Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
359
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ
СТАТИСТИК ТАДҚИҚ ЭТИШ
Ахмедова Мавлуда Шавкатовна -
ТДИУ “Статистика” кафедраси катта ўқитувчиси
Аннотация.
Ушбу мақолада Ўзбекистон иқтисодиётининг ривожланиш шароитида, фермер хўжаликларининг
ўрни, уларнинг фаолияти, иқтисодиётга қўшадиган ҳиссаси, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини тайёрлаш, сақлаш,
қайта ишлаш ва сотиш, шунингдек сервис хизматлари кўрсатиш соҳасида фермер хўжаликларининг ўзаро
кооперацияси муаммолари ўрганилиб тадқиқ этилди ва бу муаммоларни ҳал этишда тегишли хулоса ва таклифлар
берилди.
Асосий тушунчалар:
эркин рақобат, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, фермер хўжаликлари, кооперация,
деҳқон хўжалиги, озиқ-овқат, чорвачилик.
СТАТИСТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ФЕРМЕРСКИХ ХОЗЯЙСТВ
РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН
Ахмедова Мавлуда Шавкатовна -
ТГЭУ старший преподаватель
кафедры “Статистики”
Аннотация.
В данной статье были изучены и исследованы проблемы взаимного сотрудничества фермерских
хозяйств в области развития экономики Узбекистана, их деятельности, вклада в экономику, подготовки, хранения,
переработки и реализации сельскохозяйственной продукции, а также оказания сервисных услуг, а также сделаны
соответствующие выводы и предложения по решению этих проблем.
Ключевые слова:
Свободная конкуренция, сельскохозяйственная продукция, фермерские хозяйства,
кооператив, сельское хозяйство, продовольствие, животноводство.
STATISTICAL RESEARCH OF ACTIVITY OF FARMER FARMS OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN
Akhmedova Mavluda Shavkatovna -
TSUE senior lecturer of the department “Statistics”
Annotation.
In this article, the problems of mutual cooperation of farmer farms in the field of development of the
economy of Uzbekistan, their activities, contribution to the economy, preparation, storage, processing and sale of agricultural
products, as well as the provision of Service services were studied and investigated, and relevant conclusions and proposals were
made in solving these problems.
Keywords:
Free competition, agricultural products, farming farms, cooperative, farming, food, livestock.
Кириш.
Мамлакат тараққиётининг бугун-
ги босқичидаги асосий вазифа–қисқа давр мо-
байнида иқтисодиётда эркин рақобат муҳитини
шакллантириш, хусусий секторни янада ривож-
лантириш орқали унинг ЯИМ ҳажмидаги салмо-
ғини яқин истиқболда 65 фоизга етказиш дол-
зарб вазифа қилиб қўйилган. Бу ўз навбатида
иқтисодиётнинг барқарор ривожланиши ва са-
марадорлигининг ўсиши аҳоли даромадлари ва
фаровонлигининг ошиши, қишлоқда мулкдор-
лар қатламини мукаммал шаклланиши ҳамда
мавжуд ижтимоий муаммоларни тезкорлик би-
лан ҳал этишга имконият яратади.
Ўзбекистон Респубилкаси Президенти-
нинг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Рес-
публикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-
сонли фармони ижросини таъминлаш ҳамда
қишлоқ хўжалигини барқарор ривожлантириш,
самарадорлигини ошириш, уни диверсифика-
ция қилиш ва фермер хўжаликларида кўп тар-
моқли фаолиятни ривожлантиришга қулай
шарт-шароитлар яратиш, уларнинг рентабел-
лик даражасини кўтариш, қишлоқ жойларда қў-
шимча янги иш ўринлари ташкил этиш, шу-
нингдек, қишлоқ аҳолиси даромадларини оши-
риш ва турмуш шароитларини яхшилаш мақса-
дида 2017-2021 йилларда фермер хўжаликлари
фаолиятини янада ривожлантиришнинг қуйи-
даги устувор йўналишлари белгилаб берилди:
ҳудудларнинг табиий-иқлим, ижтимоий-
иқтисодий хусусиятлари, шунингдек, мавжуд
моддий-техник ресурслар ҳамда кадрлар сало-
ҳиятини ҳисобга олган ҳолда кўп тармоқли фер-
мер хўжаликлари фаолиятини ривожлантириш-
ни рағбатлантиришнинг ташкилий-иқтисодий
механизмларини жорий қилиш;
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини тай-
ёрлаш, сақлаш, қайта ишлаш ва сотиш, шунинг-
дек сервис хизматлари кўрсатиш соҳасида фер-
мер хўжаликларининг ўзаро кооперациясини
ривожлантириш;
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
360
қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етишти-
ришда замонавий интенсив ресурс тежовчи
агротехнологияларни кенг қўллаш, қишлоқ хў-
жалигини диверсификациялаш ҳамда ишлаб чи-
қаришнинг илғор техологияларини ўзлашти-
риш асосида ер-сув, моддий-техника ва молия-
вий ресурслардан оқилона фойдаланиш.
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва-
зирлиги, Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги,
Ўзбекистон Фермерлари Кенгаши, Қорақалпо-
ғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши ва ви-
лоятлар ҳокимликлари томонидан ишлаб чи-
қилган фермер хўжаликларида 2017-2021 йил-
ларда кўп тармоқли фаолиятни босқичма-бос-
қич ташкил этиш прогноз кўрсаткичлари тас-
диқланди[1].
Асосий қисм.
