Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
54
OʻZBEKISTONNING XALQARO BOZORLARIDAGI ISHTIROKI TAHLILI
Sindarov Fazliddin Qahramonovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Xabibullayev Dadajon Ro’ziboyevich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annatatsiya.
Ushbu maqolada xorijiy investitsiyalarni mamlakat iqtisodoyotiga jalb qilishda
obligatsiyalarning rolini va ularning milliy iqtisodiy rivojlanishga ko'rsatadigan ko'p qirrali ta'siri tadqiq
qilingan. Obligatsiyalar yirik xorijiy investorlar kapitalini jalb qilish, davlat moliyaviy ekotizimining
barqarorlikgini ta’minlash va iqtisodiy o’sish rag’batlantirishning muhim vositasi
hisoblanadi.
Tadqiqotda davlat va korporativ obligatsiyalarning xalqaro kapitalni jalb qilishdagi ahamiyatni
o’rganib, qarzlar bilan bog’liq risklarni kamaytirish va to'g'ridan
-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb
qilishda moliyaviy manbalarni
diversifikatsiya qilishning ahamiyati o’rganilgan.
Kalit
so’zlar
:
obligatsiyalar, obligatsiyalarning reytingi, kredit reytingi, xorijiy investitsiyalar,
obligatsiyalarning daromadlilik stavkalari, obligatsiyalarning so’ndirish muddati.
АНАЛИЗ УЧАСТИЯ УЗБЕКИСТАНА НА МЕЖДУНАРОДНЫХ РЫНКАХ
Синдаров Фазлиддин Кахраманович
Ташкентский государственный экономический университет
Хабибуллаев Дададжон Рузибоевич
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В данной статье рассматривается роль облигаций в привлечении
иностранных инвестиций в экономику страны и их многогранное влияние на развитие
национальной экономики. Облигации являются важным инструментом привлечения капитала
крупных иностранных инвесторов, обеспечения стабильности финансовой экосистемы
государства и стимулирования экономического роста.
В исследовании рассматривается значение государственных и корпоративных облигаций в
привлечении международного капитала, важность диверсификации финансовых источников в
снижении долговых рисков и привлечении прямых иностранных инвестиций.
Ключевые слова:
облигации, рейтинг облигаций, кредитный рейтинг, иностранные
инвестиции, ставки доходности облигаций, срок погашения облигаций.
ANALYSIS OF UZBEKISTAN'S PARTICIPATION IN INTERNATIONAL MARKETS
Sindarov Fazliddin Qahramonovich
Tashkent State University of Economics
Xabibullayev Dadajon Roziboyevich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article examines the role of bonds in attracting foreign investment into the country's
economy and their multifaceted impact on the development of the national economy. Bonds are an
important tool for attracting capital from large foreign investors, ensuring the stability of the state's
financial ecosystem and stimulating economic growth.
The study examines the importance of government and corporate bonds in attracting international
capital, the importance of diversifying financial sources in reducing debt risks and attracting foreign direct
investment.
Key words:
bonds, bond rating, credit rating, foreign investment, bond yield rates, bond maturity.
VI SON - OKTABR, 2023
UO‘K
: 336.15
54-62
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
55
Kirish.
