“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Х. Рузметова, иф.н., доц.,
М.Қ. Абдуллаев, ассистент ТДИУ
КИЧИК БИЗЕС СУБЪЕКТЛАРИНИ АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ АСОСИДА БОШҚАРИШНИНГ ИННОВАЦИОН
МЕХАНИЗМИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ
В данной статье автор предлагает пути совершенствования управления
субъектами малого бизнеса и частного предпринимательства на основе ин-
формационно-коммуникационных технологий. Приводятся подходы ведущих
ученых мира по инновационному управлению субъектами хозяйствования.
In this article the author suggests ways to improve management of small busi-
nesses and private entrepreneurship based on information and communication tech-
nologies. Moreover, approaches of leading scientists on innovative management of
business enterprises are given.
Калит сўзлари:
кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик, бошқарув, ахборот-
коммуникация технологиялари, инновациялар, концепция.
Мустақилликка эришган кундан бошлаб республикамиз миллий
иқтисодиётида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг тутган ўрнига катта
аҳамият берилиб, бу борада барча меъёрий-хуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган.
Унинг натижаси улароқ, 2013 йил якуни бўйича унинг мамлакатимиз ялпи ички
маҳсулотидаги улуши 55,8 %ни ташкил қилди.
Миллий иқтисодиётда бозор ислоҳотларини жадал амалга ошириш
пайтида кичик бизнес субъектларининг атроф муҳитдаги иқтисодий
хавфсизлиги ва барқарор ҳолатининг энг муҳим омилларидан бири бўлиб
ташкилий бошқаришнинг касбий жиҳатдан қурилган тизими хизмат қилади.
Бундай тизим фақатгина барча манфаатдор томонларнинг, шу жумладан
истеъмолчилар, мулк эгалари (акциядорлар), инвесторлар, давлат, менежерлар
ва оддий хизматчиларнинг эҳтиёжларини қондиришга эмас, балки бутун
тизимнинг ишлаш қобилиятини муттасил равишда қўллаб-қувватлаб туришга
қаратилган бўлади. Шу билан бирга, ўзининг асосида “классик”
менежментнинг бошқариш механизмларини сақлайдиган кўпчилик маҳаллий
кичик бизнес субъектларини бошқариш тизими атроф муҳитдаги ҳавф ва юқори
мавҳумлик шароитида кўпинча маҳсулдор бўлмайди ҳамда уларда мавжуд
бўлган ижтимоий-иқтисодий ва моддий-техник салоҳиятни тўлиқ ҳажмда
қўллашга имкон бермайди. Кўрсатилган муаммони енгиб ўтиш муайян қайта
кўриб чиқиш, аввалдан, жаҳон ва маҳаллий амалиёт томонидан синаб кўрилган
ёндашувлар, усуллар ва бизнес-тизимларни бошқариш тенденцияларини
қайтадан кўриб чиқиш, уларни иқтисодиётда содир бўлаётган трансформацион
жараёнлар ҳамда демократик ижтимоий тузилиш ва бизнесни юритишга мос
келтириш зарурлигини кўрсатади.
Илмий-техник
ва
ижтимоий
тараққиётнинг
юқори
суръатлари,
ахборотларни тарқалиш ҳажми ва қайта ишлаш тезлигининг доимо ошиб
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
бориши, коммуникацияларнинг халқаро характери ва тобора ошиб бораётган
рақобат кичик бизнес субъектларининг доимий ва муттасил такомиллашишини
назарда тутади. Такомиллаштириш жараёнларининг ўзи бевосита иқтисодий
тизимларни созлашдаги концептуал қоидалар ва ана шу тизимларни бошқариш
механизмлари билан боғланади, ҳамда ўз-ўзини ривожлантириш ва ўз-ўзини
ташкил этишга бутунлигича қаратилган бўлади. Ташкил этиш назариясида
ушбу жараён ўз-ўзини сақлаш қонуни билан белгиланади.
Ташқи муҳитнинг ноаниқлиги ва олдиндан айтиб бўлмаслигига мос
келадиган “ўз-ўзини ўргатадиган” ва “ўз-ўзини ривожланирадиган”
ташкилотларни қуриш ғоялари анчадан бери илмий муҳитда қизиқиш уйғотган
ва кўп, баъзида, бир-бирига зид бўлган бироқ конструктив бўлган нуқтаи
назарлар ва ёндашувларни назарда тутади. Мисол учун, Ю.В.Кузнецов, ўзининг
ишида “ўрганадиган, ўз-ўзини ўқитадиган ташкилотлар” ни яратиш муаммоси
тўғрисида гапирар экан, П.Сенгенинг [1] концепциясини ёқлаб чиқади ва
ноаниқ ҳамда бошқариб бўлмайдиган замонавий ишбилармонлик дунёси
шароитида илмий менежментнинг махсус тейлорча иборалари ўзининг
иерархиклиги ва тартибга солинганлиги боис кўпинча самарали бўлмайди.
