Особенности участия Турецкой Республики на международном рынке труда

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

1

www.iqtisodiyot.uz

З.А. Қодирова,

катта илмий-ходим изланувчи, ТДИУ

ТУРКИЯ РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ХАЛҚАРО МЕҲНАТ БОЗОРИДАГИ

ИШТИРОКИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Данная статья анализирует роль и место экспорта рабочей силы в

экономике

страны,

рассматривает

механизмы

государственного

регулирования трудовой миграции на примере Республики Турции, которая
участвует на международном рынке труда как импортёр, так и экспортёр
рабочей силы.

The present article analyzes the role of labor exports in economic development

of a country, considers mechanisms of state regulation of labor migration in the
example of the Repuplic of Turkey, which participates in the international labor
market as both an importer and an exporter of labor.

Калитли сўзлар:

Туркия, эмиграция,иммиграция,ишсизлик, хорижий пул

ўтказмалари,халқаро меҳнат бозори.

Бозор иқтисодиёти шароитида ижтимоий-иқтисодий тараққиётга эришиш

ва аҳоли фаровонлигини таъминлашнинг муҳим шартларидан бири бўлмиш
меҳнат ресурсларини иш билан банд қилиш муаммосини ҳал қилиш бугунги
куннинг муҳим вазифаларидандир. Зеро, бу борада Ўзбекистон Республикаси
Президенти И.А. Каримов таъкидлаганидек, ишлашни хоҳловчиларни
ҳаммасини фақатгина иш билан таъминлаб қолмасдан, энг мақбул, ижтимоий
йўналтирилган иш билан бандликни вужудга келтириш учун зарур шарт-
шароитларни яратиш, мукаммал меҳнат бозорини шакллантириш, ишга
жойлашишга мухтож бўлган шахсларни тўла ҳисобга олиш муҳим аҳамият касб
этади[1]. Шу сабабли мамлакатда аҳоли бандлиги муаммосига жиддий эътибор
берилиб, янги иш ўринларини вужудга келтириш ва кадрларни қайта тайёрлаш
борасида изчил равишда чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Шундай экан, бу
борада нафақат миллий меҳнат бозорида фаолият юритаётган, балки халқаро
меҳнат бозорида ҳам фаол иштирок этаётган меҳнат ресурслари масаласига
эътибор қаратиш муҳим аҳамиятга эга.

Ўзбекистонда мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ, аниқроғи 1992

йилда «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида» қонун қабул қилиниб, унинг
13-моддасида Ўзбекистон фуқаролари Республика ҳудудидан ташқарида
меҳнат фаолияти билан шуғулланиш, мустақил иш қидириш ва ишга
жойлашиш ҳуқуқлари кафолатлаб қўйилди. ЎзР ВМнинг 2001 йил 13
февралдаги қарорига мувофик Республика Меҳнат ва Аҳолини ижтимоий
муҳофаза килиш вазирлиги қошида «Ташқи меҳнат миграцияси масалалари
бўйича агентлик» ташкил этилди. 2003 йил 12 ноябрда ВМнинг «Ўзбекистон
Республикаси фуқароларининг чет эллардаги меҳнат фаолиятини ташқил
этишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори асосида
Ўзбекистонлик фуқароларнинг чет эллардаги меҳнат фаолияти тартиби

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

2

www.iqtisodiyot.uz

тўғрисидаги Низом қабул қилинди[2]. Шунингдек, мамлакатимизнинг бир
қанча хорижий мамлакатлар билан меҳнат миграцияси масаласида
хукуматлараро битимларни имзолаши хорижда ишлаш истагида бўлган
фуқаролар учун кенг имкониятлар яратди. Чунончи, ўзбекистонлик меҳнат
мигрантлари

орасида

Россия

Федерацияси,

Қозоғистон

ва

Корея

Республикалари каби мамлакатларда ўз меҳнат фаолиятларини йўлга
қўйдилар.

Хусусан, 1995 йилда Ўзбекистон ва Корея Республикалари ўртасида

миграция соҳасида икки томонлама келишув имзоланган бўлиб, унга кўра
ўзбекистонлик фуқароларни дастлаб “Саноат стажировкаси” дастури асосида,
2006 йилдан бошлаб эса “Эркин ёллаш тизими” дастури асосида Корея
Республикасига юборилиши йўлга қўйилди. 2007 йилда эса мазкур
Меморандум доирасида Кореяда ишлаш истагида бўлган ўзбекистонлик меҳнат
мигрантларидан корейс тилидан тест ўтказиш тўғрисидаги келишув ва “Ташқи
мехнат миграцияси масалалари бўйича агентлик” ҳамда “Корея Инсон
ресурсларини ривожлантириш хизмати”нинг мажбуриятлари тўғрисидаги ўзаро
келишувлар имзоланди.