So’ngi yillarda davlat va yirik kompaniyalar uchun an’anaviy bank kreditlariga alternativ
moliyaviy instrument sifatida obligatsiyalarning ahamiyati ortib bormoqda. Ayniqsa, oxirgi yillarda
jahon sahnasida sodir bo’layotgan siyosiy tartibsizliklar oqibatid
a global iqtisodiyotga yuqori inflatsion
jaroyonlar kuzatilmoqda. Inflyatsiyaning oshishi bank kreditlarini ham oshishiga olib keladi. Bu esa
ko’plab hukumatlar va yirik korxonalarning xalqaro moliya tashkilotlari va yirik banklaridan oladigan
kreditlarini foiz xarajatlarini oshirdi, natijada kredit yanada qimmatlashdi. Bunday vaziyatda bank
kreditiga nisbatan qulay hisoblangan obligatsilalarning ahamiyati va jozibadorligi yanada oshdi, chunki
obligatsiyalarning kreditga nisbatan ustunlik tomonlari mavjud. Birinchidan, obligatsiyalarning foiz
to’lovlari kreditga nisbatan pastroq. Ikkinchidan, kupon to’lovlari ya’ni obligatsiya uchun foiz
belgilangan vaqtda to’lanadi, bundan tashqari obligatsiyaning nominal qiymati uni so’ndirish vaqtida
to’lanadi.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda oxirgi bir necha yildan beri Oʻzbekiston ham Xalqaro fond
birjalarida davlat obligatsiyalarini jalb qilish orqali mamlakatga moliyaviy resurlarni jalb qilishga
alohida e’tibor bermoqda. Oʻzbekiston humumati jalb qilinay
otgan davlat tashqi qarzlarini
diversifikatsiya qilish maqsadida bir qator qonun va qarorlar qabul qilgan.
Oʻzbekiston Respublikasi
Prezidentining 2018-yil 21-
iyuldagi “Tashqi moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiya qilish
bo'yicha qo'shimcha chora-t
adbirlar” PQ
-3877-son qarori (Qaror,
2018), Oʻzbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019-yil 2-
apreldagi “Oʻzbekiston Respublikasining birinchi suveren xalqaro
obligatsiyalarini joylashtirishdan olingan mablag'lardan samarali foydalanish to'g'risida”gi PQ
-4258-
sonli qarori (Qaror, 2019) va
Oʻzbekiston
Respublikasi Prezidentining 2019-yil 31-yanvardagi
“Oʻzbekiston Respublikasining xalqaro obligatsiyalarini chiqarishni tashkil etish va suveren kredit
reytingini saqlab qolish chora-
tadbirlari to'g'risida”gi y
ildagi qarori shular jumlasidandir. Qabul
qilingan qonun va qarorlar asosida Oʻzbekiston va Oʻzbekistondagi bir nechta yirik Aksiyadorlik
jamiyatlari 2019-yildan beri bir necha marotaba London Fond Birjasida obligatsiyalarini joylashtirdi
(Qaror, 2019).
Adabiyotlar sharhi.
Xalqaro moliya sohasida chet el investitsiyalarini mamlakatlar iqtisodiyotiga jalb qilish
obligatsiyalarning roli juda katta. Ko’plab tadqiqotchilar obligatsiyalar bozorlarining global moliyaviy
ekotizimda tutgan o’rnini bo’yicha ko’plab xorijiy va mahalliy tadqiqotlar o’tkazib kelmoqda.
Jumladan, Frederic Mishkin, Stanley Eakins (2015)
lar davlat g‘azna obligatsiyalari, munitsipal
obligatsiyalar, korporativ obligatsiyalarning muomalaga chiqarilishi va joylashtirilishi,
obligatsiyalarning kafolatlanganligi
, ta’minlanganligi kabilarga e’tibor qaratadi. Shuningdek korporativ
obligatsiyalarning haqiqiy bahosini, daromadliligini, risklilik darajasini aniqlash hamda shu asosda
korporativ obligatsiyalarga investitsiyalash amaliyotlari borasida tadqiqotlar o‘tkazg
an.
Mamatovning (2022)
ta’kidlashicha, yashil investitsiyalar bozoridan kapital jalb qilish maqsadida
yashil obligatsiyalar emissiyasi Oʻzbekistonning barqaror rivojlanish sohasidagi milliy maqsadlarga
erishishga bo'lgan intilishining navbatdagi tasdig'i bo'lib, atrof-
muhitga zararli ta‟sirni kamaytirish,
tabiiy resurslardan yanada samarali va oqilona foydalanish orqali sezilarli va aniq o’sishga qaratilgan
investitsiya jalb qilish dastagi sifatida mamlakat iqtisodiyotiga kapital jalb qilishning muhim yo’na
lishi
bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Elmirzaev, Berdiev va boshqalarning (2021)
“Milliy korporativ obligatsiyalar bozori: joriy holat va
istiqbollar” nomli maqolasida keltirilishicha qarz kapitali orqali faoliyatni moliyalashtirish
mamlakatlarda qarz instru
mentlari bozorining rivojlanish holatiga bevosita bog‘liq. Xususan kredit
bozoriga raqobatchi sifatida obligatsiyalar bozorining rivojlanganligi ham korporativ moliya, ham
davlat moliyasi uchun alohida muhim ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada xorijiy kapital bozorlaridan davlat obligatsiyalari vositasida xorijiy
investitsiyalarni mamlakat iqtisodiyotiga jalb qilishning amaldagi holati tahlili taqqoslash, ilmiy
abstraktsiyalash, induktsiya, deduktsiya, analiz va sintez metodlaridan foydalanilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
56
Tahlil va natijalar muhokamasi
.