Бундан ташқари, анъанавий бошқариш фани унинг фикрича, менежерларнинг
амалий манфаатларига борган сари кам мос келади, уларни воқеалар ривожини
олдиндан айтиб бериш имкониятидан маҳрум қилади ва бу билан тизимда
содир бўлаётган ўзаро алоқалар ва ўзгаришлар занжирини жисмонан кўриб
чиқа олмайдиган қилиб қўяди. «Бунинг натижасида менежерлар ўзлари
бошқариши лозим бўлган тизимларнинг гаровга олинган объектига айланиб
қолишади. Улар ана шу тизимларнинг асосида ётадиган динамикани ҳам, ушбу
ташкилотнинг мақсадларига эришиш учун унга қандай таъсир қилиш
лозимлигини ҳам тушунмайдилар»[2].
Бу нуқтаи назар билан рози бўлмаслик қийиндир. Ҳақиқатдан ҳам, классик
фан аввалдан менежернинг атроф муҳитдаги у, ёки бу ўзгаришларни олдиндан
айтиб бериш, кейинчалик эса, уларга таъсир қилиш борасидаги барча
уринишларини йўққа чиқаради. Классик фан томонидан эътироф этиладиган
илмий (анъанавий) менежмент тамойиллари самарали бошқариш концепцияси
билан зиддиятга бориб қолади, чунки улар асосида яратилган ташкилий
тузилмалар, қисқа вақт ичида атрофдаги ўзгаришларга қийинчилик билан
кўникади. Менежерни ҳамма нарсани биладиган ва компания ишини илмий
усуллар асосида режалаштирадиган одам сифатидаги намоён қиладиган
тасаввурлар бугунги кун талабларига тўғри келмайди.
Раҳбар ташқи муҳитдаги қийинчилик ва ноаниқликлар муаммоларини
ташкилотни локал манфаатларни четга суриб, вазифалар устуворлиги учун
кураш олиб борадиган бўлинмаларга, хизматларга, бўлимларга, гуруҳларга
бўлиш орқали ҳал қилишга ҳаракат қилади. Натижада, тизим алоҳида бўлган ва
ҳар бири ўзининг бюджети, менежменти, мақсадлари ва қайта ўзгартириш
бўйича вазифаларига эга бўлган кичик тизим остилари орқали чизиқли
бошқарилади.
Кичик бизнес субъектларининг мураккаб муаммолари билан ишлашнинг
ушбу усули бизнингча жиддий салбий оқибатларга олиб келади, чунки юзага
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
келган муаммоларни ҳал қилмайди, балки уларни субоптимизация даражасига
олиб тушади. Бу эса, охир оқибатда тизим остиларининг зиддиятини келтириб
чиқаради. Натижада ҳар қандай синхронлашмаган ва мувозанатлашмаган локал
ечимлар бутунлигича тизим ҳолатининг ноаниқлиги ва ўзгара олишининг
ўсишига олиб келади ва ташқи муҳитдан жавоб тарзидаги акс таъсирни
келтириб чиқариши мумкин. Тизимни мувозанат ҳолатидан чиқаришга ва унга
ривожланиш динамикасини беришга ҳаракат қиладиган ҳар қандай янги
ташаббус тизимнинг ичида енгиш қийин бўлган қаршиликни билан рўпара
бўладиган анаънавий вазият юзага келади.
Бошқаришнинг шундай парадокси юзага келадики, сотилаётган
маҳсулотлар ассортиментини кенгайтириш кўринишидаги инновациялар ёки
кичик бизнес субъектлари функционал тузилмасининг ўзгариши, шунингдек
комммуникатив жараёнларнинг бажарилиши кетма-кетлиги уларнинг амалга
ошишини қийинлаштирадиган чекланишлар, стереотиплар ва ички қоидалар
таъсирига тушиб қолади. Кичик бизнес субъектлари бунда муайян
функцияларни бошқаришдан маҳрум бўлиб қолади.
Бу ҳодисанинг сабаблари бизнингча қуйидагилардан иборат:
– биринчидан, раҳбарлар жаҳон фанининг бошқаришга тизимий ёндашув
назариясининг тажрибаси, усуллари, технологиялари ва ютуқларини қўллаш
борасидаги амалиётнинг етарли даражада эмаслигида;
– иккинчидан, ташкилотнинг ўзида амал қилаётган барча жараёнларнинг
тузилмали алоқалари ва ўзаро боғланишларининг, шу жумладан ички ва ташқи
коммуникациялар ўзаро алоқасининг аҳамиятини кам тушунишида;
– учинчидан,менежерларда стратегик бошқариш масалаларини тизимли
равишда ечишга ёрдам берадиган услубий ва методологик инструментларни
ишлаб чиқиш ва татбиқ этиш борасидаги фаолият билан шуғулланишга туртки
бўладиган сабабларнинг етарли эмаслигида.