Шунингдек, Россияда кўпчиликни ташкил қилаётган Ўзбекистон

фуқароларининг ижтимоий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, мамлакатлараро
ҳамкорлик муносабатларини йўлга қўйиш ҳамда бу борада меъёрий-ҳуқуқий
базасини шакллантириш мақсадида 2007 йилда Россия Федерацияси билан
меҳнат миграцияси соҳасида икки томонлама келишув имзоланди. 2007 йилда
Ўзбекистон Республикаси ва Россия Федерацияси ўртасида ноқонуний
мигрантларни депортация қилиш, унинг олдини олиш ва меҳнат
мигрантларининг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масалалари бўйича яна 3 та
келишув имзоланди[3]. Мазкур битимларнинг имзоланиши Россияда меҳнат
килаётган ўзбекистонлик мигрантларнинг ижтимоий ва фуқароликнинг
ҳуқуқий жиҳатдан ҳимояланишлари учун тегишли имкониятлар яратишга асос
бўлди.

Ўзбекистонда меҳнат миграцияси жараёнларини бошқаришда хорижда

фаолият юритаётган меҳнат мигрантларининг ҳақ-хуқуқларининг тўлиқ
таъминланишига эришиш, миграция жараёнларининг меъёрий-ҳуқуқий асосини
такомиллаштириш, бу борада хориж тажрибасини ўрганиш ва зарур хулосалар
чиқариш муҳим аҳамиятга эга.

Бугунги кунда халқаро меҳнат бозорининг фаол иштирокчиларидан

бирига айланган Туркия Республикаси ҳам ана шундай тажрибага эга бўлган
мамлакатлардан бири ҳисобланади.Туркия Республикаси бир пайтнинг ўзида
ҳам эмиграция, ҳам иммиграция, ҳам транзит миграция марказларидан бири
ҳисобланади.

1950-80 йиллар оралиғида Туркия Республикаси меҳнат миграциясини

қўллаб-қувватлаш

орқали

ишсизлик

муаммосини

юмшатиш

ҳамда

эмигрантларнинг хорижий пул ўтказмалари ҳисобидан келаётган даромадлар
эвазига миллий иқтисодиётнинг тикланишига ёрдам бериш мақсадида ишчи
кучи экспортига асосланган мамлакатга айланди. Туркия Республикаси халқаро
меҳнат бозорида Иккинчи жаҳон урушидан кейин Европа мамлакатларига ва

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

3

www.iqtisodiyot.uz

ўтган асрнинг 70-йилларининг ўрталаридан бошлаб Форс кўрфази
мамлакатларига ишчи кучи экспортини амалга оширишда иштирок этган
мамлакат ҳисобланади.

Туркия Республикаси эмиграция сиёсати қуйидаги йўналишларни ўз

ичига қамраб олади:

- хорижда яшовчи ва меҳнат қилувчи турк фуқароларининг ўз оилалари

билан бирга яшашлари, фарзандларининг зарур таълим олишлари ҳамда
уларининг маданий ва ижтимоий эҳтиёжлари қондирилиши учун зарур чора-
тадбирларни амалга ошириш;

- меҳнат мигрантларининг оила аъзолари билан алоқада бўлишларини

кафолатлаш;

- меҳнат мигрантларининг ўз ватанларига қайтиб келишларига ёрдам

бериш;

- эмиграция жараёнларининг қонуний ва мунтазам тусга эга бўлишига

эришиш;

- хориждаги турк диаспораси билан мунтазам алоқада бўлиш;
- турк эмигрантларининг пўл ўтказмаларини жалб қилиш;
- хориждаги турк фуқарлари тўғрисидаги маълумотлар базасини

ривожлантириш;

- хорижда турк тадбиркорлигини ривожлантириш имкониятларини

кенгайтириш;

- туркия

иқтисодиётини

ривожлантириш

учун

турк

меҳнат

мигрантларининг малака ва кўникмаларини мамлакатга олиб кириш
механизмаларини ривожлантириш[4].

1961 йилдан бошлаб Туркия Республикаси Конституциясига мувофиқ,

фуқароларнинг хориж мамлакатларига эркин кириб-чиқиш ҳуқуқининг
кафолатланиши мамлакатда ишчи кучи миграциясининг оммавий тарзда тус
олиб кетиши учун ҳуқуқий асос яратиб берди. Бу даврда мамлакат аҳолисининг
катта қисми қишлоқ ҳудудларида истиқомат қилган бўлиб, улар орасидаги
ишсизликнинг,айниқса яширин ишсизликнинг улуши катта фоизларни ташкил
қилиши, инфляциянинг бир неча йиллар давомида юқори суръатларда сақланиб
туриши, шу билан бирга иш ҳақининг камлиги каби иқтисодий ҳолатлар
мамлакатда миграция жараёнларининг шаклланиши учун ички омил бўлиб
хизмат қилди. Бошқа томондан эса Ғарбий Европа мамлакатларида уруш
йиллари батамом барбод бўлган инфратузилмани тиклаш ва паст малакани
талаб қилувчи ишларни бажариш учун арзон ишчи кучига бўлган юқори
талабнинг сезилиши турк меҳнат миграциясининг шаклланиши учун ташқи
омил вазифасини бажарди.