Markasiy Osiyo davlatlari ichidan Qozog’iston xalqaro moliya bozorlarida faol ishtirokchi davlat
hisoblanadi. Qozog’iston hukumati va u yerda joylashgan ko’plab yirik kompaniyalar bugungi kunda
xalqaro fond birjalaridan moliyaviy resurs jalb qilishda yevro
obligatsiyalarga aholida e’tibor
qaratmoqda. Qozog‘iston suveren davlat sifatida infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish, budjet
taqchilligini moliyalashtirish yoki qarzni qayta moliyalashtirish kabi turli maqsadlarda mablag‘ jalb
qilish uchun yevroobligatsiyalar chiqarmoqda. Evroobligatsiyalar chiqarish orqali Qozog'iston
hukumati mamlakatga kirib kelayotgan xorijiy investitsiyalar oqimini oshirmoqda. Mamlakatning
yevrobondlarining hajmini ko’pligi va foiz stavkalarini pastligiga asosiy sabab sifatida m
amlakatning
suveren kredit reytingi yuqoriligidir.
1-jadval
Qozog’istonning 2020
-2023-yillarda chiqargan yevrobondlar hajmi
16
Chiqarilgan sana
So’ndirish sanasi
Kupon
stavkasi
Emissiya hajmi
(AQSh dollari)
2020-yil 1- yanvar
2025- yil 1- yanvar
4,5%
500 mln dollar
2021- yil 15-fevral
2031- yil 15 -fevral
3,75%
1 mlrd dollar
2022- yil 10 -iyul
2032 -yil 10 -iyul
5,0%
750 mln dollar
2023 -yil 1 -yanvar
2033- yil 1- yanvar
4,5%
500 mln dollar
Qozogʻiston mintaqa davlatlari ichida birinchilardan bo’lib o’zining suveren kredit reytingini
baholatgan. Oʻzbekiston birinchi marta Standart&Poor’s, Moody’s va Fitch kabi reyting agentliklariga
o’zining suveren kredit reytingini 2018
-
yilda baholatgan bo’lsa, Qozog’iston 1996
-yili baholatgan va
bugungi kunda BBB- baraqaror darajada. Bu mamlakatga xalqaro fond bozorlaridan past foizli yirik
hajmdagi qarz va investitsion mablag’larini jabl qilishda juda muhim ahamiyatga ega. Xususan, 2022
-
yilda Moody's: Baa3 barqaror, Standard & Poor's (S&P): BBB- barqaror, Fitch Ratings: BBB barqaror
darajada baholagan.
2-jadval
Markasiy Osiyo davlatlarining yevrobondlar bozoridadagi statistikasi
(2021-yil sentabr oyiga qadar)
17
Mamlakat
Yevrobond hajmi
Kupon stavkasi
So’ndirish davri
Qozog'iston
11,8 mlrd dollar
2.875 %
2022
Oʻzbekiston
$1,0 mlrd dollar
3.750 %
2025
Turkmaniston
0,7 mlrd dollar
4.625 %
2024
Qirg'iziston
0,5 mlrd dollar
4.750 %
2024
Tojikiston
0,2 mlrd dollar
7.125 %
2025
Qozog'iston Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida eng ko'p yevrobond chiqargan bo'lib, bu uning
evro obligatsiyalar bozorida muhim ishtirokichi ekaligini ko'rsatadi. Qoz’gistoning yevrobondlari
nisbatan past foizli 2,875 % bo’lib, bu investorlar Qozog'istonni qimmatli qog’ozlarini ris
ki past
investitsiya sifatida qabul qilishini ko'rsatadi. Oʻzbekiston Qozog'istonga nisbatan kamroq qarzga ega,
ammo yevroobligatsiyalar bozorida o'z ishtirokini boshlaganiga 4-
5 yil bo’lganiga qaramay so’ngi
yillarda xalqaro qarz bozorlarida juda faol ishtirok etmoqda.
