси ўзгаришлари ҳавф-
хатарларидан ишончли ҳимоя қилишни таъминлаш мақсадида Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 08.08.13 йилдаги ПҚ-2022 сонли
“Кичик бизнес
ва хусусий тадбиркорлик субъектлари экспортини қўллаб-қувватлаш
борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги
Қарори қабул қилинди.
Ушбу Қарор асосида ташкил қилинган кичик бизнес ва хусусий тадбир-
корлик субъектларининг экспортини қўллаб-қувватлаш жамғармасига қуйидаги
вазифалар юклатилди:
а) талаб-эҳтиёжга бўлган жорий ва истиқболдаги конъюнктурани ўрганиш
юзасидан ташқи бозорларнинг чуқур маркетинг тадқиқотларини ўтказиш ҳамда
мамлакатимизнинг кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари
томонидан ишлаб чиқариладиган маҳсулотни экспорт қилиш учун потенциал
имкониятларни аниқлаш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
б) кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари ишлаб чиқараётган
маҳсулотларнинг ассортименти ва турларини тизимли асосда таҳлил қилиш,
уларнинг ташқи бозорлардаги рақобатдошлик даражасини аниқлаш, тегишли
маълумотлар базасини шакллантириш, бунинг асосида экспортга ишлаб
чиқарилаётган маҳсулотнинг жаҳон ва минтақавий бозорлардаги талаб-
эҳтиёжга мос келишини таъминлашга қаратилган таклифлар ишлаб чиқиш;
в) кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг маҳ-
сулотларини ташқи бозорларга чиқаришда, эҳтимол тутилган харидорларни
излашда, шартномаларни тайёрлаш ва тузишда, экспорт операцияларини амалга
оширишда, экспорт қилувчиларни эҳтимол тутилган ҳавф-хатарлардан
ишончли ҳимоя қилишда, шунингдек хорижий мамлакатларнинг қонунчилиги
бўйича талаб этиладиган зарур лицензиялар, сертификатлар ҳамда бошқа
рухсатнома ва йиғимларни олиш ва тўлашда юридик, молиявий ва ташкилий
хизматлар кўрсатиш.
Миллий иқтисодиётда амалга оширилаётган ислоҳотларда кичик
бизнеснинг ўрни каттадир, чунки унинг республикамизда олиб борилаётган
ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлардаги салмоғи йилдан-йилга юксалмоқда.
Фақатгина 2013 йилда 26 мингдан зиёд кичик бизнес субъектлари иш бошлади.
Ушбу секторда фаолият кўрсатаётган корхоналарнинг умумий сони 190 мингга
етди. Мамлакат ялпи ички маҳсулотининг қарийб 55,8 % айни шу соҳада ишлаб
чиқарилмоқда.
Юқорида қўйилаётган вазифаларни кичик бизнес субъектлари томонидан
амалга оширилишида АКТ имкониятларидан кенг фойдаланиш талаб қилинади,
чунки ҳозирги глобаллашув шароитида уларнинг функционал имкониятлари
бизнес учун кенг шарт-шароитларни яратиб беради.
Олиниши мумкин бўлган иқтисодий самарадорлик ҳар бир кичик бизнес
субъекти юритаётган хўжалик фаолиятининг асосий принципларидан
ҳисобланади. Иқтисодий самарадорлик харажат қилинган ресурслар билан
олинган натижаларнинг оптимал нисбатига эришишни мақсад қилиб олади.
Инвестицион лойиҳалар иқтисодий самарадорлигининг таҳлили (ИСТ)
корхона раҳбарларининг асосий вазифаларидан ҳисобланади. Бундай
таҳлилларни амалга оширишда учта вақт кесимидаги оралиқни келтириш
мумкин (1-расм.)
Инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш борасида қарорларни қабул
қилишгача, ИСТ қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватловчиси ҳисобланади.
Бунда ўзаро муқобил бўлган бир нечта инвестицион лойиҳаларни ўзаро
солиштириш ҳақида ёки ягона лойиҳани амалга ошириш бўйича қарорлар
қабул қилиши ҳақида сўз кетиши мумкин.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
Инвестицион лойиҳани амалга
ошириш бўйича қарор қабул қилиш
Вақт
Қарор қабул
қилингунча
ИСТ
Инвестицион
лойиҳани амалга
ошириш вақтида
ИСТ
Инвестицион лойиҳани амалга
оширилгандан кейин ИСТ
Таҳлилгача
Таҳлилдан кейин
1-расм. Иқтисодий самарадорлик таҳлилини ўтказишнинг вақт
оралиқлари
Манба: Муаллиф ишланмаси.