Шунингдек, Туркия Республикасининг иқтисодий ривожланиш бўйича 1-

беш йиллик (1962-1967 йиллар) режасида ортиқча ишчи кучини экспорт
қилишни қўллаб-қувватлаш масаласига алоҳида урғу берилди. Бу борада
Туркия ҳукумати қатор Европа мамлакатлари хусусан, Германия, Бельгия,
Австрия, Голландия, Франция, Швеция ва Швейцария билан икки томонлама
манфаатларни ҳисобга олган ҳолда меҳнат миграцияси соҳасидаги
келишувларни имзолай бошлади.

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

4

www.iqtisodiyot.uz

Туркияда ишчи кучи экспорти жараёнлари бир нечта босқичда амалга

оширилди. Хусусан, 1961 йилдан бошлаб Туркияда меҳнат миграциясининг
миқёси аста-секин кенгайиб, 1964 йилга келиб у ўзининг энг юқори нуқтасига
етди ва 66 минг нафар ишчи кучи экспорт қилинди[5]. Аммо 1966-67 йилларда
рецессия даврининг бошланиши ишчи кучи экспорти ҳажмининг қисқаришига
олиб келди.Чунончи, 1967 йилда хорижда ишлаш истагида навбатда турган
турк фуқароларининг сони 900 минг кишини ташкил қилган бўлсада, атига 9
минг киши хорижга экспорт қилинди[6]. Рецессия даври тугагач, оммавий
тусдаги меҳнат миграциясининг кейинги тўлқини юзага келди. Хусусан, бу
пайтга келиб мамлакатдан йилига 100 минг нафар меҳнат ресурслари экспорт
қилина бошланади. Туркиядан ишчи кучини бундай катта ҳажмда экспорт
қилиш 1974 йилга қадар, яъни 1973 йилдаги нефт инқирозининг Европа
мамлакатлари иқтисодиётига таъсир этгунига қадар давом этди. Расмий
маълумотларга кўра, 1961-1974 йиллар давомида мамлакатдан жами 790 минг
нафар меҳнат ресурслари Европа мамлакатларига экспорт қилинган[7]. Мазкур
меҳнат мигрантларининг 81 %и ўша даврда ишчи кучини ёллашда монопол
ҳуқуққа эга бўлган Германияга,7 %и Францияга, 5 %и Австрияга ва 3 %и
Голландияга экспорт қилинган[8].Эмигрантларнинг 1/3 қисми Туркиянинг
йирик ва ривожланган шаҳарлари Истамбул, Анкара ва Измирдан ташриф
буюрган бўлиб, уларнинг маълум бир қисмини шаҳарлик малакали ишчилар,
катта қисмини эса қишлоқ ҳудудларидан аввал шаҳарларга, кейинчалик
хорижга эмиграция қилган паст малакали ишчилар ташкил қилган.

Шунингдек 60-70 йилларда хориждаги меҳнат мигрантларининг пул

ўтказмалари Туркияда хорижий валюта тушумларининг асосий қисмини
ташкил қилиб, тўлов баланси ҳолатининг яхшиланишига хизмат қилганини
алоҳида таъкидлаш лозим. Хусусан, хорижий пул ўтказмалари 1964 йилдаги 8,1
млн. АҚШ долларидан 1970 йилда 273 млн. АҚШ долларига етди. 1974 йилга
келиб жами хорижий пул ўтказмалари Туркия экспортининг 90 %ига тенг
бўлган[9]. 1973-74 йилдаги нефть инқирози 1976 йилга келиб мигрантларнинг
пул ўтказмаларининг қисқариб кетишига сабаб бўлди. Туркия ҳукумати пул
ўтказмаларини турли хил имтиёзли фоз ставкалари ва махсус инвестиция
схемалар асосида кўпроқ жалб қилишга ҳаракат қилди. Хусусан, хукумат
томонидан махсус инвестицион банклари ташкил этилиб, бу банклар меҳнат
мигрантларининг пул ўтказмаларини турли хил индустриал лойиҳаларга
киритилишни таъминлаганлар ҳамда қайтиб келган мигрантлар ўз маблағлари
киритилган корхоналарда ишлаш имкониятига эга бўлганлар. Шунингдек,
ҳукумат томонидан махсус кооперативлар ташкил этиб, уларнинг аъзолари
хорижда ишлаган пулларини турли хил тижорат ва инфратузилма лойиҳаларига
сарфлашлари шарти билангина хорижда ишлаш ҳуқуқини биринчилардан
бўлиб қўлга киритганлар. Шу билан бирга, узоқ муддат фойдаланиладиган
истеъмол товарларини олиб кираётган меҳнат мигранталари қисман бож
тўловларидан ҳам озод қилинганлар.