Прогноз кўрсаткичларига
биноан тижорат банкларига фермер хўжаликла-
рини ривожлантириш учун Ўзбекистон Респуб-
ликаси Марказий банкининг қайта молиялаш-
тириш ставкасидан ошмаган фоиз ставкада қу-
йидаги йўналишлар учун белгиланган тартибда
узоқ муддатли имтиёзли кредитлар ажратиш ва
лизинг хизматлари кўрсатиш:
замонавий ресурс тежовчи агротехноло-
гияларни, қишлоқ хўжалик экинларини етишти-
ришнинг илғор технологияларини ва қишлоқ
хўжалиги техникаларини харид қилишга;
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини тай-
ёрлаш, сақлаш, қайта ишлаш, шунингдек сервис
хизмати кўрсатиш учун технологик ускуналар-
ни харид қилишга;
фермер хўжаликларида кўп тармоқли
фаолиятни ташкил этиш мақсадида бошланғич
капитални шакллантиришга;
кейинчалик қайта ишлаш учун қишлоқ
хўжалиги маҳсулотларини харид қилишга.
фермер хўжаликлари қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларини тайёрлаш, сақлаш, ташиш, қай-
та ишлаш ва сотиш фаолиятини амалга оширув-
чи кооперативлар ташкил этиш учун ўзлари-
нинг молиявий ва бошқа ресурсларини бирлаш-
тириши мумкин;
фермер хўжаликлари томонидан ташкил
этилган кооперативлар ўз фаолиятини юридик
шахс мақомини олган ҳолда, таъсисчилар томо-
нидан тасдиқланган низом асосида амалга оши-
риши бўйича кўрсатмалар берилди.
Ўзбекистон Республикаси Президенти-
нинг 2017 йил 9 сентябрдаги “Фермер, деҳқон
хўжаликлари ва томорқа ер эгаларининг ҳуқуқ-
лари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш,
қишлоқ хўжалиги экин майдонларидан самара-
ли фойдаланиш тизимини тубдан такомиллаш-
тириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ 5199
– сон фармонида белгилаб қўйилганидек, ўтган
давр мобайнида қишлоқ хўжалигида бозор му-
носабатларини жорий этиш, ишлаб чиқаришни
ривожлантириш, мулкдорлар синфини шакл-
лантириш ҳамда уларнинг мустақиллигини таъ-
минлаш бўйича босқичма-босқич ислоҳотлар
амалга оширилди, ислоҳотларнинг дастлабки
босқичида фермер ва деҳқон хўжаликлари фао-
лиятини ташкил этиш, қишлоқ хўжалиги маҳсу-
лотларини етиштиришда уларни етакчи кучга
айлантириш бўйича мустаҳкам ҳуқуқий асос
ҳамда зарур шарт-шароитлар яратилди, қабул
қилинган “Фермер хўжалиги тўғрисида” ва “Деҳ-
қон хўжалиги тўғрисида”ги қонунлар ернинг
ҳақиқий эгаси сифатида фермер ва деҳқон хўжа-
ликларининг ҳуқуқий мақомини аниқ белгилаб
берди ҳамда уларнинг қишлоқ хўжалиги маҳсу-
лотларини ишлаб чиқарувчи асосий субъектлар
сифатида шаклланиши ва ривожланишини таъ-
минлади, кўп тармоқли фермер хўжаликларини
ташкил этиш, уларга зарур шарт-шароитлар
яратиш, фермер ва деҳқонларнинг ҳуқуқлари ва
қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича
зарур чора-тадбирлар амалга оширилди, ўтка-
зилган ислоҳотлар натижасида қишлоқ хўжали-
ги маҳсулотларининг 99 фоизидан ортиғи фер-
мер ва деҳқон хўжаликлари ҳамда томорқа ер
майдонларида етиштирилишига эришилди.
Ўзбекистон хукуматининг бир қатор қа-
рорларида истикболда асосий қишлок хўжалик
махсулотлари ишлаб чиқарувчи субъект бўлиб
қоладиган дехқон ва фермер хўжаликларини
янада ривожлантириш назарда тутилган.
Илмий адабиётлар таҳлили.
Фермер
хўжалиги маҳсулотлари бозорини ривожланти-
риш масалалари Л.В.Агаркова, И.А.Баранов,
Н.А.Попов[3] каби хориж олимлари томонидан
таҳлил қилинган. Республикамизда иқтисодиёт-
ни эркинлаштириш босқичида Фермер хўжали-
ги маҳсулотлари етиштиришни ташкил этиш,
бошқариш ва самарадорлигини оширишнинг
назарий ва амалий жиҳатларини ўрганиш маса-
лалари Н.Р.Асадулина, А.Х.Бурҳонов, М.М.Мир-
заев, Ч.Муродов[4], Э.И.Эргашев, У.С.Мухиддино-
ва, Ш.Т. Эргашева, Б.Х. Шафкаров, М.Рахматов,
Т.Ю.Дадабоев, Д.С.Ашурова кабиларнинг илмий
ишларида ўз аксини топган[4]. Жумладан, Ўзбе-
кистонлик иқтисодчи олимлардан В.Қ.Қобилов,
Т.Ш.Шодиев, Н.Латипов ва бошқалар бу борада
тадқиқот олиб борганлар. Н.Латиповнинг ил-
мий ишларида қишлоқ хўжалигида меҳнат ун-
умдорлигини оширишнинг иқтисодий-матема-
тик услуби кенг таҳлил қилинган. Ёш олимлар-
дан Э.И.Эргашевнинг илмий ишида боғдорчи-
лик ва узумчилик тармоғини ривожлантириш
йўналишлари, унга таъсир этувчи омиллар, тар-
моқни молиявий қўллаб-қувватлаш масалалари
тадқиқ этилган бўлса, У.С.Муҳитдинованинг
тадқиқот ишида мева-сабзавот ва узум маҳсу-
лотлари бозорининг ривожланиши, маркетинг
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
361
тизимини такомиллаштириш масалалари тад-
қиқ қилинган.
