Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
54
MAMLAKATIMIZDA IQTISODIY BARQARORLIKKA ERISHISHDA ISLOM MOLIYASI
IMKONIYATLARIDAN FOYDALANISH ISTIQBOLLARI
Xabibullayev Dadajon Ro‘ziboyevich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Maqolada mamlakatimizda iqtisodiy barqarorlikka erishish va isloxotlarni yaxshilash
jarayonida islom moliyasining iqtisodiy o’zgarishlarga ta’siri o’rganilgan. Shu bilan birgalikda islomiy
moliyaning zamonaviy iqtisodiyot tuzilmasi, tizimlari va faoliyatidagi sezilarli va keng qamrovli
oʻzgarishlarga olib kelishi, bu esa mahsulot ishlab chiqarish, raqobatbardoshlik va umumiy iqtisodiy
farovonlikning barqaror yaxshilanishiga sabab bo’luvchi eng muxim omillardan biri sifatida muallif
tomonidan o’z qarashlari
bayon etilgan. Ushbu qarashlarni mamlakatlar va yillar kesimida bayon etilgan
statistik ma’lumotlar asosida muallif yanada mustaxkamlagan.
Kalit so’zlar
:
islom iqtisodiyoti, dualistik moliya tizimi, islomiy moliya, moliyaviy inklyuziya, islomiy
moliya maxsulotlari, islomiy bank.
ПЕРСПЕКТИВЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ВОЗМОЖНОСТЕЙ ИСЛАМСКИХ ФИНАНСОВ В
ДОСТИЖЕНИИ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ СТАБИЛЬНОСТИ В НАШЕЙ СТРАНЕ
Хабибуллаев Дадажон Рўзбоевич
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация
.
В статье рассматривается влияние исламских финансов на экономические
изменения в процессе достижения экономической стабильности и совершенствования реформ в
нашей стране. При этом автор высказал свои взгляды как один из важнейших факторов,
приводящих к существенным и комплексным изменениям в структуре, системах и деятельности
современной экономики, что является одним из важнейших факторов, обусловливающих
стабильное повышение уровня производства продукции, конкурентоспособности и общего
экономического благосостояния. Автор еще больше укрепил эти взгляды на основе
статистических данных, представленных по странам и годам.
Ключевые слова
:
исламская экономика, дуалистическая финансовая система, исламские
финансы, финансовая доступность, исламские финансовые продукты, исламский банкинг.
PROSPECTS OF USING THE OPPORTUNITIES OF ISLAMIC FINANCE IN ACHIEVING
ECONOMIC STABILITY IN OUR COUNTRY
Khabibullayev Dadajon Ro‘ziboyevich
Tashkent State University of Economic
Abstract
.
The article discusses the impact of Islamic finance on economic changes in the process of
achieving economic stability and improving reforms in our country. At the same time, the author expressed
his views as one of the most important factors leading to significant and complex changes in the structure,
systems and activities of the modern economy, which is one of the most important factors that determine a
stable increase in the level of production, competitiveness and general economic well-being. The author
further strengthened these views based on the statistics presented by country and year.
Key words
:
islamic economy, dualistic financial system, Islamic finance, financial inclusion, Islamic
financial products, Islamic banking.
III SON - IYUL, 2023
54-61
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
55
Kirish.
Barcha davrlarda Ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar bir-biridan ishlab chiqarish munosabatlari
xususiyatlari bilan tubdan ajralib turadi. O‘z navbatida aytish mumkinki, yangi ishlab chiqarish
munosabatlari mavjud ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish bosqichlaridan kelib chiqadi. Yangi
ishlab chiqarish munosabatlaring vujudga kelishi bilan bir vaqtda davlat tuzilmasi ham ushbu
munosabatlarga boshqichma bosqich moslashib bormog’i kerak.
Har bir ijtimoiy tuzum va shunga muvofiq ravishda, shu tuzumdagi davlatga m
a’lum bir moliyaviy
tuzilma mos keladi va bosqichma bosqich moslashib boradi.