АКТ таркибий жиҳатдан учта компонентдан иборат бўлиб, улар инсон,
бизнес-жараён (масала) ва АКТдир (2-расм). Уларнинг орасидаги ўзаро
алоқалар жудаям мураккаб ҳисобланади. Кичик бизнес субъектларининг
бизнес-масалалари АКТнинг функционал имкониятлари ва унумдорлигига
ҳамда ходимнинг малакасига қўйиладиган талабларни белгилаб беради. Ўз
ўрнида ходим ҳам АКТ олдида ўзининг маълум бир талабларини қўйиши
табиийдир.
2-расм. АКТнинг компонентлари
Манба: Муаллиф ишланмаси.
АКТ техник жиҳатдан мураккаб тизим ҳисобланиб, ўз ўрнида улар ҳам
иқтисодий самарадорликни баҳолашга ҳам махсус талабларини қўяди. АКТга
қилинадиган инвестициялар стандарт ҳолатлардан келиб чиққан ҳолда баҳолаш
мумкин эмасдир. Янги ишлаб чиқариш воситаларига қилинадиган
Ходим
Бизнес-
масала
АКТ
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
инвестицияларни қоплаш вақт ўтиши билан маълум бир пул воситаларининг
кетма-кет равишда йиғилишини тасаввур қиламиз.
Охирги ўн йилларда кичик бизнес субъектларининг иқтисодий-молиявий
натижадорлигига АКТнинг таъсири механизмлари жиддий ўзгаришларни
кечириб, улар авваломбор технологияларнинг функционал имкониятлари
кенгайиб бориши билан изоҳланади. Олдинлари кичик бизнес субъектларида
фаолият кўрсатиши чегараланган локал амалий дастурлари қўлланилган бўлса,
ҳозирги кунга келиб эса АКТ корхоналарнинг барча фаолият соҳаларига кенг
кириб борди. Ахборот тизимлари кичик бизнес субъектлари ичида нафақат
алоҳида бизнес-жараёнлар ва ташкилий бирликлар ўртасида ўзаро боғловчи
ролини ўйнамоқда, балки унинг ташқарисида ҳам муҳим вазифаларни тезкор
бажаришмоқда. Бундай тенденциялар мураккаб ахборот тизимларни талаб
қилиб, улар ўз ўрнида ERP (Enterprise Resource Planning – корхоналар
ресурсларини режалаштириш) - тизимларда ўз аксини топмоқда. Шунинг учун
ҳам ахборот тизимларининг кичик бизнес субъектлари молиявий-иқтисодий
фаолиятига таъсир қилиш чегараларини аниқлаш қийин бўлмоқда.
АКТлари ўз-ўзидан ҳеч қандай фойда олиб келмайди. Шунинг учун ҳам
АКТлар кичик бизнес субъектлари фаолиятига қандай механизмлар орқали
ижобий таъсир қилиши мумкинлигини аниқлашга тўғри келади. Фақат
шундагина АКТни жорий қилиш натижасида олиниши мумкин бўлган фойда ва
қилинадиган ҳаражатлар таркибини аниқлаш мумкин бўлади. АКТдан
фойдаланиши натижасида кичик бизнес субъектлари бозордаги улушининг,
даромад ва фойдасининг ўсиши каби кўрсаткичлар билан кузатиш мумкин.
Мутахассисларнинг фикрича, кичик бизнес субъектлари фаолиятига
АКТнинг таъсирини аниқлашда кўп ҳолларда бизнес-жараёнлари унчалик
ҳисобга олинмайди. Уларнинг фикрича, АКТнинг таъсири биринчи даражада
тезкор кўрсаткичлардан бўлмиш юкни етказиш вақти, уларни юклаш тезлиги,
ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланишларда ўз аксини топади. Иккинчи
даражада эса ушбу кўрсаткичлар ўз ўрнида юқорида турган бозор улуши ёки
фойдалилик каби кўрсаткичларга ўз таъсирини кўрсатади. Шулардан келиб
чиққан ҳолда кичик бизнес субъектлари ютуқларига АКТнинг таъсир қилиш
механизмларини акс этувчи умумий моделни ишлаб чиқдик.
Келтирилган 2-расмдан кўриниб турибдики, АКТлар ресурслари
жараёнлар кесимида турлича операцияларнинг бажарилишини қўллаб-
қувватлайди ёки янги тартибдаги операцияларни киритиш имкониятларини
яратиб беради. Кичик бизнес субъектлари жараёнлари самарадорлигини
ошириш уларда меҳнат унумдорлигини юксалтиришда ўз аксини топишга олиб
келади. АКТ ҳисобига қўшимча қийматни яратишга кичик бизнес
субъектларига нисбатан ташқи бўлган бир қатор омиллар жиддий таъсир
кўрсатиб, улар бизнесдаги шериклар билан ҳамкорлик қилиш ёндашувлари,
тармоқнинг ўзига хослигидан иборатдир.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
Макромуҳит
Рақобат муҳити
Кичик корхона
АКТдан фойда олиш механизмининг
вужудга келиши
2-расм. Кичик бизнес субъектлари ютуқларига АКТнинг таъсир
қилиш механизмлари
Манба: Муаллиф ишланмаси.