Т.Ю. Дадабоевнинг ишида боғдорчиликка
ихтисослашган фермер хўжаликлари ташкилий-
иқтисодий жиҳатларини такомиллаштириш ма-
салалари, Д.С.Ашурованинг ишида аграр иқтисо-
дий жараёнлардаги мураккаб иқтисодий алоқа-
ларнинг статистик таҳлили, эҳтимолликни аниқ
даражаларида аниқлаш, қишлоқ хўжалиги ри-
вожланиши даражасини келажакка башорат
қилиш ва режалаштиришнинг аниқ кўрсаткич-
лар тизими ишлаб чиқилган. Юқорида қайд
этилган илмий тадқиқот ишлари аграр-иқтисо-
диёт фанига муайян даражада ҳисса қўшиб, иқ-
тисодиётни модернизациялаш шароитида мева-
сабзавот ва узум маҳсулотлари бозорининг са-
марадорлиги муаммоларини назарий ва амалий
жиҳатдан илмий ўрганишда муҳим асос бўлиб
хизмат қилади. Лекин юқоридаги илмий тадқи-
қот ишларида ҳудудий даражаларда мева-сабза-
вотчиликка ихтисослашган фермер хўжаликла-
ри иқтисодий фаолиятини статистик жиҳатдан
тадқиқ этиш масалаларига етарлича эътибор
берилмаганлиги, ўрганилаётган мавзунинг тад-
қиқот иши сифатида танланишига асос бўлди.
Таҳлил ва натижалар.
Қуйидаги жадвал-
да қишлоқ хўжалик махсулотлари ишлаб чиқа-
ришда дехқон ва фермер хўжаликларининг охи-
рги йиллардаги улушини кўришимиз мумкин
(1-жадвал).
1-жадвал
Қишлок хўжалик махсулотлари ишлаб чиқаришда дехқон ва фермер
хўжаликларининг улуши[2]
Йил-
лар
Барча
тоифадаги
хўжаликлар
Жумладан: ( % да)
Фермер
хўжалик-
лари
Дехқон
хўжа-
ликлари
ташки-
лотлар
Фермер
хўжалик-
лари
Дехқон
хўжа-
ликлари
ташки-
лотлар
Фермер
хўжа-
ликлари
Дехқон
хўжалик-
лари
ташки-
лотлар
Жами
Дехқончилик
Чорвачилик
2010
100
36,3
61,6
2,1
59,1
39,4
1,5
3,9
93,1
3,0
2011
100
34,7
63,0
2,3
57,8
40,6
1,6
3,9
93,0
3,1
2012
100
33,0
64,6
2,4
56,8
41,4
1,8
4,0
92,8
3,2
2013
100
32,1
65,5
2,4
55,5
42,9
1,6
4,1
92,7
3,2
2014
100
30,1
67,5
2,4
53,4
44,8
1,8
4,1
92,8
3,1
2015
100
30,7
66,9
2,4
52,0
46,2
1,8
4,0
92,9
3,1
2016
100
29,7
68,0
2,3
52,0
46,4
1,6
3,9
92,9
3,2
2017
100
29,3
68,4
2,3
49,2
49,1
1,7
3,7
93,1
3,2
2018
100
26,0
71,2
2,8
45,3
52,2
2,5
4,6
92,3
3,1
2019
100
26,9
70,1
3,0
48,7
48,4
2,9
5,0
91,9
3,1
Фермер хўжалигининг даромадлари со-
лиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий тўловлар-
ни тўлашдан кейин фермер хўжалигининг раҳ-
барига берилади ва солиққа тортилмайди. Юқо-
рида келтирилган фикрларга асосланиб, 1-расм-
да фаолиятнинг ташкилий ва иқтисодий меха-
низмлари ва фермер хўжалигини ривожланти-
риш схемаси ишлаб чиқилди.
Биринчи гуруҳ давлат томонидан яратил-
ган умумий иқтисодий бошқарув механизмла-
ридан иборат, иккинчиси - фермер хўжаликлари
бошқаруви ва амалиёт механизмлари, учинчиси
- сотиш, сотиб олиш ва меҳнат шартномаларини
тузиш ва бажариш учун шартномавий муноса-
батлар механизмларидир. Уларнинг барчаси
фермер хўжалигини бошқариш жараёнида бир-
галикда амалга оширилади ва фермер хўжали-
гининг қисқа, ўрта ва узоқ муддатли бизнес-
режаларида сифат кўрсаткичларини аниқлайди.
Давлатнинг умумий иқтисодий механизм-
лари томонидан ташкил этилган фермер хўжа-
лигининг фаолиятини ташкил этиш учун асос-
лар мавжуд. Фермер хўжалиги иқтисодий сама-
радорлигини оширишнинг асосий кўрсаткичла-
ри бўлиб, уларда мавжуд бўлган ресурслардан,
яъни энг аввало ер, сув, меҳнат, буюмлашган ва
молиявий ресурслардан қандай фойдаланганли-
гини ифодалайди.