1970-йиллардан кейин Ғарбий Европа мамлакатларида саноатнинг илм-

фанга асослана бошланиши паст малакали ишчи кучига бўлган талабнинг
қисқаришига олиб кела бошлади. Бу даврга келиб Европа мамлакатларида янги

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

5

www.iqtisodiyot.uz

меҳнат мигрантларининг кириб келиши кескин назорат қилинибгина қолмай,
балки уларнинг мамлакатдан чиқиб кетишлари қўллаб-қувватлана бошланди.
Хусусан, 1983 йилда Германияда “Хорижликларни ватанларига қайтаришга
кўмаклашиш тўғрисида”ги қонунга кўра, мамлакатни тарк этаётган ҳар бир
меҳнат мигрантига 10,5 минг марка миқдорида, у билан бирга чиқиб кетаётган
ҳар бир оила аъзоси учун эса 1,5 минг марка миқдорида пул маблағи ваъда
қилинган, Франциядан чиқиб кетаётган меҳнат мигрантига эса 70-100 минг
франк миқдорида пул маблағлари берилган. Турк меҳнат мигрантларининг
маълум қисмигина мазкур имкониятлардан фойдаланиб мамлакатга қайтиб
келган. Аммо уларнинг аксарият қисми ўз ватанларида Европада тўланадиган
миқдорда иш хақиги эга бўла олмасликларини ҳисобга олган ҳолда бундай
таклифларни рад этганлар. Шу сабабли кейинчалик оилаларнинг бирлашиши,
яъни меҳнат мигрантларининг ўз оила аъзоларини чақириб олишлари ҳамда
ноқонуний миграциянинг кенгайиши сабабли ҳам Европа мамлакатларида турк
эмигрантларининг сони ортишда давом этган.

1974 йилдан кейин турк меҳнат мигрантларига Европа “эшиклари”нинг

ёпилиши, улар учун Форс кўрфази мамлакатлари “эшиклари”ининг очилиш
даврига тўғри келди. Туркиядаги миграция жараёнларининг навбатдаги
тўлқинига айнан 1973 йилдаги нефть нархининг кескин кўтарилиб кетиши
туртки берди. Хусусан, нефтдан келадиган даромад эвазига Ироқ, Ливия,
Саудия Арабистони, БАА каби араб мамлакатларида янгидан янги қурилиш ва
инфратузилма лойиҳалар ишга туширилиши хориждан ишчи кучини импорт
қилиш заруриятини юзага келтирди. Туркиядан Араб мамлакатларига экспорт
қилинган ишчи кучининг ҳажми 1975-80 йиллар давомида қарийб 75 минг
кишини, 1980-1990 йиллар давомида эса 400 минг кишини ташкил қилди.
Қиёслаш мақсадида шуни айтиш мумкинки, 1961-74 йиллар давомида, яъни
миграциянинг биринчи тўлқинида хорижга экспорт қилинган турк
фуқароларининг 97,5 %и Европа мамлакатларига тўғри келган бўлса, 1981-1990
йиллар давомида уларнинг 97,7 %и Араб мамлакатларига тўғри келган[10].

Аммо 1990 йилларга келиб Форс кўрфази минтақасида худди 1970

йилларда

Европа

мамлакатларида

бўлгани

каби

инфраструктура

лойиҳаларининг тугатилиши арзон ишчи кучига бўлган талабнинг қисқаришига
олиб келди ва Араб мамлакатларида турк меҳнат мигрантларининг сони 2
бараварига қисқариб кетди.

1980 йилларда хорижий пул ўтказмалари савдо баланси тақчиллигининг

50 %ини қоплаган бўлса, 1990 йилларга келиб 35 %инигина қоплаган. Хорижий
пул ўтказмалари ҳажмининг 1980 йиллардан кейин қисқариб борганини бир
томондан турк эмигрантлари сонининг қисқаргани билан, бошқа томондан эса
юқорида таъкидланган оилаларнинг бирлашиши сабабли хорижда турк
фуқароларининг кўпчилиги доимий яшаш ҳуқуқини қўлга киритишлари билан
изоҳлаш мумкин.

1990 йилларга келиб собиқ Иттифоқнинг парчаланиши натижасида юзага

келган янги мустақил давлатларда реконструкция дастурларининг ишлаб
чиқилиши ва унга турк қурилиш компанияларининг жалб қилиниши
миграциянинг кейинги тўлқинига туртки берди. Чунончи, 1996-200 йиллар

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

6

www.iqtisodiyot.uz

давомида 65 минг нафар, 2001-2005 йиллар давомида эса 90 минг нафар турк
мигрантлари МДҲ мамлакатларига ташриф буюрдилар. Мазкур тўлқин аввалги
тўлқинлар каби катта миқёсга эга бўлмаса-да, аммо 1996-2000 йиллар давомида
Туркиядан чиқиб кетган мигрантларнинг 60 %ини, 2001-2005 йилларда эса
қарийб 50 %ини жалб қилган[11].