Shu nuqtai nazardan aytadigan bo’lsak Iqtisodiyotning bugungi zamonaviy qiyofasida dunyo
mamlakatlarida shiddat bilan rivojlanib borayotgan va xalqaro moliya maydonida o’z o’rnin
i yanada
mustaxkamlab borayotgan Islom moliya tizimiga bo’lgan qiziqish tobora o’sib bormoqda. Bugungi
kunda an’anaviy moliya mexanizimiga raqobatchi o’laroq, yangi islomiy moliya mexanizmlar xususan
islomiy banklar, islomiy sug‘urta tashkilotlari, investitsiya jamg’armalari va boshqa islomiy moliyaviy
vositachilar tashkil qilinib, nafaqat musulmon diyorlarda balki nomusulmon bo’lgan o’lkalarda xam
keng rivojlanib borayotgani bir muncha axamiyatga molik jixatlardandir. So‘zimiz isboti o’laroq aytish
mumkin
ki xozirda islom moliyasi sektori yiliga 15% dan 25% gacha o’sib borayotganligi, bu
yo’nalishdagi moliyaviy tashkilotlar esa jahonda $2.7 trlndan ortiq aktivlarni boshqarmoqda (IFDI,
2022).
Shu nuqtayi nazardan Mamlakatimizda xam ijtimoiy-iqtisodiy rivojl
anishni qo‘llab
-quvvatlash va
xususiy sektor sarmoyalarini jalb qilish uchun musulmon mamlakatlaridagi banklar, investitsiya
fondlari va kompaniyalari tomonidan qo‘llaniladigan islomiy moliyalashtirish mexanizmlarini ko‘rib
chiqishi ayni muddaodir. Shuning
dek, milliy bank tizimini oʻrganish va hamkorlik asosida
moliyalashtirish hamda anʼanaviy moliyalashtirish mexanizmlarini koʻrib chiqish uchun yangi
yondashuv zarurligini xam eslab o’tishimiz darkor.
Xususan Oʼzbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mir
zieyov IHT TIV kengashi 43-sessiyasi
ochilish marosimida soʼzlagan nutqidan quyidagi satrlarni keltirib oʼtish joiz: “Islom olami ulkan
iqtisodiy, investitsion salohiyat, energetika resurslariga ega. Ulardan toʼgʼri foydalanish, Islom
hamkorlik tashkilotig
a aʼzo davlatlarning xalqaro savdo
-iqtisodiy, moliyaviy, investitsion hamkorligini
kengaytirish, mamlakatlarimizni birlashtiradigan transport yoʼllarini tashkil etish yuksak iqtisodiy
taraqqiyot koʼrsatkichlariga erishish imkonini beradi va bu pirovard nat
ijada boshqa barcha
sohalarning rivojlanishida asos boʼlib xizmat qiladi”
18
-
deya ta’kidlagan edi.
O’zbekiston, Markaziy osiyodagi axoli soni jixatidan eng katta bo’lgan va uning axolisi tarkibining
90% dan ziyodini musulmonlar tashkil etuvchi rivojlanayotgan davlatdir (Imamnazarov, 2023).
Shu nuqtayi nazardan O‘zbekiston barqaror iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab
-quvvatlash va xususiy
sektor sarmoyalarini jalb qilish uchun musulmon mamlakatlaridagi investitsiya fondlari, banklar va
kompaniyalari tomonidan
qo‘llaniladigan islomiy moliyalashtirish mexanizmlarini ko‘rib chiqishi ayni
muddaodir.
O'zbekiston iqtisodiy barqarorlikni rag'batlantirishi uchun an’anaviy moliya tizimidan farqli
o’laroq mamlakatda islomiy moliyalashtirish mexanizmlarini joriy etilishi
va sarmoyalarni jalb qilinishi
potentsial yo'l bo'lishi mumkin (Аброров, 2021). Bu esa dualistik moliya tizimini shakillantirishni
anglatadi, ammo bu puxta o'ylash va rejalashtirishni talab qiladi. Bu tizimni moliyalashtirish
mexanizmlarini qo'llab-quvvatlash uchun zarur bo'lgan huquqiy va me'yoriy bazani o'rganish,
shuningdek, O'zbekistondagi investorlar va qarz oluvchilarning ularga bo'lgan potentsial talabini
baholashni o'z ichiga oladi.
Adabiyotlar sharhi.
Bugungi kunda jahon iqtisodiyotini, xususan, jahon iqtisodiy barqaror rivojlanish jarayonlarini
kuzatar ekanmiz, islom huquqi qoidalariga asoslangan moliyaviy munosabatlarni ham e’tibordan chetda
qoldirib bo‘lmaydi. Islom iqtisodiyoti va moliyasi asoslari nafaqat musulmon mamlakatlardagi balki
G‘arbdagi ko‘plab iqtisodiy va moliyaviy institutlarda, ta’lim muassasalarida olimlar tomonidan
o’rganilib, tadqiyqot obyektining ajralmas qismiga aylandi.