Ишлаб чиқариш самарадорлигини оши-
ришнинг объектив зарурати доимий равишда
таъсир қилувчи омиллар қолаверса мамлака-
тимиз ривожланиши ҳозирги ҳолатининг қатор
ўзига хослиги билан характерланади. Иқтисо-
дий самарадорлик ишлаб чиқариш жараёнида
фойдаланилаётган моддий, меҳнат ва молиявий
ресурслар бирлиги ҳисобига олинган самара
билан аниқланади.
Фермер хўжаликларида иқтисодий сама-
радорлик биринчи навбатда рентабелликнинг
мутлоқ ва нисбий кўрсатгичларига боғлиқ бў-
либ, шу индикаторлар орқали ўз тавсифини
намоён қилади.
Бозор муносабатлари шароитида иқтисо-
дий самарадорликни ошириш имкониятлари-
дан тўлароқ фойдаланишда, уни аниқ ифодалов-
чи иқтисодий кўрсаткичлар тизимини услубий
жиҳатдан тўғри белгилаш муҳим аҳамиятга эга-
дир. Самарадорликни белгиловчи кўрсаткич-
лар ичида «Фойда» массаси асосий кўрсаткич-
лардан бири сифатида алоҳида ўринда туради.
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
362
1-расм. Фермер хўжалиги фаолиятини ривожлантиришнинг асосий механизмлари[5]
Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.М. Мирзиёев: - “Шу билан бирга, ғалла ва
мева-сабзавот кластерлари фаолиятини ҳар
томонлама ривожлантириш керак. Бу соҳа биз
учун нисбатан янги эканини инобатга олиб, уни
давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, жумла-
дан, кредит тизимини соддалаштириш, хара-
жатларни субсидиялаш, ер ажратиш билан боғ-
лиқ тартибларни қайта кўриб чиқиш талаб эти-
лади”[6] - деб таъкидлаб ўтдилар.
Ўзбекистон Республикаси фермер хўжа-
ликларида жами экин экилган майдонининг ўз-
гариш динамикасини таҳлил қилганимизда,
жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики,
2018 йилда 2016 йилга нисбатан жами экин
экилган майдон 363884 гектарга, 11,6 фоизга
камайган. Шундан, суғориладиган ерлар 376652
гектарга, яъни 13,1 фоизга камайган (2-жадвал).
2-жадвал
Ўзбекистон Республикаси фермер хўжаликларида жами экин экилган
майдонининг ўзгариш динамикаси[7]
Кўрсаткичлар
Жами экин экилган майдони, гектар
Шундан: суғориладиган ерлар, гектар
2016 йил 2017 йил 2018 йил
2018 йилда
2016 йилга
нисбатан
2016 йил 2017 йил 2018 йил
2018 йилда
2016 йилга нисбатан
(+;-)
%
(+;-)
%
Ўзбекистон
Республикаси
3 137772 2 911 394 2 773 888 --363884 88,4 2 868 887 2 635 480 2 492 325
-376652
86,9
Қорақалпоғистон
Республикаси
217048
225404
192811
-24237
88,8
217 048
225 404
192 811
-24237
88,8
вилоятлар:
Андижон
196516
186989
185830
-10686
94,6
196 516
186 989
185 830
-10686
94,6
Бухоро
199503
197543
187828
-11675
94,1
199 503
197 543
187 828
-11715
94,1
Жиззах
365849
317818
323004
-42845
88,3
246 450
207 938
197 058
-49392
80,0
Қашқадарё
411266
390129
376320
-34946
91,5
348 350
322 273
320 957
-27393
92,1
Навоий
79649
74824
73738
-5911
92,6
79 649
74 807
73 602
-6047
92,4
Наманган
192245
169040
161937
-30308
84,2
192 245
169 040
161 937
-30308
84,2
Самарқанд
297420
289451
284123
-13297
81,4
245 378
229 848
224 765
-20613
91,6
Сурхондарё
236231
217940
192343
-43888
81,4
219 244
193 848
164 408
-54836
75,0
Сирдарё
210894
191412
169477
-41417
80,4
210 894
191 412
169 477
-41417
80,4
Тошкент
296962
248747
247627
-49335
83,4
279 421
234 285
234 802
-44619
84,0
Фарғона
242342
226595
212082
-30260
87,5
242 342
226 595
212 082
-30260
87,5
Хоразм
191847
175502
166768
-25079
86,9
191 847
175 498
166 768
-25079
86,9
Фермер хўжалигини
функциялари ва ривожлантириш
механизмлари
Ижарали ердан фойдаланиш
Мақсадли фойдаланиш ва ер
унумдорлигини ошириш
Шартнома
муносабатлар
Авансли кредитлаш
Давлат буюртмасига ва
тўғридан-тўғри
шартномага асосан ишлаб
чиқариш ва сотиш
Қайта ишлаш ва тайёрловчи
ташкилотлар. Моддий-техник захи-
ралар ва хизматларни етказиб берув-
чилар. бозор ва ижтимоий инфра-
тузилма ва сервис корхоналари
Агротехнологик хизматлар
Банк кредитлари
Маркетинг, ахборот ва
консалтинг қўллаб-
қувватлаш
Фермер хужалиги
ишчиларини
рағбатлантириш
Солиқларни тўлаш ва
кредитларни қоплаш
Хўжалик рввожланишига
капитал сармоялар
киритиш
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
363
Бу кўрсаткичлар фермер хўжаликларида
агросаноат мажмуининг ишлаб чиқариш ва ре-
сурс салоҳиятининг ихтисослашуви ва концент-
рациясининг босқичма-босқич оширилишини
кўрсатади. Бу эса аграр иқтисодиёт секторда
фермерлик таркибининг роли ва аҳамиятини
оширишга таъсир қилди.