2006 йилга келиб, хорижда истиқомат қилувчи туркияликлар сони

3,4 млн. кишига етди ва уларнинг тахминан 1 миллиони қонуний равишда
ишловчи меҳнат мигрантларидир. Жами мигрантларнинг 66 %и яъни тахминан
2 миллиони, қонуний меҳнат мигрантларининг эса 70 %и яъни Германияда
жойлашган[12].

Шунингдек, аксарият эмиграция марказлари учун меҳнат мигрантлари-

нинг пул ўтказмалари хорижий валютанинг муҳим манбаи бўлиб хизмат
қилишини алоҳида таъкидлаш лозим. Бу борада 1964-2005 йиллар давомида
турк фуқароларини энг кўп қабул қилган мамлакат Германиядан жами 47,5
миллирд евро миқдорида турк мигрантлари томонидан пул ўтказмалари амалга
оширилди. Айнан шу даврда Германиядан Туркияга кириб келган капитал
оқими 17,8 миллиард еврони ва тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳажми
4,2 миллиард еврони ташкил қилди[13]. Гарчанд хорижий пул ўтказмалари ҳеч
қачон мамлакат ЯИМнинг 3,6 %идан ортиқ ҳажмни ташкил қилмаган бўлсада,
аммо у савдо дефицитини қоплашнинг муҳим манбаи бўлиб хизмат қилган[14].
Шунингдек, мазкур хорижий пул ўтказмалари 1994 ва 2001 йилларда Туркияда
бўлиб ўтган иқтисодий инқироз холатларининг салбий таъсирини
камайтиришда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Шунингдек, хорижий пул
ўтказмалари турли хил ташқи молиявий оқимлардан фарқли ўлароқ тўғридан-
тўғри уй хўжаликларига ва алоҳида шахсларга йўналтирилганлигини инкор
этиш мумкин эмас.

Жаҳон Банки маълумотларига кўра, Туркия ривожланаётган мамлакатлар

ичида хорижий пул ўтказмалари ҳажми бўйича 1980 йилларда учинчи, 1995
йилда иккинчи, 2000 йилда тўртинчи ва 2002 йилда эса (1,9 миллард АҚШ
доллари) ўн еттинчи ўринни эгаллаган мамлакат ҳисобланган. Чунончи, 2011
йилга келиб Туркияга юборилган хорижий пул ўтказмалари миқдори тахминан
1 миллиард АҚШ долларига тенг бўлди.

Манба:Жаҳон Банки маълумотлари www.data.worldbank.org

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

7

www.iqtisodiyot.uz

2007 йилга келиб эса, табиийки жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози

оқибатида нафақат МДҲ мамлакатларига, балки Туркия Миллий бандлик
хизмати орқали умуман хориж мамлакатларига ишчи кучини экспорт қилиш
ҳажми қисқариб кетганини ҳам таъкидлаш жоиздир. 2010 йил ҳолатига кўра,
хорижда яшовчи турк фуқароларининг сони 3,7 миллион кишига етган
бўлиб[15], бу кўрсаткич жами Туркия аҳолисининг 6 %ини ташкил қилади[16].

1-жадвал

Мамлакатлар

Хорижда яшовчи турк

фуқароларининг сони

Жами турк мигрантлари

таркибидаги улуши (%)

1

2

3

Европа мамлакатлари

3.052.1

81.0

Яқин

ва

Ўрта

Шарқ

мамлакатлари

162.6

4.3

Австралия

71.0

1.8

МДҲ мамлакатлари

104.9

2.7

Бошқа мамлакаталар

375.5

9.9

Жами

3.765.1

100

Манба: TurkishMinistryoflaborandsocialsecurity.(Ahmet Icduygu,Zeynep Gulru

Goker,Lami Bertan Tokuzlu,Secil Pacaci Elitok. Turkey.The demograpchic-economic
framework of migration. MPC.2013.P.2.)

Бугунги кунга келиб хорижда истиқомат қилувчи турк фуқароларини

қуйидаги категорияларга ажратиш мумкин:

1) 1960-1980 йиллар оралиғида мамлакатдан чиқиб кетган меҳнат

мигрантларининг ўз оила аъзоларини чақириб олишлари эвазига шаклланган
турк диаспораси.

2) Европа мамлакатларидаги турк қочоқлари.
3) Асоcан ноқонуний характерга эга бўлган доимий бўлмаган

эмигрантлар.

