“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
У.Ш. Дускобилов,
мустақил тадқиқотчи, ТДИУ
МОЛИЯВИЙ ЛИБЕРАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА БАНК ТИЗИМИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ
В статье исследованы показатели развития банковской системы в
условиях финансовой либерализации. В частности, уровен капитализации банков
и состав кредитного портфеля проанализированы на примерах ВЭД
Национального банка и АКБ Узпромстройбанка.
In the article the performance of the banking system in the context of financial
liberalization. In particular, level capitalization of banks and the composition of the
loan portfolio are analyzed on examples of the FEA National Bank and JSCB
Uzpromstroybank.
Калитли сўзлар:
миллий валюта;, монетар сиёсат;, капиталлашув;,
кредит портфели;, инвестицион кредитлар.
Истиқлолнинг илк кунлариданоқ мамлакатимиз Мaркaзий бaнкининг
монетар cиёcaти биринчи нaвбaтдa мaкрoиқтиcoдий вa мoлиявий бaрқaрoрликни
муcтaҳкaмлaшгa, инфляцияни жиловлашгa ҳамда иқтиcoдиётдaги тўлoв
интизoмини кучaйтиришгa йўнaлтирилди.
Миллий вaлютaмиз «cўм»нинг муoмaлaгa киритилиши натижасида
мамлакатимиз молия-банк тизимидаги ислоҳотларнинг янги босқичи бошланди
ва Ўзбeкиcтoн Рecпубликacи Мaркaзий бaнки муcтaқил мoнeтaр cиёcaт юритиш
имкoниятигa эга бўлди. Зеро, Ўзбекистон Республикасининг Биринчи
Прeзидeнти Ислом Каримов таъкидлаганларидек, «Бугунги энг муҳим вaзифa –
вaлютaмизни бaқуввaт, дунёдa oбрўли вaлютaгa aйлaнтиришдир. У юкcaк
қиймaтгa вa кaттa кучгa эга бўлиши лoзим. Cўмнинг бaрқaрoрлигини тaъминлaш
вa қaдрини oшириш – умумиллий вaзифaдир»[1]. Дарҳақиқат, мустақиллик
йилларида мазкур соҳада олиб борилган изчил ислоҳотлар натижасида
Ўзбекистон банк тизими халқаро талаблар даражасида такомиллашди. Бугунги
кунда, Ўзбекистон иқтисодиётининг юқори суръатларда тараққий этиб
боришида ҳам айнан барқарор банк тизими фаолиятининг ўрни ва роли
беқиёсдир.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, бугунги кунда мамлакатимизда амалга
оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг барчаси 2015-2019 йилларда ишлаб
чиқаришни таркибий ўзгартириш, модернизациялаш ва диверсификациялашни
таъминлаш чора-тадбирлари Дастури доирасида бажарилмоқда. 2015-2019
йилларда мамлакатимиз саноат тармоқларини таркибий ўзгартириш,
модернизациялаш ва диверсификациялашни чуқурлаштириш, замонавий
инфратузилмани шакллантиришга қаратилган қатор дастурларда 2015 йил учун
мўлжалланган вазифа ва чора-тадбирларнинг самарали амалга оширилиши
иқтисодиётга йўналтирилган капитал қўйилмалар ҳажмининг юқори ўсиш
суръатларини таъминлашга хизмат қилди. Бунинг натижасида, барча
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
молиялаштириш манбалари ҳисобидан ўзлаштирилган инвестициялар ҳажми
2014 йилга нисбатан 9,5 фоизга ошгани ҳолда, 2015 йил якунида 15,8 млрд. АҚШ
долл.ни ташкил этди. Бунда, ўзлаштирилган инвестицияларнинг асосий қисми,
яъни қарийб 80 фоизи корхоналар, аҳолининг маблағлари, тўғридан-тўғри
инвестициялар ва кредитлар ҳисобидан молиялаштирилди. Жумладан, жами
капитал қўйилмаларининг 3,3 мрлд. АҚШ долл.дан кўпроғи ёки 21 фоиздан
ортиғи хорижий инвестициялар бўлиб, шундан 73 фоизи тўғридан-тўғри чет эл
инвестициялари ҳиссасига тўғри келди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПФ-4725-сонли фармони[2]
билан
тасдиқланган
чора-тадбирлар
дастурида
хусусий
мулк
ва
тадбиркорликнинг жадал ривожланиши учун зарур шароит ва имкониятлар
яратиш, уларни ташкил этиш ва фаолиятини йўлга қўйиш тартибини янада
соддалаштириш, маъмурий ва жиноят қонунчилигини либераллаштириш
ҳисобидан тадбиркорликка янада кенг эркинлик беришга алоҳида эътибор
қаратилган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-2412-
сонли қарорига[3] мувофиқ 2016 йил 1 январидан бошлаб 16 турдаги давлат
хизматлари туман ва шаҳар ҳокимликлари ҳузуридаги тадбиркорлик
субъектларини рўйхатдан ўтказиш инспекциялари негизида ташкил қилинган
тадбиркорлик субъектларига «ягона дарча» тамойили бўйича давлат
хизматларини кўрсатиш марказлари орқали амалга оширилмоқда.