Республика хўжаликларида чорвачилик ва
паррандачилик самарадорлигини ошириш тен-
денцияси кузатилмоқда, ширкатлар ва бошқа
йирик фермер хўжаликларида эса маҳсулдорлик
пасаймоқда. Аммо шуни таъкидлаш керакки,
бугунги кунда фермер ва деҳқон хўжаликларида
сут соғиб олиш, товуқларни тухум ишлаб чиқа-
риш ва қорамол бошига гўшт ишлаб чиқариш
паст бўлади. Фойдаланилмай ётган ерлар ҳисо-
бига фермер хўжаликларининг ер майдонлари
кўпайтирилди. Қисқартирилган ғўза экин май-
донлари ҳисобига сабзавот, полиз, боғ ва узум-
зорлар майдони кенгайтирилди.
Ўзбекистон Республикаси бўйича фермер
хўжаликлари маҳсулотлари етиштиришнинг
ўсиши 2018 йилда 2017 йилга нисбатан 0,2 ¿га
ўсди, шу жумладан, деҳқончилик маҳсулотлари
4,7 ¿ га камайди, чорвачилик маҳсулотлари
6,5 ¿га ошди. 2018 йилда 192,7 трлн. сўмга тенг
бўлган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиш-
тирилди ва ушбу ҳажмнинг 102,5 трлн. сўмга
тенг қисми ёки 53,2 ¿ деҳқончилик, 90,2 трлн.
сўмга тенг қисми ёки 46,8 ¿ чорвачилик соҳаси-
га тўғри келди.
Мамлакатимизда 2018 йилда фермер хў-
жаликлари томонидан етиштирилган деҳқончи-
лик ва чорвачилик маҳсулотлари умумий ҳаж-
мининг ҳудудлар кесимида тақсимланиши таҳ-
лил қилинганда, Андижон, Наманган, Сирдарё,
Самарқанд, Фарғона, Сурхондарё, Бухоро, Тош-
кент вилоятларида асосан деҳқончилик соҳаси-
нинг анча ривожланганлигини кўришимиз мум-
кин. Ушбу вилоятларда жами қишлоқ хўжалик-
лари маҳсулотлари ҳажмининг 51,6-69,3 ¿ни
деҳқончилик маҳсулотлари ташкил этади.
Жиззах, Навоий, Қашқадарё, Хоразм вило-
ятлари ва Қорақалпоғистон Республикасида
чорвачилик соҳаси ҳам анча ривожланган. Ушбу
вилоятларда жами қишлоқ хўжалиги маҳсулот-
лари ҳажмининг 52,5-61,5 фоизини чорвачилик
маҳсулотлари ташкил этади.
Ўзбекистон Республикаси фермер хўжа-
ликларининг қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти
таркибидаги улуши бўйича энг юқори кўрсат-
кич Самарқанд вилоятида 36,1 ¿ни, деҳқон
хўжаликларининг энг юқори улуши Навоий ви-
лоятида 77,5 ¿ни, қишлоқ хўжалиги фаолияти-
ни амалга оширувчи ташкилотларнинг энг
юқори улуши Тошкент вилоятида 7,5 ¿ни таш-
кил этди.
Фермер хўжаликларининг қишлоқ хўжа-
лиги ялпи маҳсулоти таркибидаги улуши бўйи-
ча энг кам кўрсаткич Навоий вилоятида 19,4 ¿
ни, деҳқон хўжаликларининг энг кам улуши
Самарқанд вилоятида 60,7 ¿ни, қишлоқ хўжа-
лиги фаолиятини амалга оширувчи ташкилот-
ларнинг энг кам улуши Андижон вилоятида
1,0 ¿ ни ташкил этди.
Фермер хўжаликлари томонидан етишти-
рилган маҳсулотлар динамикасини тахлил қи-
ладиган бўлсак, 2018 йилида фермер хўжалик-
ларида 5020,5 минг тонна (87,6 ¿) дон экинла-
ри етиштирилди, 2 990,9 минг тонна (69,9 ¿)
картошка кавлаб олинди, 2328,1 минг тонна
(77,3 ¿) сабзавотлар, 728,7 минг тонна (76,4 ¿)
озиқабоп полиз экинлари, 911,6 минг тонна
(94,6 ¿) мевалар ва резаворлар, 977,6 минг тон-
на (91,5 ¿) узум йиғиб олинган (3-жадвал)
3-жадвал
2018 йилида фермер хўжаликлари томонидан етиштирилган маҳсулотлар динамикаси[8]
Кўрсаткичлар
2017 йил
2018 йил
2018 йил 2017 йилга нисбатан
(+;-)
%
Дон экинлари
5731,1
5020,5
-7106
87,6
Картошка
429,0
299,9
-129,1
69,9
Сабзавотлар
2996,2
2328,1
-6681
77,7
Полиз
953,7
728,7
-225
76,4
Мева ва резаворлар
963,3
911,6
-51,7
94,6
Узум
1068,4
977,6
-90,8
91,5
Олиб борилган ислоҳотлар ва таркибий
ўзгартиришлар натижасида фермер хўжаликла-
ри жами экин экилган майдони 2018 йилда
2016 йилга нисбатан 363884 гектарга, 11,6
фоизга, суғориладиган ерлари 376652 гектарга,
яъни 13,1 фоизга камайган. Лекин ушбу тарки-
бий ўзгаришлар ерларидан фойдаланиш самара-
дорлиги ошишига салбий таъсир кўрсатмаган.