“Тизимийлик”ка, яъни бошқаришнинг барча тизим остилари: ишлаб
чиқариш,
ҳисоб-китоб,
режалаштириш
ва
назоратнинг
бир-бирига
ҳамоҳанглиги ва уйғунлашиб кетишига етишишнинг зарурлигини чуқур
тушуниб етиш менежерларга кичик бизнес субъектларини янги турдаги ўз-
ўзидан ривожланадиган ва ўрганадиган ташкилотга айлантирадиган,
ҳақиқатдан самарали бўлган бошқариш тизимини қуришга бевосита
яқинлашишга имкон беради. Бундан ташкилот бизга ўз-ўзидан ўрганадиган
ташкилотнинг энг муҳим характеристикалари билан бирга белгиловчи
тенденцияларнинг ўзаро алоқасида қурилган мураккаб, очиқ, динамик тизим
бўлиб намоён бўлади. Ўзининг негизида у илғор бошқариш усуллари ва
“соғлом фикр” тамойилларининг комбинациялари ҳисобига асосий ваколатлар
ва қобилиятларнинг ўзгаришини сақлайди (1 жадвал). Айнан, шундай
ташкилотни Ю.В. Кузнецов назарда тутиб, шундай деган: «Бундай ташкилот
табиатда кузатиладиган мураккаб адаптив тизимларга ўхшаш бўлган
тавсифларга эга бўлади. Бу юқори марказлашган тизим бўлиб, унда маҳаллий
(локал) даражада қарор қабул қилишлар жараёнининг ихтиёрий миқдорида ҳам
бутун тизимдаги тартиб ўзгармай қолади. У доим содир бўлаётган
ўзгаришларга мослашади» [2].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
“Ўз-ўзини
ривожлантирадиган”
ташкилотнинг
умумлашган
концепциясини ҳамма ёқни қамраб олувчи сифат фалсафаси ҳамда жараёнлар,
объектлар ва муҳитнинг ўзгарувчанлик табиатини тушуниб етишга асосланган
Э. Деминг концепцияси билан солиштириб кўрамиз.
Ўзининг негизида концепция кўпчилик хорижий компаниялар учун
қайсидир маънода ҳаракатлар дастури - ХХI асрнинг интерактив менежментига
янгича ёндашувнинг намунаси бўлиб қолган “менежмент учун 14 та
тамойил”ни сақлайди. Бизнинг айнан шу концепцияни мисол сифатида
танлашимиз тасодифан эмас. Э.Деминг асарларининг таниқли тадқиқотчиси
бўлган Ю.П.Адлернинг фикрига таянадиган бўлсак, биз кўриб чиқилаётган
“ҳаракатлар дастури” нинг ҳар битта пункти муайян маънода ташкилот
томонидан қайсидир “олий мақсад – тизимли оптимизация” га эришишнинг
стратегияси ҳисобланади. Адлер бўйича “тизимли оптимизация” деганда
“ташкилот билан манфаатларининг умумийлиги борасида боғланган ижтимоий
гуруҳлар: истеъмолчилар, ходимлар, мулк эгалари, бутун жамиятнинг узоқ
муддатли
эҳтиёжларини
қондириш”
тушунилади[3].
«Тизимли
оптималлаштириш, ёки ташкилот тизимли хусусиятларини тушуниш,
жараёнлар,
объектлар
ва
муҳитнинг
ўзгарувчанлиги
шароитидаги
бошқаришнинг оптимал усуллари тўғрисидаги таълимот, билиш назариясининг
элементлари, индивидуал ва гуруҳли психология тўғрисидаги билимларнинг
асоси билан биргаликда – бошқарув назариясининг бу тўртта асосий
элементини Э.Деминг “чуқур билимлар тизими” деб атаган ва ҳар битта
компанияда ихтиёрий босқичдаги раҳбарларга ўрганишни тавсия этган [3].
“Чуқур билимлар тизими” ни ташкил этувчи илмий концепция ва
тамойилларнинг таҳлили муҳим хулоса қилишга имкон беради: биз томондан
айтиб
ўтилган
янги
турдаги
ташкилотнинг
барча
тамойил
ва
характеристикалари ўзининг мўлжалланиши бўйича Э.Демингнинг бошқарув
назарияси билан жуда ҳам мос тушади. Улар орасидаги фарқдан кўра ўхшаш
жиҳатлари кўп. Энг асосийси, иккала концепция бир-бирини тўлдириб,
ташкилотни такомиллаштириш жараёнини қуриш учун пойдевор бўлиб қолиши
мумкин эди.