Монетар сиёсатнинг мувофиқ индикаторини танлаш масаласи доимо
монетар органларнинг диққат эътиборида ва пировард мақсадга эришишда
муҳим ўринга эга.
Монетар индикатор баҳоларнинг кескин ошиб ёки тушиб кетишидан
сақлайди, натижада мамлакат миллий валютаси қийматининг барқарорлиги
таъминланади. Шу туфайли пул-кредит сиёсати индикатори муваффақиятли
монетар сиёсат стратегиясининг зарурий элементи ҳисобланади.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, мамлакатимизда мазкур индекаторлар
асосида банк тизимининг асосий кўрсаткичлари 2011 йилдан буён баҳоланиб,
барча кўрсаткичлар бўйича ижобий натижала қайд этилаётганлиги
таъкидланмоқда. Банк тизимида кузатилаётган бундай ижобий натижалар
нафақат халқаро стандартлар талабларига жавоб бермоқда балки, айрим
кўрсаткичлар юзасидан юқори даражага эгадир.
Жумладан, банк тизими барқарорлигини ошириш ва банкларнинг
мустаҳкам ресурс базасини шакллантириш мақсадида, мамлакатимиз тижорат
банклари томонидан 2011-2015 йилларда умумий капитал ҳажмини 2,1
баробарга ошириш юзасидан ишлаб чиқилган чора-тадбирлар натижасида банк
тизимининг умумий капитали сўнгги 5 йил давомида 2,4 мартага ўсди. 2015
йилнинг ўзида ушбу кўрсаткич 23,3 фоизга ошиб, 2016 йил 1 январь ҳолатига 7,8
трлн. сўмни ташкил этди(1-расм).
1-расм маълумотларидан кўриш мумкинки 2012-2013 йилларда банк
тизими капиталлашувининг номинал қиймати ошган бўлса-да, унинг усиш
тенденциясида секинлашиш кузатилган. Шунингдек, охирги икки йилда банк
тизими капиталлашувининг жадаллашганини кўриш мумкин.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
1-расм. 2011-2015 йилларда банк тизими умумий капиталининг ўзгариш
динамикаси
Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг расмий маълумотлари
асосида муаллиф томонидан шакллантирилган.
Бунинг натижасида 2015 йилда банк тизими капиталининг етарлилик
даражаси халқаро Базель қўмитасининг 8 фоизлик минимал талабидан қарийб 3
баробарга юқори бўлиб, 23,6 фоизни, шунингдек, банк барқарорлигини баҳолаш
омилларидан бири ҳисобланган банк тизимининг жорий ликвидлилик
кўрсаткичи ўрнатилган 30 фоизлик минимал даражага нисбатан 2 баробарга
юқори бўлиб, 64,5 фоизни ташкил этди.
2011-2015 йилларда мамлакатимизда ЯИМнинг номинал миқдори юқори
ва барқарор ўсиш тенденциясига эга бўлгани ҳолда 2015 йилда 171,4 трлн. сўмни
ташкил этди. Бу эса, макроиқтисодий барқарорлик таъминланганлигидан
гувоҳлик берувчи муҳим кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Ушбу
макроиқтисодий ўсишни таъминлашда монетар омиллар муҳим ўрин тутади.