Шу сабабли, фермер хўжаликлари маҳсу-
лотларини етиштириш ҳажми ва ҳосилдорлиги
ҳам сезиларли равищда ўзгарди. Бу эса, озиқ-
овқат ҳавфсизлигининг барқарор таъминлана-
ётганлигидан дарак беради, 2018 йилда 1990
йилга нисбатан аҳоли жон бошига мева ва узум
истеъмоли 2,33 баробарга, картошка истеъмоли
196,6 фоизга, сабзавот-полиз маҳсулотлари
истеъмоли эса 2,66 баробарга кўпайди. Бошқа
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
364
маҳсулотлар ҳам меъёрдан ортиқ миқдорда
етиштирилди.
Умуман, давлат томонидан ер участкала-
рини ва фермер хўжаликларини қайта тузиш
бўйича қабул қилинган чора-тадбирлар улар-
нинг самарадорлигини ва молиявий барқарор-
лигини ошириш учун замин яратади. Шу билан
бирга, натижаларга эришиш учун, бизнинг фик-
римизча, ишлаб чиқаришга ихтисослашишни
яхшилаш, улар жойлашган ҳудудларнинг та-
биий, меҳнат ва бошқа потенциалидан оқилона
фойдаланишни ҳисобга олиш зарур. Шу муноса-
бат билан келажак учун фермерлар маҳсулот-
ларининг ихтисослашуви ва мослашуви учун
оптимал вариантларни аниқлаш керак.
Олиб борилган таҳлиллар шуни кўрсата-
дики, республиканинг барча ҳудудларида ер
участкалари миқдори бўйича фермер хўжалик-
лари мавжуд. Ушбу фермер хўжаликларининг
ривожланиши асосан ҳудудларнинг иқлим, ер
сувлари, иқтисодий ва бошқа шарт-шароитлари,
шунингдек, давлатнинг аграр сиёсати қоидала-
ри билан белгиланади.
Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, фермер
хўжаликларини бундан буён ривожлантириш
уларнинг нафақат бозор шароитларига, балки
ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш учун
табиий, иқлим, иқтисодий ва бошқа шарт-ша-
роитларга мослашишга йўналтирилган бўлиши
керак.
Шу муносабат билан фермаларнинг бозор-
га мослашиши шароитида ривожланиш омилла-
рини ва улар жойлашган ҳудудларнинг табиий-
иқлим шароитларини аниқлаш муҳимдир.
Буни ҳисобга оладиган бўлсак, фермалар-
нинг ривожланишига таъсир кўрсатадиган
омиллар бизни уч гуруҳга ажратди. Биринчи
гуруҳ макроиқтисодий омиллар, иккинчи гуруҳ
- ҳудудий (минтақавий) омиллар ва учинчи - ич-
ки иқтисодий омиллар (2-расм). Фермер хўжа-
ликларини ривожлантиришда фермерлик ҳара-
катини қўллаб-қувватлашнинг давлат сиёсати
муҳим аҳамиятга эга, самарадорлиги асосан ҳар
бир хўжаликнинг молиявий ва иқтисодий ҳо-
латига боғлиқ.
2-расм. Фермер хўжаликларининг ривожланишига таъсир қилувчи
омиллар ва шартлар тизими[9]
Ҳозирги вақтда давлат томонидан яратил-
ган ташкилий-иқтисодий механизмлар ва шарт-
шароит фермер хўжаликларини ривожланти-
риш омиллари сифатида мақсадли ва улар сама-
рали амалда намоён бўлади.
Шу билан бирга, фермерларни қўллаб-қув-
ватлашнинг давлат сиёсати уларнинг маҳсуло-
тига бўлган эҳтиёжига нисбатан ички бозорда
ва ташқи бозорларда уларнинг нархларидан ке-
либ чиқадиган маҳсулотларга боғлиқ бўлиб,
улар асосида маҳсулот нархлари шакллантири-
лади, айниқса, давлат томонидан дастлабки
қайта ишлаш учун пахта сотиб олинади. Фер-
мерларга бериладиган кредитларнинг фойдаси,
миқдори ва муддати, уларнинг фоизлари, шу-
нингдек даромад бўйича солиқ ставкалари ва
олинган моддий-техник ресурслар учун муҳим-
дир.
Умуман, давлат томонидан бошқарилади-
ган макроиқтисодий омиллар барқарорлашти-
рувчи хусусиятга эга ва фермерлик маҳсулотла-
рини ишлаб чиқаришда фаол рол ўйнайди. Фер-
Ички
иқтисодий
омиллар
Макроиқтис
одий
омиллар
Ҳудудий
омиллар
Нархлар, тарифлар ва имтиѐзлар
Кредитлар, солиқлар ва фоизлар
Фермер хужаликларини қўллаб-
қувватлаш буйича Давлат сиѐсати
Қишлоқ хужалиги хом ашѐси ва
махсулотларига талаб
Ер захираларини ҳолати
Ахоли ва меҳнат ресурслари
Ҳудудларни сув билан таъминлаш
Агрозоотехнологиялар зоналари
Инфратузулмани ривожланиш
даражаси
Қайта ишлаш корхоналарининг
даражаси
Бошқарув кадрлар ва
мутухассислар малакаси
Ер участкасининг ҳажми
Техника ва технология
мавжудлиги
Ишлаб чикариш специализацияси
Ишчилар мавжудлиги ва малакаси
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
365
мер хўжаликларининг ишлаб чиқаришни ри-
вожлантириш ва самарадорлигини оширишда
ҳам муҳим аҳамият касб этади. Улар ер ресурс-
ларининг мавжудлиги ва ҳолатини ўз ичига
олади. Табиий унумдорлик, тупроқ шўрлиги да-
ражаси, ер ости сувининг даражаси ва шунга ўх-
шаш омиллар ҳосилдорлик даражаси ва маҳсу-
лот сифатига кучли таъсир кўрсатади. Шу билан
бирга, ҳудуд аҳолисининг зичлиги ва қишлоқ
хўжалигида ишлаб чиқариш тажрибасига эга
бўлган меҳнат ресурсларининг мавжудлиги ҳам
фермер хўжаликларини ривожлантириш ва
жойлаштиришда муҳим омил бўлмоқда.