So‘nggi yillarda aytish joizki islom moliyasining kengayib borayotgan nufuzi turli kasb
egalarining, jumladan, ekspertlar, moliyachilar, tadqiqotchilar va universitet professorlarining qiziqishi
va faolligini oshirdi.
18
https://www.gazeta.uz/oz/2016/10/19/ustuvor/
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
56
Tadqiqotchilar va akademiklar ushbu sohadagi bilimlar jamlanmasiga hissa qo‘shish uchun islom
iqtisodiyoti va moliyasining turli jihatlarini f
aol ravishda o‘rganmoqdalar. Ular islom iqtisodiyoti
nazariyasi, islom moliyaviy vositalari, islom moliyasida risklarni boshqarish va islom moliyasining
iqtisodiy taraqqiyotga ta'siri kabi mavzularni o'rganib kelishmoqda. Ularning faoliyati nafaqat
akademi
k nutqni boyitibgina qolmay, balki islom moliyasining amaliy qo‘llanilishi va rivojlanishini ham
qo‘llab
-quvvatlaydi.
Universitet professor-
o‘qituvchilari ushbu sohadagi bilimlarga bo‘lgan qiziqish va talabni
qondirish uchun o‘z o‘quv dasturlariga islom iq
tisodiyoti va moliyasini kiritmoqda. Ular islom
iqtisodiyoti va moliyasining asosiy tamoyillari, nazariyalari va amaliy jihatlarini qamrab oluvchi kurslar
va dasturlarni ishlab chiqadilar. Ushbu professor-
o‘qituvchilar talabalarni zarur bilim va ko‘nikmala
r
bilan qurollantirish orqali bo‘lajak mutaxassislarni islom moliya sanoatining o‘sishi va rivojlanishida
faol ishtirok etishga tayyorlaydilar.
Bugungi kunda islom iqtisodiyoti va moliyasiga oid adabiyotlar va ilmiy ishlanmalarga Amerika,
Avstraliya, Afrika, Yevropa kabi rivojlangan davlatlarda xam, ayniqsa investorlar tomonidan juda katta
qiziqish bildirilmoqda.
Mutaxassislar va amaliyotchilar islom ta'limotlaridan kelib chiqadigan tamoyillar va qadriyatlarni
o'rganishni o'z ichiga olgan islom iqtisodiyotining asosiy tushunchalari bilan tanishishga intilmoqda.
Ular iqtisodiy faoliyat doirasida adolat, tenglik, axloqiy xulq-atvor va ijtimoiy mas'uliyat kabi mavzularni
o'rganadilar. Bu bilim islomiy moliya bilan shug'ullanish va islom tamoyillariga muvofiq biznes yuritish
uchun zarur hisoblanadi (Baydaulet, 2019).
Ular islomiy bank ishi, islom sug‘urtasi (Takoful) va
islom kapital bozorlari kabi islomiy moliyaviy
mahsulotlar va xizmatlarni tartibga soluvchi tamoyillar haqida keng qamrovli tushunchaga ega bo‘lishga
intilishmoqdalar. Bu bilim ularga shariatga mos moliyaviy yechimlarni taqdim etish va axloqiy va foizsiz
muqobillarni qidirayotgan mijozlarning o'sib borayotgan segmenti talablarini qondirish imkonini
beradi.
Shu nuqtaiy nazardan rus tilida yozilgan kitoblarni taxlil qiladigan bo’lsak ularning aksariyati
2000-
yillarda yozilgan bo’lib mualliflari R.I. Bekkin,
E.A. Baydaulet, N.V. Jdanov va b. Ularning asarlarida
islom iqtisodiyoti tamoyillari asosida moliyaviy munosabatlarni tashkil etish va samarali
boshqarishning nazariy va amaliy jihatlari keng yoritib berilgan.
Shuningdek xorijiy yirik iqtisodchi olimlardan (Mufti Muxammad Taqiy Usmoniy 1998, Kabir
Xasan va Mervin Lyuisn 2011, Hans Visser 2019, Brayan Kettel 2008) tomonidan ilmiy, amaliy
tadqiqotlar olib borilgan.