4) Шартнома асосида хорижга ишга юборилган паст малакали меҳнат

мигрантлари.

5) Сўнгги 20 йил ичида фаоллашган, профессионал ва юқори малакага

эга бўлган мехнат мигрантлари.

Юқоридан кўриниб турибдики, Туркиянинг халқаро меҳнат бозоридаги

ишчи кучи экспортёри сифатидаги иштироки сўнггги йилларга келиб анча
қисқарган. Чунончи, жаҳондаги етакчи эмиграция марказларидан бири бўлишда
давом этаётган мамлакат айнан 1980 йилларнинг ўрталаридан бошлаб
иммиграция ва транзит миграция марказларидан бирига айлана бошлади. 1980
йилларга келиб Туркия ҳукумати қарийб йигирма йилдан бери давом этиб
келаётган ишчи кучи экспорти ва ундан келадиган хорижий пул ўтказмаларига
боғлиқликдан воз кечиш ҳаракатига тушди. Туркия ҳукумати томонидан малака
ва кўникмага эга бўлган меҳнат мигрантларининг ЕИда қолиши вақтинчалик
характерга эга бўлади, деган қарашлари ўзини оқламади ва миграциянинг
биринчи тўлқинидаёқ мамлакатдан чиқиб кетган мигрантларнинг ўз оила
аъзоларини чақириб олишлари билан якунланди.

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

8

www.iqtisodiyot.uz

Туркиядаги миграция тўлқинларини кўриб чиқар эканмиз, 1981-1990

йиллар оралиғидаги эмиграция хажми сўнгги бора катта хажмни ташкил
қилганининг гувоҳи бўламиз.1990 йиллардан бошлаб мамлакатдан чиқиб
кетаётган умумий мигрантлар сонининг йил сайин қисқариб боришини айнан
шу даврдаги мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётидаги ўсиш билан
боғлаш мумкин.1980 йилларнинг бошида ҳокимият тепасига келган Тургут
Озал томонидан олиб борилган иқтисодий ислоҳотлар, хусусан давлат мулкини
хусусийлаштириш, субсидияларни камайтиририш, савдони эркинлаштириш,
нарх назоратини камайтириш, фоиз ставкаларини назорат қилишни тўхтатиш
каби чора-тадбирлари ўз самарасини бера бошлади.Натижада мамлакатнинг
ижтимоий-иқтисодий жихатдан ахволининг яхшиланишига ва иқтисодий
ўсишнинг 10%гача етишига эришилди[17].

Манба:Жаҳон Банки маълумотлари www.data.worldbank.org

Эндиликда мамлакатнинг ривожланиш йўналиши импорт ўрнини

босувчи иқтисодиётдан экспортга йўналтирилган иқтисодиётга асослана
бошлади. Тургут Озал томонидан олиб борилган ислоҳотлар мамлакат
иқтисодиётининг эркинлаштирилишида муҳим аҳамият касб эта бошлади ва бу
борада ташқи савдо тақчиллигини қисқартириш ва иқтисодий ўсишни
тиклашда катта муваффақиятларга эришилди. Шунингдек, иқтисодий
ислоҳотлар ташқи савдо ҳамкорлари билан алоқалар ривожланиши ва экспорт
бозорлари кенгайиши учун имконият яратди. 2002 йилдан бошлаб Туркияда
ташқи савдо ва экспортнинг ўсиш ҳажми сезиларли равишда орта бошлади,
2002-2008 йиллар оралиғида Туркия экспорт ҳажми тахминан 4 бараварга ортиб
кетди.

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

9

www.iqtisodiyot.uz

Манба:Жаҳон Банки маълумотлари www.data.worldbank.org

Бироқ мамлакат ички жамғармалари ҳажмининг зарур инвестициялар

учун етарли эмаслиги сабаб Туркиядаги юқори иқтисодий ўсиш суръатлари
катта миқдордаги капитал импортини талаб қила бошлади.

Чунончи,

мамлакатда узоқ муддат давомида инфляция даражасининг юқори
кўрсаткичларни ташкил қилиб келгани ҳамда 1970 йилларнинг охиридаги
иқтисодий беқарорлик ҳолатлари аксарият инвесторларнинг 1980 йиллар
давомида мамлакатга кириб келишини тўхтатиб қўйган эди. Шунингдек, 1990
йилда Ироқнинг Қувейтга юриши, ислом фундаментализмининг ривожланиши
ва баъзи вақтинчалик макроиқтисодий муаммолар кейинги 10 йилликда хам
хорижий инвесторлар учун мамлакат жозибадорлигини камайтириб юборган
эди. 1989 йилга келиб капитал хисобининг тўлиқ эркинлаштирилиши ва турк
лирасининг конвертацияланишига эришиш мамлакат иқтисодиётига йўналти-
рилган қисқа муддатли капиталларнинг катта миқдорда оқиб келишига олиб
келди. 2000 йиллардан бошлаб Туркия хорижий инвесторлар учун катта
салоҳиятга эга мамлакат сифатида танила бошлади.