Oʻzbekiston obligatsiyalari 500 mln dollari
4.75 % va 5.375 % li daromadga ega bo’lib, Qozog'iston bilan solishtirganda biroz yuqoriroq rikli
hisoblanadi. Chunki, Oʻzbekistonning suveren kredit reytingi 2023
-yil BB- barqaror darajada qolmoqda.
Turkmaniston obligatsiyalari Qozog'iston va Oʻzbekistonga nisbatan evro obligatsiyalar bozoridagi
ishtiroki kamroq. Yuqori foiz 4,625 %, investorlar Turkmanistonni avvalgi ikki davlatga nisbatan yuqori
riskli investisiya sifatida qarashini anglatadi. Umuman olganda, ushbu tahlil Markaziy Osiyo
mamlakatlari o'rtasida yevrobondlar bozoridagi ishtirokini ko’rsatish uchun juda muhim ahamiyatga
ega.
16
muallif tomonidan tahlil qilingan ma’lumotlar asosida tayyorlandi.
17
muallif tomonidan tahlil qilingan ma’lumotlar asosida tayyorlandi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
57
Fond bozorlarida sotuvga chiqarilayotgan obligatsiyaning kupon sstavkasi ko’p tomondan
emitentning suvren kredi
t reytingiga boshliq. Suvren kredit reytingi qancha baland bo’lsa, emitentning
kreditga layoqatlilik qobiliyati shuncha yuqori baholanadi va emitent uchun obligatsiyani bozorga
pastroq kupon Stavka bilan chiqarish imkoniyatini beradi. Aksincha, reyting qan
cha past bo’lsa, emitent
mamlakat yoki kompaniya uchun obligatsiyaga to’lanadigan kupon to’lovlarini foizi baland foizli bo’ladi.
Quydagi jadvalda dunyoning bir qancha rivojlangan rivojlanayotgan davlatlarining kredit reytingi va
ular tomonidan chiqarilgan obligatsiyalarning kupon stavkalari berilgan.
3-jadval
Dunyo davlatlarining yevrobondlar bozoridadagi statistikasi va suveren kredit reytingi
18
Mamlakat
Evrobond
stavkasi
S&P
Moody's
Fitch
Yaponiya
0,405%
A+
A1
A
Shvetsariya
1,033%
AAA
Aaa
AAA
Germaniya
2,463%
AAA
Aaa
AAA
Xitoy
2,701%
A
A1
A+
Fransiya
3,048%
AA
Aa2
AA
Kanada
3,212%
AAA
Aaa
AAA
Janubiy Koreya
3,494%
AA-
Aa2
AA-
Avstraliya
3,634%
AAA
Aaa
AAA
AQSH
3,684%
AA+
Aaa
AAA
Buyuk Britaniya
4,159%
AA
Aa3
AA-
Italiya
4,327%
BBB+
Baa3
BBB-
Hindiston
7,018%
BBB-
Baa3
BBB-
Turkiya
8,870%
B+
B1
BB-
Rossiya
10,720%
BBB-
Baa2
BBB-
Braziliya
11,810%
BB-
Ba2
BB
Yuqoridagi jadvalni tahlil qiladigan bo’lsak, Shveytsariya, Germaniya, Kanada, Avstraliya va AQSh
barcha uchta yirik kredit reyting agentliklarining (S&P, Moody's va Fitch) yuqori reytingga ega davlatlar
hisoblanadi. Bu mamlakatlar yuqori kredit layoqatiga ega deb hisoblanadi va ular past riskli qarz
oluvchilar sifatida qabul qilinadi. Turkiya, Hindiston, Rossiya va Braziliya jadvalda keltirilgan
rivojlangan iqtisodiyotlarga nisbatan nisbatan pastroq reytingga ega. Bu mamlakatlar o'z iqtisodlari
bilan bog'liq yuqori risklar tufayli yuqori qarz xarajatlariga duch kelishi mumkin, ya’ni boshqacha qilib
tushuntiradigan bo’lsak, reytingi qancha past bo’lsa, jalb qilinadigan investitsiyalarning foizlari yuqori
bo’lib, bu davlatlarga qarzlariga xizmat ko’rsatish harajatlarini oshishiga olib keladi.