Хусусан, бунда тижорат банкларининг иқтисодиёт тармоқларини кредитлаш
амалиётининг ўрни беқиёсдир.
Сўнгги йилларда тижорат банклари томонидан хўжалик юритувчи
субъектларга ва аҳолига берилган кредитлар миқдори юқори ўсиш суръатларига
эга бўлмоқда. Бу эса, ўз навбатида иқтисодиётнинг пул маблағлари билан
таъминланиш даражасини ҳамда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар ва
кўрсатиладиган хизматлар ҳажмини оширишга хизмат қилади.
Мамлакатимизда
ҳукумат
томонидан
иқтисодиёт
тармоқларини
кредитлаш
амалиётини
рағбатлантиришга
қаратилган
чора-тадбирлар
натижасида тижорат банкларининг жами кредитлар ҳажми 2014 йилга нисбатан
27,3 фоизга ошиб 2016 йил 1 январь ҳолатига кўра 42,7 трлн. сўмни ташкил этди.
Рақамларни таҳлил этар эканмиз банк тизимининг асосий тўртта
кўрсаткичида (активлар, капитал, депозит ва кредит ҳажми) бешта йирик
банкларнинг (ТИФ Миллий банки, Асака АТБ, АТ Халқ банки, Ипотека-банк
АТИБ ва Ўзсаноатқурилишбанк АТБ) улуши салмоқли даражада юқори
эканлигини эътироф этиш жоиз. Хусусан, 2015 йилда юқоридаги бешта банкнинг
5,3
6,2
6,5
6,9
7,8
29,2
16,9
4,8
6,2
13
0
5
10
15
20
25
30
35
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
2011 й.
2012 й.
2013 й.
2014 й.
2015 й.
Банк тизимининг умумий капитали ҳажми, трлн. сўмда (чап шкала)
Ўсиш суръати, фоизда (ўнг шкала)
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
жами кредитлари ҳажми банк тизими умумий кредитларининг 64,6 фоизини
ташкил этди (2-расм).
2-расм. Банк тизими активлари, капитали, депозитлари ва кредитлари
ҳажмида “Йирик банклар” ва “Кичик банклар”нинг улуши, фоизда
(01.01.2016 й. ҳолатига)
Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг расмий маълумотлари
асосида муаллиф томонидан шакллантирилган.
2-расмдан кўринадики, 2015 йилда мамлакатимиздаги бешта йирик
банкларнинг жами активлари ҳажми 39,9 трлн. сўмни ташкил этгани ҳолда банк
тизими умумий активларидаги улуши 61,2 фоизга тенг бўлди. Шунингдек,
мазкур йирик банкларнинг умумий капиталдаги улуши 48,7 фоиз, жами
депозитлардаги улуши эса, 51,9 фоизни ташкил этди.
Тижорат банкларининг кредитлаш фаолияти борасида сўз кетар экан,
мамлкатимиздаги етакчи банклардан бири ҳисобланган ТИФ Миллий банкининг
бу борадаги фаолияти муҳим аҳамиятга эгадир. Жумладан, 2015 йилда ТИФ
Миллий банки томонидан ажратилган кредитлар ҳажми банк тизими жами
кредитларининг 23,3 фоизини ташкил этди ва 9 975,1 млрд. сўмга тенг бўлди.
Сўнгги йилларда ТИФ Миллий банкининг жами кредит қўйилмаларига
мутаносиб равишда инвестицион кредитлари ҳажми ҳам жадал суръатларда
ўсмоқда. Жумладан, банкнинг инвестицион кредитлари ҳажми 2010-2015 йиллар
давомида 2,85 мартага ошгани ҳолда 3 003,9 млрд. сўмдан, 8 581,8 млрд. сўмга
етган. Бунинг натижасида, 2015 йилда банкнинг жами кредит портфели
таркибида инвестицион кредитларнинг улуши 84 фоизни ташкил этди(3-расм).
61,2
48,7
51,9
64,6
38,8
51,3
48,1
35,4
0
20
40
60
80
100
120
Активлар
Капитал
Депозит
Кредит
5та йирик банклар
21та кичик банклар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
3-расм. ТИФ Миллий банкининг кредит қўйилмалари таркибий
тузилиши, (01.01.2016 й. ҳолатига)
Манба:
ТИФ
Миллий
банкининг
расмий
маълумотлари
асосида
шакллантирилган.