Shu bilan birgalikda aytish mumkinki o’zbek tiliga tarjima qilingan kitoblar va o‘quv qo’llanma
lar
xam bir muncha ortib bormoqda. Xozirda mamlakatimizda ba’zi olimlar tomonidan S.Xorun,
V.Nursofizan “Islomiy moliyalar va Bank tizmi”, R.V.Abdullayev, S.M.Dusanov “Islom iqtisodiyotida
moliyaviy munosabatlar”, shuningdek R.I.Bekkinning «Исламская экономическая модель и
современность» kitobi o’zbek tiliga tarjima qilinishi va bir qancha ilmiy risolalarida islom iqtisodiyoti
va moliyasi bo’yicha olib brogan izlanishlar birmuncha axamiyatga molik. Shu o’rinda qayd etish joizki,
o’zbek olim va izlanuvchilar
dan (Xasanov 2017, Imamnazarov 2023, Abrorov 2020, Tursunov 2021,
Zayniddinovlar 2022) islom moliyasining bugungi kundagi eng muxim nuqtalarda nechog’lik zarur
ekanligi xususida ilmiy izlanishlar olib borishgan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada rivojlangan mamlakatlarda chop etlilgan mavzuga doir adabiyotlar, Islom tarqqiyot
banki ma’lumotlar ba’zasi va internet tarmog’idagi mavjud eng so’ngi ma’lumotlar o’rganilindi va
tadqiyqotning qiyosiy taxlili, xamda ilmiy abstraktsiyalashda foydalanildi. Shuningdek empirik, tasviriy
statistika, ekspert baholash, guruhlashtirish, induktsiya va deduktsiya metodlari, dinamik tahlil
usullaridan foydalanilib maqola so’ngida taklif va tafsiyalar berildi.
Tahlil natijalar muhokamasi
.
Iqtisodiy barqarorlikka erishish deganda iqtisodiyotning tabiiy resurslarini kamaytirmasdan,
atrof-muhitga zarar etkazmasdan yoki kelajak avlodlar farovonligiga putur etkazmasdan uzoq muddatli
barqaror va muvozanatli o'sishni ta'minlash qobiliyati tushuniladi. Iqtisodiy barqarorlik qisqa muddatli
iqtisodiy o'sishni emas balki hozirgi aholi ehtiyojlarini qo'llab-quvvatlaydigan va kelajak avlodlar ham
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
57
o'z ehtiyojlarini qondirishini ta'minlaydigan barqaror va inklyuziv iqtisodiyotni yaratishga qaratilgan
bo’lishligi lozimdir.
Umuman
olganda, ishlab chiqarish munosabatlari va davlat o‘rtasidagi munosabatlar murakkab
jarayondir. Jamiyat ehtiyojlarini qo‘llab
-quvvatlashda dolzarb va samarali bo'lib qolishi uchun davlat
o'zgaruvchan iqtisodiy tuzilmalarga moslasha olishi kerak.
Hukumatlar ko'pincha iqtisodiy barqarorlikni saqlash uchun moliya sektorini o'zgartirish
bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshiradilar. Moliyaviy barqarorlik umumiy iqtisodiy barqarorlik
uchun juda muhimdir, chunki mustahkam moliyaviy tizim resurslarni samarali taqsimlashga yordam
beradi, barqaror iqtisodiy o‘sishni qo‘llab
-quvvatlaydi va moliyaviy inqirozlar xavfini kamaytiradi.
Moliyaviy sektorni o'zgartirish uchun hukumatlar ko'rishi mumkin bo'lgan turli chora-tadbirlar
mavjud. Masalan, islomiy moliya va an'anaviy moliyani o'zida mujassam etgan dualistik moliya tizimini
rivojlantirish xam hukumatlar moliya sektorini o'zgartirish uchun ko'rishi mumkin bo'lgan chora-
tadbirlarga misoldir (Xabibullayev, 2023).
Ushbu ikki tizimning birgalikda mavjudligini iqtisodiyotdagi shaxslar va korxonalarning turli xil
moliyaviy ehtiyojlariga javob sifatida qarash mumkin. An'anaviy moliya an'anaviy manfaatlarga
asoslangan moliyaviy mahsulot va xizmatlardan qulay bo'lganlarning moliyaviy ehtiyojlarini qondiradi,
islomiy moliya esa shariatga mos moliyaviy mahsulot va xizmatlarni afzal ko'rganlarning moliyaviy
ehtiyojlarini qondiradi.
Ushbu nazariya bu ikki moliyaviy tizimning birgalikda bir iqtisodiy tizimda ba’zi muammolarni,
shu bilan birgalikda bir qancha imkoniyatlarni xam yuzaga keltirishi mumkin. Ikki tizim o'rtasidagi
me'yoriy-huquqiy baza, buxgalteriya standartlari va bozor amaliyotidagi farqlar tufayli qiyinchiliklar
paydo bo'lishi mumkin. Biroq, bu ikki moliyaviy tizimning birgalikda mavjudligi moliyaviy
innovatsiyalar, raqobatning kuchayishi va jismoniy shaxslar va korxonalar uchun moliyaviy
inklyuzivlikni yaxshilashga olib kelishi mumkin.