Манба:Жаҳон Банки маълумотлари www.data.worldbank.org

Мамлакатнинг иқтисодий салоҳияти ва тобора ривожланиб келаётган

либерал

иқтисодий

сиёсат

хорижий

инвесторларни

инфратузилма

лойиҳаларини яратиш ва ривожлантиришга жалб қила бошлади. Экспортга

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

10

www.iqtisodiyot.uz

йўналтирилган эркин иқтисодиётга асосланиш режаси мамлакатда маҳаллий
ишлаб чиқаришнинг ривожланишига, ўз навбатида кейинги йилларда
Туркиядан чиқиб кетувчи меҳнат мигрантлари сониқисқаришига сабаб бўлди.
Хусусан, сўнгги йилларга келиб Туркиядан Европа мамлакалари томон
эмиграция ҳажми йилига 50-60 минг кишига қисқара бошлади. Шунингдек, бу
даврга келиб мамлакатдан чиқиб кетувчи эмигрантлар сонининг қисқариши
билан бирга динамик тарзда ривожланиб келаётган Туркия Республикасига
хориж мамлакатларидан меҳнат иммигрантлари ва хориждаги турк фуқаролари
ҳам кириб кела бошлади. 2000 йилларда мамлакатдаги иқтисодий ҳолатнинг
беқарорлашувига қарамай, йилиги 250 минг киши Туркияга иммигрант
сифатида кириб келишда давом этди[18]. Германия Федерал статистика
қўмитасининг маълумотларига кўра, 2009 йилда биргина Германияга 30 минг
киши Туркиядан кириб келган бўлса, шу йили 40 минг киши Германиядан
Туркияга чиқиб кетган[19].

Ҳозирги кунда эмиграция марказидан иммиграция марказига айланган

Туркия Республикаси турли хил малака ва кўникмага эга бўлган меҳнат
мигрантларини ўзига жалб қилган бўлиб, уларни қуйидагича таснифлаш
мумкин:

1) Қочоқ

меҳнат

мигрантлари.

1979

йилда

Эрон

Ислом

Республикасидаги давлат тўнтаришидан азият чеккан қочоқлар ҳамда 1988,
1990 ва 1991 йиллардаги Ироқда нотинч сиёсий ҳолат сабабли мамлакатни тарк
этган қочоқлар ва улар таркибидаги меҳнат мигрантлари.

2) Домий бўлмаган иммигрантлар:
- Африка, Осиё ва Яқин Шарқ минтақасидан Туркия орқали Европага

легал ва нолегал эмиграция қилувчи транзит иммигрантлар;

- одатда, мамлакатга легал равишда кириб келган,бироқ мамлакатда

қолиш муддати ўтиб кетган ва ўзини вақтинчалик иш билан банд қилган
доимий бўлмаган мехнат иммигранталари. Улар таркибида уй хўжалиги,
кўнгил очар соҳалар, туризм, тўқимачилик каби секторларда банд бўлган ёллар
сони кўпчиликни ташкил этади.

3) Мамлакатга қонуний равишда кириб келувчи ва ўз муддатида

қонуний равишда чиқиб кетувчи доимий иммигрантлар:

- биринчи оқим бу Собиқ Иттифоқ мамлакатлари, Болқонбўйи

мамлакаталари ва Яқин Шарқ минтақасидан келувчи меҳнат иммигрантлари;

- Турк фуқаролигидан воз кечган,асли келиб чиқиши турк бўлган ЕИ

фуқаролари;

- АҚШ ва ЕИнинг туб ахолиси бўлиб, улар таркибида Туркияда яшаш

ҳуқуқига эга бўлганлар, талабалар, Туркияда кўчмас мулкка эга бўлган
нафақахўрлар мавжуд.

Айтиш мумкинки, Туркия ҳукумати томонидан олиб борилган оқилона

иқисодий ислоҳотлар мамлакатнинг ишчи кучи экспорти ва хорижиий пул
ўтказмаларига боғлиқлигидан воз кечиш имкониятини юзага келтирди.
Иқтисодий ислоҳотлар мамлакатда қайта ишлаш саноатининг тараққий
этишига,

озиқ-овқат

маҳсулотлари,

автомобиль

ва

узоқ

муддат

фойдаланиладиган истеъмол маҳсулотлари экспорти ҳажмининг кенгайишига

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

11

www.iqtisodiyot.uz

хизмат қилди. Туркия ўзини ўзи озиқ-овқат махсулотлари билан таъминлай
олиши билан бир қаторда Европа ва Яқин Шарқ мамлакатларига ҳам озиқ-овқат
маҳсулотларини экспорт қилувчи муҳим мамлакатлар қаторидан ўрин олди.
Шунингдек, мамлакатда юзага келган қулай инвестицион иқлим туризм
соҳасидаги