Бундан ташқари, кичик бизнес субъектларига ажратилган кредитларнинг
улуши 14 фоизга, микрокредитларнинг улуши эса, 2 фоизга тенг бўлди.
Мамлакатимиздаги йирик банклардан яна бири Ўзсаноатқурилишбанк
АТБ ҳисобланиб, мазкур банкнинг кредитлаш фаолиятига назар ташласак,
қуйидагича вазиятга гувоҳ бўлишимиз мумкин (4-расм).
4-расм. 2012-2016* йилларда Ўзсаноатқурилишбанк АТБ кредит
қўйилмаларининг ўзгариш динамикаси, млрд. сўмда.
Манба:
Ўзсаноатқурилишбанк
АТБ
расмий
маълумотлари
асосида
шакллантирилган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
Расмдан кўринадики, Ўзсаноатқурилишбанк АТБда ҳам жами кредит
портфели таркибида инвестицион кредитларнинг улуши салмоқли даражада
юқори бўлиб, охирги йилларда мазкур кўрсаткич барқарор ўсиш тенденциясига
эга бўлмоқда. Жумладан, 2012 йилда банкнинг жами кредит портфелида
инвестицион кредитларнинг улуши 67,3 фоизни ташкил этган бўлса, бу
кўрсаткич 2015 йилда 83,3 фоизга тенг бўлди. Шуниси аҳамиятлики,
республикамиз тижорат банкларининг ўз маблағлари ва жалб қилинган
маблағлари ҳисобидан берилаётган кредитларнинг аксарият қисми узоқ
муддатли бўлиб, улар асосан иқтисодиётнинг стратегик тармоқларини
модернизация қилиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини
қўллаб-қувватлаш
бўйича
инвестиция
лойиҳаларини
молиялаштириш
мақсадларига йўналтирилмоқда. Бунинг натижасида, тижорат банклари
томонидан берилган узоқ муддатли кредитларнинг кредит портфелидаги улуши
ҳам ортиб бормоқда. Хусусан, 2015 йилда иқтисодиётнинг реал секторини
молиявий қўллаб-қувватлаш учун йўналтирилган узоқ муддатли кредитлар
ҳажми 2014 йилдагига нисбатан 27,7 фоизга ошиб, уларнинг тижорат банклари
жами кредит портфелидаги салмоғи 79,8 фоизни ташкил этди.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, “Баҳолаш тизими”га мувофиқ тижорат
банкларининг жами кредит портфелидаги узоқ муддатли кредитларнинг улуши
70 фоиздан ошганда, бу кўрсаткич “юқори даража” сифатида баҳоланади.
Бўш турган пул маблағларини депозитларга жалб қилиш ва омонатларнинг
янги ҳамда жозибадор турларини жорий этиш бўйича тижорат банклари
томонидан фаол амалга оширилган тадбирлар натижасида банклардаги
депозитлар ҳажми йилдан йилга ўсиш тенденциясини қайд этиб 2014 йилга
нисбатан 28,0 фоизга ошгани ҳолда 2015 йилда 35,6 трлн. сўмни ташкил этди.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, сўнгги йилларда республикамиз тижорат
банклари томонидан жалб қилинган депозитлар ва уларнинг умумий капитали
миқдори ўзаро мутаносибликда ўсиш тенденциясига эга бўлмоқда. Бу эса, ўз
навбатида, тижорат банклари кредит қўйилмаларининг юқори суръатларда
ўсишига имкон яратмоқда.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Кaримoв И.A. Ўзбeкиcтoн иқтиcoдий иcлoҳoтлaрни чуқурлaштириш
йўлидa. -Т.: Ўзбeкиcтoн,1995, 218-бeт.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 15 майдаги
«Хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли ҳимоя
қилишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни
бартараф этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ-4725-сонли фармони.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 28 сентябрдаги
«Тадбиркорлик субъектларига «ягона дарча» тамойили бўйича давлат
хизматлари кўрсатиш тартибини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида»ги ПҚ-2412-сонли қарори.
4. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг расмий веб сайти.