Бундан ташқари, тизимнинг муттасил ўзгариб туриши ва барқарор
ривожланиши контекстида иккала концепция бир хилда ўз диққатини ўта
тартибсизлик, мураккаблик ва ўз-ўзини ташкил этишга қаратадиган
инновацион механизмни шакллантиришга йўналтирилган, менежментга эса
керак бўлмаган хавфлар ва йўқотишлардан халос бўлган ҳолда самарали
бошқариш ечимларини топишга имкон беради.
Бошқаришнинг инновацион механизмини ишлаб чиқиш масаласи
амалдаги бошқариш тизимларини бундан кейинги ривожланиши ва
такомиллашуви йўлларини аниқлашни ўз ичига олади. Бизнингча кейинчалик
бу жараён бошқариш объектлари тўғрисидаги билимларни такомиллаштириш,
бошқарув
таъсирларини
танқидий
таҳлил
қилишнинг
тафаккурли
технологияларини
ривожлантириш,
бошқарув
фаолиятини,
унинг
самарадорлиги характеристика ва мезонларини янада чуқурроқ тушуниш, яъни
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
“инновацион бошқариш” тушунчасига кирадиган барча нарсалар билан узвий
боғлиқ бўлади.
Шуни таъкидлаш лозимки, “инновацион бошқарув” атамаси кўпчилик
олимлар
томонидан
бошқариш
ечимларининг
самарадорлигини
таъминлайдиган, янги ёндашув ва усулларнинг раҳбарият томонидан
қўлланилиши орқали бевосита компанияни бошқариш соҳасига киритилган.
Бундай ҳолатда, бошқариш объекти бўлиб компания ва унинг таркибий
қисмлари хизмат қилади. Бу контекстда биз
«инновацион менежмент»
ни,
яъни
инновацияларни татбиқ этиш натижасида бошқариш жараёни элементлари
ўртасида
юзага
келадиган
ва
содир
бўладиган
муносабатларни
такомиллаштириш ва оптималлаштириш ҳисобига компаниянинг фаолият
кўрсатиши ҳамда ривожланишини оширишга қаратилган менежментни назарда
тутамиз.
Компаниянинг ўзи бу контекстда биз томондан ички қайтувчан алоқага
эга бўлган, ташқи муҳит билан алоқа қилиш жараёнини тезлаштирадиган ёки
секинлаштирадиган ва бу билан мураккаб, очиқ ва эмержентли тизим сифатида
қаралади. Ундаги вақт бўйича доимий бўлган алмашув жараёнлари
мувозанатнинг барқарор равишда бузилишига ва демак тизим ўзининг
муқаррар ўзгаришига, ёки ривожланишига олиб келади.
Бу борада “бошқариш механизми” тушунчасини биз фақатгина бошқариш
тизими доирасида бошқарувчи ва бошқариладиган тизим остилари ўртасида
амал қиладиган ўзаро боғланган компонентларнинг бирлашган мажмуаси
сифатида қарашни таклиф этамиз.
Шундай қилиб «бошқариш механизми» деганда бошқаришнинг мақсад,
тамойил ва вазифаларини бирлаштирувчи ўзаро боғланган элементлар
мажмуаси, бошқариш органлари, инструментлари ва усуллари, бошқарув
объектлари ва тузилмаси, бажарилишнинг таҳлили ва баҳосини ўз ичига олган
бир бутун мураккаб тизимни тушуниш лозим. Бунда унинг элементлари
тизимни атроф муҳитнинг доимий ўзгаришига ўз вақтида мослашишини
таъминлайди, шунингдек тизимга якуний натижага максимал даражада
эришишини таъминлайдиган қулай шароитларни яратиш учун муҳитни фаол
ўзгартира олади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
1 жадвал
Янги турдаги “ўз-ўзини ривожлантирувчи” ташкилот концепцияси
№
Тенденциялар
Характеристикалар
Қобилиятлар
Бошқарув усуллари
Тамойиллар
1
Компаниянинг ташқи муҳит
таъсирига боғлиқлик ҳолати-
нинг кучайиши.