Hindiston, Turkiya, Rossiya va Braziliya tomonidan chiqarilgan yevroobligatsiyalarning bozor
stavkalari bir necha sabablarga ko'ra yuqori kredit reytingiga ega mamlakatlarga nisbatan yuqoriroq
bo'ladi. Bular:
Kredit riski:
Bu mamlakatlarda kredit reytinglari yuqori investitsiya darajasidagi reytinglardan
pastroq bo'lib, kredit riskining yuqoriroq qabul qilingan darajasini ko'rsatadi. Investorlar o'z
obligatsiyalariga investitsiya qilish bilan bog'liq ortib borayotgan riskni qoplash uchun yuqori daromad
talab qiladi.
Iqtisodiy barqarorlik
: Ushbu mamlakatlarning iqtisodiy barqarorligi va ko'rsatkichlari yuqori
kredit reytingiga ega bo'lgan mamlakatlarga nisbatan kamroq barqarorligi past hisoblanadi. Nimaga
deganda, dunyoda bo’layotgan so’ngi yillardagi siyosiy beqaror va sanksiyalar sabali energetika
sohasida yirik inqiroq kuzatilmoqda. Bu esa global daraja inflatsion jarayonlarni kuchaytirib,
davlatlardagi fiskal taqchillikni, ishsizlikni va valyuta kurslari beqarorligiga olib kelmoqda. BUlae esa
o’z navbatida evrobondlari bo'yicha bozor stavkalarining oshishiga olib keldi.
Bozor konyukturasi
: obligatsiyalarning bozor stavkalarini aniqlashda investorlarning kayfiyati va
bozor idroki hal qiluvchi rol o'ynaydi. Agar investorlar ushbu mamlakatlar iqtisodiyotida yuqori
18
muallif tomonidan tahlil qilingan ma’lumotlar asosida tayyorlandi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
58
risklilikni yoki noaniqliklarni sezsalar, ular yuqori daromadlilik talab qilishlari mumkin, bu esa ularning
yevrobondlari bo'yicha bozor stavkalarining oshishiga olib keladi.
Likvidlik bilan bog'liq mua
mmolar: Bu mamlakatlarning yevroobligatsiyalari uchun ikkilamchi
bozorda past likvidlik ham bozor stavkalariga ta'sir qilgan. Likvidlik pastroq bo'lsa yoki investorlar va
qimmatli qog’ozlar egalari soni cheklangan bo'lsa, bu emitentlar uchun takliflar bo'yicha kengroq spred
va yuqori qarz xarajatlariga olib keladi.
Global bozor sharoitlari:
global foiz stavkalarining o'zgarishi, rivojlanayotgan bozorlarga nisbatan
bozor konyukturasi yoki umumiy bozor sharoitlari kabi tashqi omillar evrobondlarning bozor
stavkalariga ta'sir qiladi. Bu omillar ushbu mamlakatlar tomonidan chiqarilgan obligatsiyalarga talab va
narxlarga ta'sir qilishi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, evro obligatsiyalar bo'yicha bozor stavkalari vaqt o'tishi bilan o'zgarishi
mumkin, chunki ularga emitentning kredit reytingi, bozor sharoitlari va investor talabi kabi omillar
ta'sir qiladi.