Юқоридаги расмдан кўриниб турибдики, АКТдан олиниши мумкин бўлган
манфаатдорлик механизми уларнинг жараёнларга тўғридан-тўғри таъсир
қилиши билан ифодаланади. Шунинг учун ҳам фақат жараёнларга қараб
йўналишларни олиш АКТдан олинадиган иқтисодий самарадорликни
баҳолашга ёндашувларнинг мақсадга мувофиқлигини белгилаб беради. Қуйида
таклиф қилинаётган жараёнлар модели АКТларни баҳолашни амалга ошириш
тартибини тавсифлаб бериб, уларни жорий қилиш бўйича қарорлар қабул
қилишни тайёрлайди (3-расм).
Давлатнинг
тавсифи
Тармоқнинг
тавсифи
АКТ-ресурс:
технология ва
ходим
Ташкилий
ресурслар
Жараён-
лар
Жараёнлар
унумдорлиги
Кичик
корхонанинг
ютуқлари
Бизнес ҳамкорлар ва
уларнинг жараёнлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
3-расм. АКТ жорий қилиш натижасида олиниши мумкин бўлган
иқтисодий самарадорликни баҳолашнинг йўналтирилган-жараёнли кетма-
кетлиги
Манба: Муаллиф ишланмаси.
Юқорида таклиф қилинаётган ёндашувдан кўриниб турибдики, АКТ
жорий қилиш натижасида олиниши мумкин бўлган иқтисодий самарадорликни
Таҳлиллар натижасини умумлаштириш
Фойдалиликнинг таҳлили
Харажатлар таҳлили
Эгалик қилишнинг умумий қиймати
АКТнинг таъсирини баҳолаш
АКТ таъсирининг таркибий чизмаси
АКТ технологик параметрларининг
таҳлили
Танланган жараёнларни
идентификациялаш
Жорий қилишнинг реал сценарияларини
танлаш
“Қандай мавжуд” жараёнларини
моделлаштириш
“Қандай бўлиши керак” жараёнларини моделлаштириш
Жараён-кўрсаткич таркибий чизмасини яратиш
“Қандай мавжуд” кўрсаткичлари бўйича
маълумотларни йиғиш
“Қандай бўлиши керак” кўрсаткичлари
қийматини баҳолаш
Харажатлар турларини
аниқлаш
Харажатлар миқдорини
баҳолаш
Иқтисодий самарадорликни ҳисоблаш
Инвестициялар рентабеллигини
ҳисоблаш
Сифат кўрсаткичларининг
таҳлили
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2014 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
баҳолаш учта босқичдан, яъни фойдалиликнинг таҳлили, ҳаражатлар таҳлили
ва таҳлиллар натижасини умумлаштиришдан иборатдир. Амалиёт шуни
кўрсатмоқдаки, АКТдан кенг кўламли ва тизимли равишда фойдаланишни
йўлга қўйилган тақдирдагина кичик бизнес субъектлари томонидан маълум бир
иқтисодий самарадорликка эришиш мумкин бўлади.
Хулоса қилиб айтганда, миллий иқтисодиётимизда кичик бизнес ва
хусусий тадбикорлик субъектлари салмоғининг кундан-кунга ортиб бориши,
улар ўртасидаги рақобат муҳитини янада жиддийлаштиради. Бу эса улар
фаолиятида
инновацион
технологиялардан
кенг
фойдаланишнинг
долзарблигини юксалтириб бораверади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
“Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун
қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-
тадбирлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 24
августдаги № 4354 Фармони.
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 08.08.13 йилдаги ПҚ-2022
сонли “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари экспортини қўллаб-
қувватлаш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги
Қарори қабул
қилинди.
3.
Абдуллаев Ё., Юлдашев Ш. Малый бизнес и предпринимательство. –
Т.: Иқтисодиёт ва молия 2008. -156 б.
4.
Ходиев Б.Ю., Қосимова М.С., Самадов А.Н. Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик. -Т.ТДИУ. 2010.-267 б.
5.
Кузнецов Ю.В. Теория хаоса в менеджменте [Электронный ресурс]. -
Режим доступа: http://www. mancess.moy.su/news.
6.
Ғойибназаров Б., Раҳмонов Ҳ., Отажонов Ш., Алматова Д. Кичик бизнес
ва хусусий тадбиркорлик – мамлакат ижтимоий-иқтисодий тараққиётини
юксалтириш омили. Монография. –Т.: Фан, 2011.-184 б.