Компаниянинг очиқлиги ва
бошқариш тизимининг зарур
элементларини тезда ўзгарти-
ришга қодирлиги
- содир бўлаётган воқеаларни
тушуниш мақсадидаги ахборот
борасидаги очиқлик ва бошқарув
қарорларини қабул қилишдаги
самарадорлик
- мавжуд ахборот-ларни тўплаш
ва таҳлил қилиш учун атроф-
муҳитни доимий “сканер” қилиш
хизматларни етказиб берувчи ва
истеъмолчилар билан ҳамкорлик
муносабат-ларини йўлга қўйиш
учун компания ва унга боғлиқ
бўлган гуруҳларнинг ҳамкорлик-
даги лойиҳалари
Интеллектуал модел-
лар асосида бошқарув
вазиятларини ҳал қилиш-
даги стереотипларнинг
ўзгариши
Ишонтириш усуллари:
- тизимнинг ҳаражат-
лари, сифати ва бошқа
параметрларининг
таҳлили;
- жараёнларни иқтисо-
дий-математик моделлаш-
тириш;
- балансли усул.
-
коммуникацион
алоқаларни
йўлга
қўйиш
орқали
урғуни
истеъмолчига қаратиш;
- ҳамкорликнинг узоқ - муддатли
истиқболларини
таъминлаш
ва
иккала
томоннинг
ижтимоий
қадриятларни яратиш қобилиятини
ошириш учун етказиб берувчилар
билан ўзаро манфаатли муноса-
батлар;
-
маълумотларни
ва
кириб
келаётган ахборотларни муттасил
таҳлил қилиш орқали фактларга
асосланган бошқарув қарорларини
қабул қилиш.
2
Тармоқ
турисидаги
тузилмалар фойдасига қатъий
иерархик тизимлардан воз
кечиш. Ҳокимиятнинг децен-
траллашуви
ва
вертикал
бошқарувни
ваколатларни
ҳамда қуйи бўлинмаларга
масъулиятни
делегация
қилиш орқали горизонтал
ҳолатга кўчириш
компания фаолиятининг ҳисоби
ва назо-рати шундай қурила-дики,
ҳар битта ходим унинг ихтиёрида
бўлган
ресурслар
олдидаги
масъулиятни сезади;
-ходимларни компания страте-
гияси ва сиёсатини ишлаб чиқишга
жалб қилиш;
-жараёнларнинг узлуксиз давом
этишини
кўзда
тутадиган
стратегияни
ишлаб
чиқишга
“ўрганувчан” ёндашув.
Билимларнинг англаб
етилган ҳолда тўпланиш
жараёни сифатидаги ти-
зимли фикрлаш
Мажбурлаш усуллари:
-
бошқарув
тизимини
меъёрий-услубий тартибга
солиш;
-
режалаштириш, ҳисоб-
китоб ва назорат;
- моддий рағбатланти-
риш ва мотивация
- жараёнли ўтиш, яъни корхона
фаолиятини ва тегиши ресурсларни
жараён сифатида бошқариш;
-
персонални ўзгаришлар ва
компания муаммоларини ҳал қилиш
жараёнига жалб этиш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
1 жадвал давоми
3
Менежерлар
бошқарув
ишининг
билимлари
ва
тажрибасини биладиган, ўз
масъулиятига стратегик жа-
вобгарликни ва профессионал
етакчига аста-секин, босқич-
ма-босқич
трансформация
бўлиши
Ходимларга имконият берадиган
ва тажрибалар ҳамда ўсиш учун
шароит яратиб берадиган тузилма
Вазиятни
бир
хил
кўриш
чегараларининг
кенгайиши
Ишонтириш усуллари:
- компаниядаги ижтимо-
ий-психологик иқлимнинг
мониторинги;
-компаниядаги ижтимо-
ий-психологик
жараёнларни
моделлаш-
тириш;
-психотехнологиялар;
-маънавий рағбатланти-
риш
Амалга оширилаётган такомил-
лаштириш жараёнларини бевосита
бошқариш
ва
ўзгаришларга
ташаббус
кўрсатиш
орқали
раҳбариятнинг илғорлик қилиши
4
Ҳар битта ходимнинг кўп
поғонали илғорликка урғу
берилган ҳолда самарадор-
ликнинг асосий кўрсаткич-
лари
асосидаги
киритган
ҳиссасини баҳолашни назарда
тутадиган тизимни жорий
этиш
Ҳар битта ходимнинг ташкилот
фаолиятининг умумий натижа-
ларига қўшган ҳиссасини ҳисобга
оладиган мослашувчан тақдирлаш
механизмлари
Доимий ривожланиш
ва
олдинга
силжиш
ҳисобига шахсни тако-
миллаштиришдаги уста-
лик
Мажбурлаш усуллари:
- бошқарув тизимини
меъёрий-услубий тартибга
солиш;
- режалаштириш, ҳисоб-
китоб ва назорат;
- моддий рағбатланти-
риш ва мотивация
Жараёнларнинг ўзаро боғлан-
ганлигини аниқлаш, ташкилотнинг
ўз
мақсадларига
эришишдаги
натижавийлиги ва самарадорлигини
бошқаришда
уларнинг
ўзаро
боғлиқлигини
тушуниш
орқали