S
o’ngi yillarda Global qarz bozorlarida yevrobondlar hajmi sezilarli darajada pasaydi. Buning
asosiy sababi 2022-yil fevral oyidan beri davom etayotgan dunyodagi siyosiy beqarorliklar oqibatida
neft, gaz va energetika inqirozi kuzatilmoqda. Bu esa deyarli b
archa ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
narxlarini oshishiga olib keldi, ya’ni inflyatsion jarayonlar ancha tezlashib ketdi. Bu esa o’z navbatida
Global qarz bozorlaridagi foiz stavkalarini oshib ketishiga, ya’ni qarz xarajatlarini oshishiga olib keldi
.
Shuning uchun ham ko’plab davlatlar qarz xarajatlarini oshib ketayotganligini inobatga olib
yevrobondlar emissiyasini hajmini pasaytirdi.
Inflyatsiya ko'tarilganda, investorlar, odatda, kelajakdagi pul oqimlarining sotib olish
qobiliyatining pasayishini qoplash uchun o'z investitsiyalaridan yuqori daromad olishni talab qiladilar.
Natijada, yevrobondlarning bozor daromadlilik darajasi kutilayotgan yuqori inflyatsiyani aks ettirish
uchun oshishi mumkin.
2-
rasm. AQSh qisqa muddatli g’aznachilik obligatsi
yalarining bozordagi
daromadlilik stavkasi
19
Ushbu rasmda AQSh qisqa muddatli ya’ni 1 oylik, 3 oylik, 6 oylik va 1 yillik g’aznachilik
obligatsiyalarining 2019-yil boshidan 2023-yil 20-
oktabrgacha bo’lgan davridagi bozordagi
daromadlilik stavkaning o’zgarish diapazoni berilgan bo’lib, 2022
-yil boshidan boshlab
obligatsiyalarning daromadlilik stavkasi keskin ko’ratilib kelayotganligini ko’rishimiz mumkin. Aniqroq
qilib aytadigan bo’lsak, 2022
-yil boshidan to hozirga qadar 1 yillik davlat obligatsiyalarining bozordagi
daromadlilik stavkasi 0.4 % dan 5.41 % ga ya’ni, 13.5 barovar o’sganligini ko’rishimiz mumkin.
19
Muallif tomonidan
ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
0,0%
1,0%
2,0%
3,0%
4,0%
5,0%
6,0%
7,0%
01/02/2019
02/15/2019
04/02/2019
05/16/2019
07/01/2019
08/14/2019
09/27/2019
11/13/2019
12/30/2019
02/13/2020
03/30/2020
05/13/2020
06/26/2020
08/11/2020
09
/24
/20
20
11/09/2020
12/24/2020
02/10/2021
03/26/2021
05/10/2021
06/23/2021
08/06/2021
09/21/2021
11/04/2021
12/21/2021
02/04/2022
03/22/2022
05/05/2022
06/21/2022
08/04/2022
09/19/2022
11/02/2022
12
/19
/20
22
02/03/2023
03/21/2023
05/03/2023
06/16/2023
08/02/2023
09/15/2023
1 oylik
3 oylik
6 oylik
1 yillik
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
59
3-
rasm. AQSH uzoq muddatli g’aznachilik obligatsiyalarining bozordagi daromadlilik stavkasi
20
Yuoqridagi rasmda AQSh uzoq muddatli ya’ni
2-3-5-7-10-
20 va 30 yillik g’aznachilik
obligatsiyalarining 2019-yil boshidan 2023-yil 20-
oktabrgacha bo’lgan davridagi bozordagi
daromadlilik stavkaning o’zgarish diapazoni berilgan bo’lib, 2021
-yilning oxirgi oylaridan boshlab
obligatsiyalarning daromad
lilik stavkasi keskin ko’ratilib kelayotganligini ko’rishimiz mumkin. Ayniqsa
bu ko’tarilish 2022
-
yilning fevral oyidan tezlashganligini ko’rishimiz mumkin.
Yuqoridagi 2- va 3- rasmlardan oldigan umumiy xulosamiz sifatida shuni qayt etishimiz
mumkinki, AQ
Sh g’aznachilik obligatsiyalarining bozordagi daromadlilik stavkasini oshishi AQSh uchun
qarz xarajatlarini oshishiga olib keldi. AQSh misolidagi bu tahlilimiz denyoning deyarli barcha davlatlari
uchun amal qiladi.