Bugungi kunda islom moliya tizimiga bo’lgan qiziqish yurtimizda xam karrasiga ortib bormoqda.
Shu nuqtaiy nazardan O‘zbekis
ton ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab
-quvvatlash va xususiy
sektor sarmoyalarini jalb qilish uchun musulmon mamlakatlaridagi banklar, investitsiya fondlari va
kompaniyalari tomonidan qo‘llaniladigan islomiy moliyalashtirish mexanizmlarini ko‘rib chi
qishi ayni
muddaodir. Bu borada O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2020
-yil 29-dekabrda Oliy Majlis
palatalariga yo’llagan Murojaatnomasida “… mamlakatimizda mamlakatimizda islom moliyaviy
xizmatlarini joriy etish bo‘yicha huquqiy bazani yaratish vaqt
i-soati keldi. Bunga Islom taraqqiyot banki
va boshqa xalqaro moliya tashkilotlari ekspertlari jalb etiladi”
19
,deb ta’kidlab o’tdilar.
Islom huquqidan (shariatdan) olingan tamoyillarga asoslangan islom moliya tizimi dastlab
musulmonlar ko'p bo'lgan mamlakatlar tomonidan tashkil etilgan va joriy qilingan. Bu xalqlar
o'zlarining diniy e'tiqodlari va ahloqiy qadriyatlariga sodiq bo'lgan, adolatlilik, ochiqlik va
tavakkalchilikni taqsimlashni targ'ib qiluvchi iqtisodiy tizim yaratishga intilib, manfaat (ribo) va
chayqovchilikdan qochishgan (Hasanov, 2017).
Vaqt o'tishi bilan islom moliyasining tamoyillari va amaliyoti nafaqat musulmon jamiyatlarda
balki boshqa axolisi musulmon bo’lmagan jamiyatlarni ham e'tiborini qozondi. Xalqaro moliya
institutlari, jumladan,
banklar va investitsiya firmalari islom moliyasining imkoniyatlarini o‘ziga xos
xususiyatlar va imtiyozlarni taklif qiluvchi muqobil tizim sifatida tan oldilar.
XX asr boshlarida zamonaviy islomiy moliya tizimini rivojlantirishga bir qancha urinishlar
boʻl
gan, biroq 1950-
yillarga kelib, axolising ko’p qismini musulmonlar tashkil qiliadigan mamlakatlar
mustaqillikka erishgandan so’ng, Misrda birinchi islom bankiga asos solingan. Mit Ghamr deb
nomlangan ushbu bank 1963-yilda tashkil etilgan bo'lib, foyda va zararni taqsimlash (Mudarabah) va
xarajatlarni qo'shimcha moliyalashtirish (Murabaha) tamoyillariga asoslangan edi.
Keyingi yillarda turli mamlakatlarda, jumladan, Saudiya Arabistoni, Quvayt va Malayziyada bir
qancha boshqa islom banklari tashkil etildi. Bu banklar shariat tamoyillariga mos keladigan moliyaviy
mahsulotlar va tuzilmalar qatoriga asoslangan zamonaviy islom moliya tizimini rivojlantirishda muhim
rol o‘ynadi
(Haydarov, 2022).
Bugungi kunda islomiy moliya global sanoatga aylandi, islomiy moliya institutlari dunyoning
ko‘plab mamlakatlarida faoliyat ko‘rsatmoqda. Bu, shuningdek, islom moliyasiga o'sib borayotgan
talabni qondirish uchun shariatga mos mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqqan an'anaviy moliya
institutlarining qiziqishini uyg'otdi.
19
https://president.uz/oz/lists/view/4057
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
58
1-rasm. Islom moliyasining zamonaviy tarixi
20
20
Ushbu rasm islom iqtisodiyotining yaqin tarixi bo’lib, turli internet ma’nbaalari asosida
muallif tomonidan tayyorlandi
58
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
59
1975-
yilda Islom taraqqiyot bankining taʼsis etilishi islom moliyasining global bosqichga
oʼtganligini jahon hamjamiyatiga eʼlon qildi. Islom bank
-moliya
tizimining 2008-yilgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida nafaqat barqarorlik namoyish
etganligi, balki oʼsishda davom etganligi xalqaro eʼtirofga sabab boʼldi.