менежментга тизимли ёндашув
5
Узоқ
муддатли
муваффақият ва инсон ҳамда
компаниянинг билимларнинг
ташувчиси
сифатидаги
ривожланиши учун билимлар
аҳамиятининг
ва
талаб
қилиниш
даражасининг
ошиши
- ҳар
битта
ходимнинг
ўқитилиши ва такомил-лашишига
ёрдам берувчи иқлим;
- ҳар битта ходим-нинг доимий
ўз-ўзини камол топтириши;
- ҳар битта ходимни ўқитишдаги
индивидуал эҳтиёжлар – унинг
карьерасини режалаштиришдаги
марказий бўғин
Фикрлар билан эркин
алмашиш орқали ёки ҳар
томонлама
диалог
жараёнида гуруҳ бўлиб
ўқитиш
Ишонтириш усуллари:
- компаниядаги ижтимо-
ий-психологик иқлимнинг
мониторинги;
- компаниядаги ижтимо-
ий-психологик жараёнлар-
ни моделлаштириш;
- психотехнологиялар;
- маънавий рағбатланти-
риш
Компаниянинг
фаолиятини
стратегик мақсад сифатида доимий
яхшилаб туриш
Манба: Муаллиф томонидан тузилган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
“Бошқариш механизми” нинг ана шу тавсифи орқали уни умуман
олганда битта ижтимоий ҳодиса сифатида олиб кўриладиган ташкилий
бошқаришга нисбатан ҳосилавий тоифа деб ҳисоблаш ва бошқарувнинг асосий
элементларини интеграллаштирадиган ҳамда уларнинг ўзаро боғлиқлигини ва
амалга ошириш тартибини очиб беришга имкон берадиган ифода қилиш
воситаси сифатида талқин қилиш мумкин. Шунингдек айтиш мумкинки,
“бошқариш механизми” назария ва бошқариш амалиёти ўртасидаги боғловчи
бўғин ҳисобланади.
Бугунги кунда жаҳон амалиёти иқтисодий тизимларда инновацион
жараёнларни бошқаришга ёрдам берадиган иқтисодий, илмий-техник ва саноат
сиёсати механизмларининг кенг спектрини тақдим этмоқда. В.А.Баринов
фикрича, атроф муҳитнинг барқарорсизлиги ва тажовузкорлиги шароитида
ўзини сақлаб қолишга ҳаракат қиладиган ҳар қандай компания биринчи
навбатда ўзининг мўлжалланишини сақланиб қолиниши, яъни ўзининг тизимий
функциясининг сақланиб қолиниши тўғрисида ўйлаши лозим, чунки
ташкилотнинг мақсадга мувофиқ тартибланиши ва жараёнларнинг яратувчи
ташкил этувчилари кўп жиҳатдан шунга боғлиқ бўлади. Ташқи муҳитга фаол
таъсир қилиб, компания табиий-мақсадга мувофиқ тартибни сақлаб қолишга
ҳаракат қилади. Биринчисини иккинчиси билан қўшганда табиий-мақсадга
мувофиқ тартибни қўллаб-қувватлашга йўналтириш юзага келади. Бундай
йўналтирилганлик охир оқибатда бошқариш ички механизмларининг ташқи
муҳит билан уйғунлашуви ва мувозанатлашувига олиб келади. Бу фактни
ҳисобга олиб, тизимнинг ташқи муҳит билан динамик мувозанатини
таъминловчи бошқариш механизмларининг умумий тузилмасида биз бешта
асосий элементнинг бирлашмасига таянамиз. Уларнинг ҳар биттаси ўз
навбатида тегишли йўналишдаги бошқариш механизми бўлиб хизмат қилади (1
расм).
Механизмлар таркиби биз томондан қуйидаги элементлар билан
белгиланади:
компания тузилмавий-функционал аҳволини бошқаришнинг ташкилий-
маъмурий механизми;
компания ичидаги бошқаришнинг ва микродаражада юзага келадиган
иқтисодий
муносабатларни
тартибга
солишнинг молиявий-иқтисодий
механизми;
персоналнинг хулқий мотивациясини ва компаниядаги психологик
иқлимни бошқаришнинг ижтимоий-психологик механизми;
технологик ва интеллектуал трансфернинг ахборотли механизми;
мослашиш, ўз-ўзини ташкил қилиш ва барқарор ривожланиш механизми.
Айтиб ўтилган механизмларнинг учтаси: ташкилий-маъмурий механизм;
молиявий-иқтисодий механизм; ижтимоий-психологик механизм – анъанавий
менжмент томонидан ишлатиладиган бошқариш механизмларининг ҳаммага
таниш бўлган тўпламини ифода этади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
9
www.iqtisodiyot.uz
1-расм. Янги турдаги компанияни инновацион бошқариш механизмининг
концептуал модели
Манба: Муаллиф ишланмаси.