инвестицияларнинг

кириб

келишига,

банк

тизимининг

ривожланишига ҳамда транспорт тизимининг модернизациялашувига олиб
келди. Натижада 1990 йилларга келиб Туркия учун халқаро хизматлар бозорида
ҳам рақобатлашиш имконият туғилди. Бу имконият мамлакатнинг жаҳон
иқтисодиётида тутган мавқеининг ортишига олиб келди. Шунингдек, юзага
келган қулай шарт-шароитлар янги лойиҳалар ва иш ўринларининг яратилиши,
меҳнат бозори иштирокчилари ўртасида рақобатнинг шаклланиши, ишсизлик
муаммосини юмшатиш билан бир қаторда хориждан ишчи кучини жалб
қилишга асос бўлиб хизмат қилди.

Меҳнат миграцияси жараёнларини тартибга солиш бўйича хорижий

тажриба таҳлили қуйидаги хулосаларга олиб келади:

- ишчи кучи экспорти бўйича халқаро ҳамкорлик алоқаларини

ривожлантириш ва мамлакатлараро келишувларни янада кенгайтирб бориш
мақсадга мувофиқдир;

- меҳнат мигрантларининг пул ўтказмаларини мамлакатга жалб қилиш

механизмларини такомиллаштириш ва уларнинг ундан самарали фойдалана
олишлари учун зарур имкониятларини яратиш лозим;

- меҳнат мигрантларининг мамлакатга қайтиб келишлари ва иш билан

таъминланишларига ёрдам бериш масалаларига аҳамият бериш керак.

Шу билан бирга, Туркиянинг ишчи кучи экспортёридан ишчи кучи

импортёрига айланиш тажрибасидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги омилларга
эътиборни кучайтириш лозим:

- мамлакатнинг ишчи кучи экспорти ва уларнинг хорижий пул

ўтказмаларига боғланиб қолиш эҳтимолини камайтиришга эътибор қаратиш;

- Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар қаторидан

ўрин олган мамлакатнинг ички салоҳиятидан оқилона фойдаланиш, кадрларни
қайта тайёрлаш, янги иш ўринларини яратиш, хорижий инвесторларни кўпроқ
жалб қилиш ҳамда тадбиркорлик фаолиятини янада эркинлаштиришдек муҳим
вазифаларга урғу бериш зарур.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

1.

Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш

йўлида. -Т.: Ўзбекистон. 1998.264б.

2.

Ташқи меҳнат миграцияси масалалари бўйича агентлик маълумоти

3.

www.uzembassy.ru

4.

Ahmet Icduygu,Zeynep Gulru Goker,Lami Bertan Tokuzlu,Secil Pacaci

Elitok.MPC-Migration Profile:Turkey.June 2013.P.18.

5.

Turkey Country and research areas Report.Project Paper #5/ P.24.

6.

Turkey Country and research areas Report.Project Paper #5/ P.24.

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

12

www.iqtisodiyot.uz

7.

Tusaid (2006:64). бухақида қаранг: Turkey Country and research areas

Report.Project Paper #5/ P.83.

8.

Тurkey Country and research areas Report.Project Paper #5/ P.24.

9.

Sule Akkoyunlu,Boriss Siliverstovs.The role of remitances in migration

decesion:evidence from Turkilsh Migration.//Discussion Papers 691.Berlin. 2007.P.8.

10.

Tusaid (2006:64). бухақида қаранг: Turkey Country and research areas

Report.Project Paper #5/ P.83.

11.

Tusaid (2006:64). бухақида қаранг: Turkey Country and research areas

Report.Project Paper #5/ P.83.

12.

TMLSSS:2003.бухақида қаранг: Labor migration and remitances:some

implications of turkish migration in Germany.P.4.

13.

Sule Akkoyunlu,Boriss Siliverstovs.The role of remitances in migration

decesion:evidence from Turkilsh Migration.//Discussion Papers 691.Berlin.2007.P.7.

14.

Turkey Country and research areas Report.Project Paper #5/ P.32.

15.

Ahmet Icduygu,Zeynep Gulru Goker,Lami Bertan Tokuzlu,Secil Pacaci

Elitok. Turkey.The demograpchic-economic framework of migration. MPC.2013.P.2.

16.

Turkey Country and research areas Report.Project Paper #5/ P.28.

17.

Ilker Aslan.Demographic and economic impact of turkish labor migration

to the EU.P.12

18.

Secil Pacaci Elitok,Thomas Straubhaar.Turkey as a migration in the Middle

East.Vol.13.No.2.2011.P.110.

19.

German Federal Statistical Office(Destatis):Press Release (No. 185/2010-

05-26;Weisbaden)