Фермер хўжаликлари учун пахта ва суғо-
риладиган деҳқончиликнинг бошқа навларини
етиштириш учун уларнинг ердан фойдаланиш
шартлари асосида уларнинг наслчилик навла-
рини муайян турларига йўналтириш катта аҳа-
миятга эга. Қабул қилинган даража фермер
хўжаликлари, айниқса, мини-банклар, консал-
тинг ва ахборот марказлари эҳтиёжларини қон-
дириш учун хизмат кўрсатиш учун етарли дара-
жада эмас. Шу нуқтаи назардан қараганда, бозор
ва ишлаб чиқариш инфратузилмаси объектла-
рининг сони фермер хўжаликларини жойлашти-
риш, ишлаб чиқариш ва ихтисослашуви натижа-
лари асосида ҳал қилиниши керак. Қишлоқ хў-
жалиги ишлаб чиқаришни жойлаштириш ва
ихтисослашувига бевосита таъсир кўрсатадиган
навбатдаги омиллар фермер хўжаликлари оми-
лидир.
Муайян товар ёки хом-ашёни ишлаб чиқа-
риш учун ихтисослашган фермер хўжаликлари
сифатида бундай фермер хўжаликлари ернинг
миқдори ва чорва молларига нисбатан пастроқ
чегараланган. Масалан, пахта ва ғалла етишти-
ришга ихтисослашган фермер хўжаликлари ер
участкаларининг ўртача экин майдони 35 гек-
тардан 125 гектарга қадар бўлган майдонлар
ҳажмига эга; боғдорчилик ва узумчиликда 2 гек-
тардан 20 гектарга, 4 гектардан 46 гектаргача
суғориладиган ерга сабзавот етиштиришга мўл-
жалланган. Ёки чорвачилик фермер хўжаликла-
рида ихтисослаштирилган чорва моллари ўт-
тизта бош қорамолга эга бўлиши керак. Шу
билан бирга, суғориладиган ерларда бир шарт-
ли поданинг вакили 0,3 дан 0,45 гектарга ва ка-
мида 2 гектар суғорилмайдиган (ёмғирли) ер-
ларга эга бўлиши керак. Фермер хўжаликлари-
нинг алоҳида гуруҳлари дон,сабзавот, мева, сут
ва гўштни қайта ишлаш учун кичик корхоналар
мавжуд. Бундан ташқари, ҳар бир минтақа (ёки
маъмурий ҳудуд) ўзига хос хусусиятларга эга
бўлиб, реал шароитларда қишлоқ хўжалиги
ишлаб чиқаришини, хусусан, деҳқончиликни
концентрациялаш ва ихтисослаштириш даража-
сининг ҳал қилувчи омилларига айлантиради.
Ушбу омиллар қуйидагилардир:
минтақанинг (ҳудудларнинг) қишлоқ
аҳолисини ва унинг ишчи қисмини;
қишлоқ хўжалиги ерларининг мавжуд-
лиги;
минтақада сув мавжудлиги даражаси,
айниқса ўсимлик мавсумида;
вилоят ичкарисида ва ташқарисида фер-
мерларнинг маҳсулот ва хом ашё талабларига
жамоатчилик талаби;
минтақадаги маҳсулот ва хом ашёнинг
бозор имкониятларини;
имкониятлар ва мавжудлиги, шунинг-
дек, бозорларни моддий-техника ресурслари ва
бошқа товарларга яқинлиги.
Бу ва бошқа омиллар, ривожланаётган
бозор шароитлари билан биргаликда, минтақа-
да фермерликни ривожлантиришнинг миқдо-
рий кўрсаткичлари белгиланадиган минтақада
концентрация (жойлаштириш) ва фермер хўжа-
ликларининг ихтисослашув даражасини опти-
маллаштириш имконини беради.
Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш (кон-
центрация даражаси) ер ресурслари, ишлаб чи-
қариш воситалари (капитал), ҳудуддаги меҳнат
маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажмлари, иж-
тимоий-иқтисодий самарадорлик даражасини
белгилаш билан тавсифланади. Концентрация-
ни ошириш фермер хўжаликларида ихтисослаш-
тирилган маҳсулот ишлаб чиқариш ва комбина-
циялаш асосида амалга оширилади. Шу асосда
фермер хўжаликларининг ҳудудий ривожлани-
ши учун концептуал қоидаларни ишлаб чиқа-
миз, бу фермер хўжаликлари учун мақбул ер
фойдаланиш вариантларини баҳолаш ва тан-
лаш, уларнинг ўрта ва узоқ муддатли истиқбол-
лари учун ҳудудий ривожланишини прогноз
қилиш, жумладан, маҳсулотни ишлаб чиқариш,
прогнозлаштириш ва сотиш прогнозларини ки-
ритиш имконини беради. Энг яхши ечимларни
танлаш мезонлари фермер хўжаликларининг
ишлаб чиқариш фаолиятидан олинадиган даро-
мад (ёки фойда) бўлиши керак, уларнинг миқдо-
ри минтақадаги аҳоли турмуш даражасига ва
шахсий оилага боғлиқ.