Бу тўпламнинг ўзига хослиги шундаки, у ёпиқ эмас ва янги элементлар ва
бошқариш усулларининг пайдо бўлиши ташқи муҳитнинг юқори динамиклиги,
тажовузкорлиги ва ўзгарувчанлигига боғлиқ бўлган қонуний ҳолат бўлиб
қолади.
Янги турдаги компаниядаги анъанавий механизмлар “тузилмавий-
функционал” скелетни ташкил этади ва у туфайли компания мавжуд бўлган
ўзгаришларга фаол равишда мослашади ва бунда ўзининг тизимий
функциясини сақлаб қолиб. Барқарор мувозанат ҳолати орқали табиий-сунъий
мақсадга мувофиқ тартибни қўллаб-қувватлайди.
Биз томондан янги (органик) турдаги ташкилотнинг таркибида кўриб
чиқиладиган иккита бошқа механизмлар уларга хос бўлган характеристикали
ўз-ўзини ривожлантирувчи тизимларнинг инновацион асослари сифатида
намоён бўлади.
Кўриб чиқилаётган тизимдаги технологик ва интеллектуал трансфернинг
ахборотли механизми ташқи муҳитнинг компания ривожланиш траекториясига
таъсири натижасида юзага келадиган мақсадли функциядан кутилаётган
параметрлар четлашишининг ўзгартирувчиси сифатида майдонга чиқади.
Ушбу механизм ахборотли алмашув, янги фикрловчи технологияларнинг ва
Э.Демингнинг “чуқурлашган билимлар тизими”нинг энг яхши ғоялари жорий
қилиниши туфайли муттасил ривожланиш ва ўз-ўзини ўқитиш жараёнига ёрдам
берадиган усул ва тамойилларни ифода этади [4].
Ахборотли
механизм
Молиявий-иқтисодий
механизм
Ташкилий-маъмурий
механизм
Ижтимоий-психологик
механизм
Мослашиш, ўз-ўзини ташкил
қилиш ва барқарор ривожланиш
механизми
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
10
www.iqtisodiyot.uz
Ўз-ўзини ташкил қилиш ва барқарор ривожланиш механизми “инновацоин
ядрони” – умумтизимий оптималлашувни таъминлайдиган ўзаро боғланган
элементларнинг мажмуасини ташкил этади. Механизм “ташқи муҳит таъсири –
тизимнинг белгиланган траекториядан четга чиқиши” циклининг кўп марталаб
такрорланиши натижасида «ёқилади» ва тизимни динамик мувозанат ҳолатига
келтириш орқали тизимнинг кризиссиз фаолият кўрсатишини таъминлайди.
Шуни таъкидлаш лозимки, ташқи шароитларнинг ҳар қандай ўзгариши
юқорида айтилганидек, уни барқарор мувозанат ҳолатидан чиқариб юборади.
Бундай вазият номувофиқликка олиб келади, аниқроқ қилиб айтганда ўзига хос
меъёрий аниқликка эга бўлган анъанавий бошқариш механизмларининг
фаолиятини “бекор қилади” ҳамда эски тартибдаги локал кризисни келтириб
чиқаради. Бироқ ўз вақтида муаммоли вазиятга жавоб бериш учун тизим
муаммолаштиришга нисбатан қайсидир таъсирчанликка эга бўлиши лозим. Бу
таъсирчанликни бизга кириб келаётган ахборотларнинг аккумуляция қилиниши
ва ҳосил бўлган ахборотларнинг таҳлили орқали технологик ва интеллектуал
трансфернинг ахборотли механизми таъминлайди ва шу билан бир қаторда
тизимга ўз вақтида ташқи муҳитда юзага келадиган ихтиёрий ўзгаришларга
жавоб бера олиш имкониятини яратади.
Тизим ҳолатининг ўзгариш жараёнлари ташқи муҳит омиллари таъсирига
бошқариш механизмларининг мослашуви ҳисобига уни барқарор мувозанат
ҳолатига келтиришга асосланган. Жараён динамикаси биз учун қуйидаги кетма-
кетликда тақдим этилади:
1. Тўғри ва тескари алоқалар контурлари тизимнинг функционал ҳолатини
характерловчи “тетраэдр” нинг тўртта бир хил қирраларини ҳосил қилади
Компания архитектурасини бизнес учун имконият ва салоҳиятларнинг зарур ва
етарли ҳажми сифатида қабул қилар эканмиз, биз биринчи навбатда биргаликда
фаолият кўрсатадиган омиллар комбинациясига эътибор берамиз. Бу омиллар:
одамлар, технологиялар, масадлар, тузилма ва вазифалардир
.