Islom iqtisodiyotida boylikning jamiyat
ichida adolatli taqsimlanishini ta’minlashga katta e’tibor
berilgan, bu esa ijtimoiy barqarorlikka xizmat qiladi. Boylikni yaratish va uni adolatli taqsimlash eng
muhim shart xisoblanadi. Biznesda sheriklikka asoslangan foyda va zararni taqsimlash eng adolatli
usullaridan biri hisoblanadi, chunki u barcha sheriklar o'rtasida natija qanday bo’lishidan qat’iy nazar
adolatli bo'lishish imkonini beradi. Bunday sheriklik orqali adolatli taqsimlashni ta'minlash uchun aniq
shartlar belgilanadi (Taner SEKMEN, 2021).
Islomda barcha iqtisodiy va moliyaviy munosabatlar islom huquqi tizimi bo’lgan shariatga
asoslanadi (Usmani Muhammad Taqi, 1998).
2-rasm. Islomda iqtisodiy va moliyaviy munosabatlarning xuquqiy asoslari
21
Globallashuv va transchegaraviy o'zaro ta'sirlar kuchaygani sari, islomiy moliya ko'pchilik
musulmon bo'lmagan turli mamlakatlarda ham o'z yo'lini topdi. Bu islom tamoyillariga mos keladigan
axloqiy va ijtimoiy mas'uliyatli moliyaviy yechimlarni izlayotgan shaxslar, korxonalar va hukumatlar
tomonidan qiziqish uyg'ota boshladi.
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda islomiy moliyaning tarqalishi uning samaradorligi va hayotiy
moliyaviy tizim sifatida qabul qilinishining ortib borayotgani islom moliyasining qanchalar ishonchli
tizm ekanligiga dalolatdir. An'anaviy moliyaviy tizimlarga ega bo'lgan bunday mamlakatlar islomiy
moliyani muqobil variant sifatida qabul qilayotgani uning turli iqtisodiy sharoitlarga moslashishi va
jozibadorligini yana bir bor isbotlab berdi.
“Thomson Reuters” agentligi tomonidan nashir etilgan “Islamic finance development report
2022” ma’lumotlariga ko‘ra, jahonda 136 ta mamlakat islom moliyasini to‘liq yoki ayrim elementlarini
joriy etgan bo‘lib, ularning tarkibida ko‘p miqdorda musulmon aholi yashovchi
mamlakatlardan
tashqari Buyuk Britaniya (aholisining 4,4 %ini musulmonlar tashkil etadi), AQSH (0,9 %), Singapur
(15,6 %), Shveytsariya (5,2 %), Kanada (3,2 %), Avstraliya (3,2 %), Fransiya (4 %), Germaniya (3,5 %)
va Rossiya (15 %) singari mamlakatlarda ham islom moliyasi vositalaridan foydalanilmoqda.
Islom moliyasi aktivlarining mamlakatlar kesimidagi taqsimotiga ko‘ra, 2021
-yilda Eron 1,2 trln.
AQSH dollarini tashkil etgan. Bu jami aktivlarning 31,2%iga mos keladi (3-
rasm). Mazkur ko‘
rsatkichlar
Saudiya Arabistonida mos ravishda 896 mlrd. AQSh dollari (22,6 %), Malayziyada 650 mlrd. AQSh
dollari (16,4 %) va BAAda 252 mlrd. AQSh dollari (6,4 %)ni tashkil etgan.
21
Imamnazarov J.M.: Islom moliya tizimi imkoniyatl
а
rid
аn Oʼzbekiston iqtisodiyotidа
foyd
а
l
а
nishning n
а
z
а
riy
а
sosl
а
rini t
а
komill
а
shtirish
mavzusidagi avtoreferati ma’lumotlari asosida mualif tomonidan chizildi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
60
3-
rasm. Islom moliyaviy aktivlarning ba’zi mamlakatlar kesimidagi ko’rsatgichlari
(2021-yil,mlrd. AQSH dollari)
22
Islomiy moliyaning yana bir asosiy xususiyatlaridan biri uning real iqtisodiy faoliyatni
rag‘batlantiradigan va spekulyativ xatti
-
harakatlarga yo‘l qo‘ymaydigan aktivlar bilan ta’minlangan va
risk
larni taqsimlash shartnomalariga urg‘u berishdir
(Usmani Muhammad Taqi, 2002). Bu jihat,
ayniqsa, global moliyaviy inqirozlar fonida moliyaviy sektorda barqarorlik va yanada mustaxkam
moliyaviy tizimga intilayotganlar uchun ayniqsa juda muhimdir.