Ишлаб чиқариш жараёнининг самарадор-
лиги ташқи ва ички омиллар билан боғлиқли-
гини таъкидлаб ўтиш керак. Ташқи омилларга
нархлаш, солиққа тортиш, кредитлаш, инфля-
ция жараёнлари, субсидиялар ва компенсация-
лар, аграр қонунлар, ички омилларга эса қиш-
лоқ хўжалиги экинларининг ҳосилдорлиги, ҳай-
вонларнинг маҳсулдорлиги, ишлаб чиқариш ха-
ражатлари, ишлаб чиқариш технологияси ва
ташкил этилиши, ихтисослашуви киради.
Хулоса ва таклифлар.
Фермер хўжалиги-
ни ривожлантириш асосан табиий-иқлим, тех-
ник-технологик, ташкилий-иқтисодий, ижти-
моий омилларга боғлиқ (3-расм)..
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
366
3-расм. Фермер хўжалигини ривожлантириш омиллари[9]
Мамлакат бўйича қишлоқ хўжалигидан
олинадиган ялпи даромаднинг 54 фоизи деҳ-
қончиликка ихтисослашган, 46 фоизи эса чорва-
чиликка ихтисослашган фермер хўжаликлари
зиммасига тўғри келади. Соф фойдада бу кўр-
саткич мос равишда 62 ва 38 фоизни ташкил
этади. Бу сабзавот ҳамда боғдорчиликга ихти-
сослашган фермер хўжаликларининг ўта серда-
ромадлилиги билан изоҳланади.
Чорвачиликка ихтисослашган фермер хў-
жаликлари юқори даражада концентрациялаш-
ганлиги ва ҳайвонлар маҳсулдорлигининг юқо-
рилигига қарамасдан юқори рентабелликка
эриша олмаяптилар. Бунинг асосий сабаби юқо-
ри маҳсулдорликка эга бўлган ҳайвонлар учун
озуқалар, зотдор ёш ҳайвонлар, бинолар, соғиш
жиҳозлари ва сутни бирламчи қайта ишлаш
қуролларининг қимматлиги бўлмоқда.
Фермерларнинг ерга бўлган мулкчилик
шакли доимо ўзгаришда бўлади. Ўз ерининг
тўла эгаси бўлган фермер бир вақтнинг ўзида
қўшни ернинг қисман эгаси ёки ижарачиси бў-
лиши мумкин. Буларнинг ҳаммаси ишлаб чиқа-
риш фаолияти натижаларига боғлиқ.
Ўтган 2008-2016 йиллар давомида асосан
тўла мулкдор бўлган фермерлар ҳисобига улар-
нинг сони кескин қисқарди. Чунки унчалик юқо-
ри бўлмаган молиявий натижалар туфайли кўп-
гина фермерлар ўз фаолиятларини давом этти-
ра олмадилар. Лекин қизиғи шундаки, таҳлил
этилаётган давр мобайнида ўз ерининг тўла эга-
си бўлган фермерлар сони 35 фоизга қисқарган
бўлсада, улар эгаллаб турган ер майдонлари
ҳажми 21 фоизга қисқарган. Чунки ўз фаолияти-
ни давом эттираётган фермерлар «синган» фер-
мерлар ҳисобига ўз ерларини кенгайтирганлар.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
www.stat.uz - Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг маълумотлари
2.
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг 2016-2018 йиллар бўйича маълумотлар
асосида тузилди
3.
Асадулина Н.Р. Механизм регулирования эффективности плодоовощного комплекса Республики Узбекистан
на основе логистического подхода. Дисс.на соис. учен. степ. канд. экон. наук. – Т.:–2006.–с.158.;
4.
Бурҳонов А.Х. Турли мулкчилик шаклидаги қишлоқ хўжалик корхоналарида ишлаб чиқариш иқтисодий
самарадорлигини ошириш. Иқт. фан. ном. илм. дар. олиш учун ёзилган дис.– Т.: ЎзБИИТИ, 2000. – б.117.;
5.
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган
6.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси.//”Халқ
сўзи” газетаси, 2020 йил, № 271-272 (7229-7230).
7.
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг 2016-2018 йиллар бўйича маълумотлар
асосида тузилди
8.
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг 2018 йил маълумотлари асосида тузилди
9.
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган
ташкилий-ҳуқуқий
шакли
Техник-технологик
омиллар
Ижтимоий омиллар
Ташкилий-
иқтисодий омиллар
Табиий омиллар
иқлим шароитлари
Фермер хўжалигини ривожлантириш омиллари
қишлоқ хўжалиги
ходимларининг
меҳнат шароитлари.
қишлоқ хўжалиги
ходимларининг
турмуш шароити
ишлаб чиқариш
таркиби
иқтисодий
муносабатлар
назорат тизими
бухгалтерия ҳисоби
ташкилоти
тупроқ унумдорлиги
ишлаб чиқариш
технологияси
қишлоқ хўжалиги
экинларининг янги
навлари
ҳайвонларнинг янги
зотлари
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