2. Тенг томонли учбурчаклар бурчакларининг учларида жойлашган
бошқариш механизмлари тизимга фазодаги ва вақтдаги динамик мувозанат
ҳолатини таъминлайди.
3. Ташқи муҳитдаги ўзгаришлар кўриб чиқидаётган тизимга таъсир
қилади, натижада унда мувозанат бузилади ва муаммо юзага келади. Қайтувчи
алоқалар контурлари орқали тизим ҳолатининг ўзгариши тўғрисидаги импульс
(ахборот) бошқаришнинг ахборотли механизмлари элементларига узатилади ва
у ерда келиб тушган ахборотларнинг қайта ишланиши (таҳлили) амалга
оширилади ва қабул қилинадиган бошқарув қарорлари синтезланади.
4.Қабул қилинадиган қарор ўз-ўзини ташкил этиш ва барқарор
ривожланиш механизмини ҳаракатга келтиради ва у юзага келган муаммо
томон силжиб, тизимнинг оғирлик марказини ўзгартиради ва уни ташқи
муҳитнинг йўналтирилган таъсирига қарши қаратилган ўзининг бошқа ташкил
этувчиси (қирраси) билан жавоб таъсир кўрсатади ва шу билан ички ва ташқи
кучлар мувозанатини тиклайди.
5. Жараён ўзига қайтади, тизим яна барқарор равишда мувозанатлашади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2014 йил
11
www.iqtisodiyot.uz
Тизим ҳаракатларини ана шундай кетма-кетликда тақдим этар эканмиз,
бизга шундай факт аён бўладики, замонавий менежментга иложи борича
кўпроқ компания ва ташкилотлар мисолида янги бошқариш усулларининг
амалиётда синаб кўрилиши, назарий билимлар, экспериментли ишларнинг
мажмуасига асосланган янги бошқарув парадигмаси жуда зарурдир. Фақатгина
шу ҳолда жаҳон илмий ҳамжамияти томонидан тўпланган назарий билимлар ва
амалий тажриба инновацион элементларни, усулларни ва ёндашувларни
умумлаштириб, қўллашга ҳамда ҳақиқатдан самарали бошқариш тизимини
қуришга, меҳнат унумдорлигининг ўсишига ва компаниялар персонали
имкониятларининг амалий татбиқ этилишига имкон беради. Айнан шундай
йўналиш охир оқибатда тегишли бошқариш механизмларини қўллаш
истиқболларини ва таркибини белгилаб беради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Сенге П. Пятая дисциплина. Искусство и практика самообучающихся
организаций. - М.: Изд. Олимп-бизнес.-2003.-384с.
2.
Кузнецов Ю.В. Теория хаоса в менеджменте. [Электронный ресурс]. -
Режим доступа: http://www. mancess.moy.su/news.
3.
Абдуллаев Ё., Юлдашев Ш. Малый бизнес и предпринимательство. –
Т.: “Иқтисодиёт ва молия” 2008. -156 б.
4.
Деминг Э. Выход из кризиса: Новая парадигма управления людьми, си-
стемами и процессами. / Эдвардс Деминг. Пер. с англ. Ю.Адлер, В. Шпер под
ред. Величко Н.- М.: Альпина Бизнес Букс.-2007.-370с.
5.
Указ Президента Республики Узбекистан № 4354 «О дополнительных
мерах по формированию максимально благоприятной деловой среды для даль-
нейшего развития малого бизнеса и частного предпринимательства» от 24 авгу-
ста 2011 года.
6.
Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан «О со-
вершенствовании и упрощении процедуры получения разрешений при осу-
ществлении предпринимательской деятельности» от 10 июня 2009 года.
7.
Адлер Ю.П. Послание возмутителя спокойствия: предисловие научных
редакторов к книге Э.Деминга Выход из кризиса: новая парадигма управления
людьми, системами и процессами. - М.: Альпина Бизнес Букс. -2007. -370с.
8.
Салаев С.К. Кичик бизнес ривожланиш тенденцияларини моделлаш-
тириш ва башоратлаш (Ўзбекистон Республикаси мисолида). Иқт. фан. докт.
дисс. –Т.: ТДИУ. 2008. -325 б.
9.
Ходиев Б.Ю., Қосимова М.С., Самадов А.Н. Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик. Т.ТДИУ. 2010.-267 б.
10.
Ғойибназаров Б., Раҳмонов Ҳ., Отажонов Ш., Алматова Д. Кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорлик – мамлакат ижтимоий-иқтисодий
тараққиётини юксалтириш омили. Монография. –Т.:Фан, 2011.-184 б.