Axloqiy va ijtimoiy mas'uliyatli moliyaga global qiziqish o'sishda davom etar ekan, islomiy moliya
kelajakda yanada kengroq qo'llanilishini ko'rishi mumkin. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, islomiy
moliyalashtirishning asosiy qismi musulmonlar bo'lmagan mamlakatlarda ko'pincha shariatning asosiy
tamoyillariga sodiq qolgan holda mahalliy qonunlar, qoidalar va madaniy me'yorlarga mos keladigan
tuzatishlarni talab qiladi. Natijada, turli mamlakatlarda islomiy moliya tamoyillarini an'anaviy
amaliyotlar bilan uyg'unlashtirgan turli xil mijozlar va investorlar uchun dualistik moliyaviy tizimlar
ishlab chiqiladi.
Islom moliya tizimi an'anaviy bank va moliya tizimidagi kabi bir qator moliyaviy institutlarni o'z
ichiga oladi. Ushbu muassasalar qatoriga tijorat va investitsiya banklari, sug'urta kompaniyalari,
elektron tijorat platformalari, aktivlarni boshqarish bo'yicha firmalar, shuningdek, broker va dilerlar
kiradi.
So'ngi bir necha yil ichida Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligining (MDH) bir qancha davlatlari islom
moli
ya tizimini rivojlantirish tashabbusi bilan chiqdilar. Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Ozarbayjon va
Tojikiston o‘z qonunchiligiga islom moliyasini rivojlantirish maqsadida o‘zgartirish va qo’shimchalr
kiritdi va hozirda ularda islom moliyaviy muassasalari o’z faoliyatni ko‘rsatmoqda. Biroq, aksincha,
O‘zbekiston hali islom moliyasining huquqiy asoslarini yaratish jarayonini boshlagani yo‘q. Islom
moliyasining qonuniy asoslarini yaratmasdan turib, bu sohada sezilarli yutuqlarga erishib bo'lmaydi.
Biroq shuni ham ta'kidlash kerakki 2003-
yilda O‘zbekiston Islom taraqqiyot bankiga a’zo bo‘ldi,
2004-
yilda esa Hususiy sektorni rivojlantirish bo‘yicha islom korporatsiyasining (HSRIK) to‘laqonli
a'zosi bo‘ldi. Bugungi kunga kelib bu tashkilotlarning O‘zbekistonda moliyalashtirilishi ko‘zda tutilgan
loyihalar bo‘yicha 2,1 mlrd. AQSh dollaridan ortiq portfeli ma'qullangan (Hasanov, 2017
).
Hukumat zarur qonunchilikni ishlab chiqishda faol yondashuvni namoyish etib, mavjud
sharoitlarni yaxshilasa, xalqaro moliya institutlari tomonidan moliyalashtiriladigan investitsion loixalar
uchun juda katta imkoniyatlarga yo’l ochilgan bo’lar edi. Xususan Islom taraqqiyot banki, Jahon banki,
Xalqaro moliya korporatsiyalari kabi nufuzli tashkilotlar islomiy moliyalashtirish loyihalarini jahon
miqyosida amalga oshirish va rivojlantirishda amaliy yordam ko‘rsatish bo‘yicha juda ulkan tajribaga
egadirlar.
22
“Thomson Reuters” agentligi tomonidan nashir etilgan “Islamic finance development report 2022” ma’lumotlari
1235
896
650
252
186
153
139
106
71
270
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
Eron
Saudiya Arabistoni
Malayziya
BAA
Qatar
Quvayt
Indoneziya
Bahrayn
Turkiya
Boshqalar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
61
Ushbu xalqaro moliya institutlari islomiy moliya sohasida katta imkoniyat va resurslarga xam ega.
Ular mamlakatimizda islom moliyaviy ekotizimini o'rnatish va mustahkamlashga yordam berish uchun
texnik yordam, maslahat xizmatlari va moliyaviy yordam taklif qilishlari mumkin. Bunga salohiyatni
oshirish dasturlari, moliyaviy mutaxassislar uchun ixtisoslashtirilgan treninglar va islom tamoyillariga
mos keladigan me'yoriy-huquqiy bazalarni ishlab chiqish bo'yicha ko'rsatmalar kiradi.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytganda Mamlakatimizda iqtisodiy barqarorlikka erishish uchun islomiy moliyadan
foydalanish bir qancha potentsial foyda keltirishi mumkin:
Moliyaviy xizmatlarni diversifikatsiya qilish: Islomiy moliyaviy mahsulotlarni joriy etish shariatga
mos variantlarni afzal ko'rishi mumkin bo'lgan aholining turli qatlamini jalb qilishi va shu bilan
moliyaviy xizmatlarning umumiy bozorini kengaytirishi mumkin.
Xorijiy sarmoyani jalb qilish: Islomiy moliya tizimiga ega boʻlgan davlatlardan xorijiy investorlarni
va shariatga mos imkoniyatlar izlayotgan investorlarni jalb qilishi mumkin.
Risklarni taqsimlash mexanizmlari: Islomiy moliya risklarni taqsimlash shartnomalarini qo'llab-
quvvatlaydi, bu esa yanada barqaror moliyaviy tizimga olib kelishi mumkin.
Moliyaviy inklyuziya: Diniy e'tiqodlarga mos keladigan muqobil moliyaviy xizmatlarni taklif qilish
orqali islomiy moliya aholining ayrim qatlamlari uchun moliyaviy inklyuziya va bank xizmatlaridan
foydalanish imkoniyatini yaxshilashga yordam beradi.
Biroq, iqtisodiy barqarorlikka erishish va islomiy moliya imkoniyatlaridan samarali foydalanish
uchun quyidagi muammolarni xam hal qilish zarur:
Huquqiy va me'yoriy baza: Islomiy moliya mamlakatning mavjud moliya tizimida samarali va
shaffof ishlashini ta'minlash uchun mustahkam huquqiy va me'yoriy bazani yaratish muhim ahamiyatga
ega.
Ta'lim va xabardorlik: Jamiyat va moliyaviy mutaxassislarni islomiy moliya haqida ma'lumot
berish uni muvaffaqiyatli amalga oshirish va undan foydalanish uchun juda muhimdir.
Malakali mutaxassislar: Islomiy moliya sohasida tajribaga ega malakali ishchi kuchini rivojlantirish
ushbu ixtisoslashgan moliyaviy mahsulotlarni taklif qilish va boshqarish uchun zarur.
Адабиётлар/Литература/References:
Baydaulet E.A. (2019) Islomiy moliya asoslari.
–
T.:
(O’zbekiston)
.
Haydarov O‘.A.
(2022) Respublikamiz Tijorat Banklarida Islom moliya tizimidan foydalanishni
takomillashtirish. Iqtisod va Moliya.
Husan Hasanov: (2017) Ahloqiy (islomiy) moliyalashtirish tizimi innovasion moliyalashtirish
vostiasi sifatida (O‘zbekiston va MDH misolida) Ethical (Islamic) Financing as an Instrument of Innovative
Financin
IFDI (2022) Islamic Finance Development Report 2022: Embracing change. The Islamic Corporation
for the Development of the Private Sector and Refinitiv. p 30
Imamnazarov J.M. (2023) Islom moliya tizimi imkoniyatl
а
rid
аn Oʼzbekiston iqtisodiyotidа
foyd
а
l
а
nishning n
а
z
а
riy
а
sosl
а
rini t
а
komill
аshtirish. Iqtisodiyot fanlari boʼyicha falsafa doktori (PhD)
avtoreferati. -T.: TDIU.
Taner SEKMEN: (2021) Islamic Banking and Economic Growth in the Dual Banking System.
Optimum Journal of Economics and Management Sciences,
Usmani Muhammad Taqi
–
(1998): Title: "An Introduction to Islamic Finance"
Usmani Muhammad Taqi
–
(2002): Title: "Islamic Banking and Finance: Fundamentals and
Contemporary Issues"
Xabibullayev D.R. (2023)
O’zbekistonda dualistik moliya tizimini shakillantirishda islom moliyaviy
munosabatlarining ahamiyati. "Moliya bozorini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari, zamonaviy
tendensiyalari va istiqbollari" mavzusidagi II respublika ilmiy-
amaliy konferensiyasi materiallar to‘plami
.
5-aprel 412 b
Аброров
С
.
З
. (2020),
Ўзбекистонда
сукук
–исломий
қимматли
қоғозларни
жорий
этиш
истиқболлари
. 08.00.07-
Молия, пул муомиласи ва кредит PhD илмий даражаси диссертацияси
/ТДИУ Т;
Аброров, С. (2021) Ислом молияси: Ўзбекистон учун янги имкониятлар. Экономика и
образование