Oʻzbekistonga xalqaro investitsiyalarni j
alb qilishda suveren xalqaro obligatsiyalar tahlili
Oʻzbekiston Respublikasi tomonidan suveren xalqaro obligatsiyalarini, ayniqsa milliy valyutadagi
suveren xalqaro obligatsiyalarini xalqaro moliya bozorlarida joylashtirilishi mamlakat uchun strategik
ahamiyatga ega.
Xalqaro moliya bozorlarida joylashtirilgan suveren xalqaro obligatsiyalarining narxlari va
daromadliligi quyida keltirilgan.
4-rasm. Xalqaro obligatsiyalarning nominal qiymatiga nisbatan narxlari
21
20
Muallif tomonidan
ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
21
Oʻzbekiston Respublikasi davlat qa
rzi holati va dinamikasi sharhi, 2022
0
1
2
3
4
5
6
01/02/2019
02/15/2019
04/02/2019
05/16/2019
07/01/2019
08/14/2019
09/27/2019
11/13/2019
12/30/2019
02/13/2020
03/30/2020
05/13/2020
06/26/2020
08/11/2020
09/24/2020
11/09/2020
12/24/2020
02/10/2021
03/26/2021
05/10/2021
06/23/2021
08/06/2021
09/21/2021
11/04/2021
12/21/2021
02/04/2022
03/22/2022
05/05/2022
06/21/2022
08/04/2022
09/19/2022
11/02/2022
12/19/2022
02/03/2023
03/21/2023
05/03/2023
06/16/2023
08/02/2023
09/15/2023
2 yillik
3 yillik
5 yillik
7 yillik
10 yillik
20 yillik
30 yillik
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
60
Oʻzbekiston 2023
-yil oktabr oyiga qadar xalqaro moliyaga bozorlariga 3 marta jami 6 ta pakeddan
iborat obligatsiya chiqargan bo’lsa, shundan ikkitasi milliy valyuta so’mda chiqarildi. 4
-rasmda
Oʻzbekiston obligatsiyalarini ikkilamchi bozordagi narxini o’zgarish grafigi berilgan bo’lib, kup
on
stavkasi 3.7 % va 3.9 % obligatsiyalarning bozordagi narxi so’ngi pastlarda boshqa obligatsiyalarga
nisbatan ham pasayib ketayotganligini ko’rishimiz mumkin.
5-rasm. Xalqaro obligatsiyalarning daromadliligi
22
Quyida Oʻzbekiston
obligatsiyalarining London Fond Birjasidagi 2019-yilning 11-fevralidin 2023-
yilning 1-
fevral oralig’idagi daramodlilik stavkalari berilgan. Umuman olganda, obligatsiyalarning
daromadlilik stavkasi bilan uning bozordagi narxi bir biriga teskari munosabatda
bo’lib, birining
ko’tarilishi ikkinchisini tushishiga olib keladi yoki aksincha.
4-jadval
Oʻzbekistonning London Fond Birjasidagi obligatsiyalarining nominal bahosiga
nasbatan bozordagi narxi va daomadlilik stavkasi
23
T/r
Obligatsiyalarining daromadliligi
Xalqaro obligatsiyalarining bozordagi
narxlari, nominalga nisbatan
AQSh dollarida
Milliy valyuta
so‘mda
AQSh dollarida
Milliy valyuta
so‘mda
20/02/2024
7,28%
97,50%
20/02/2029
7,03%
92,03%
25/11/2030
6,92%
80,97%
19/10/2031
6,99%
80,10%
25/11/2023
18,51%
97,27%
19/07/2024
17,04%
91,97%
Yuqorida aytib o’tganimizdek obligatsiyalarning daromadlilik stavkasi ortgani sari uning
bozordagi bahosi pasayib boradi va buni 4-jadval
ma’lumotlaridan ham bilsak bo’ladi.
Undan tashqari,
obligatsiyalarning so’ndirish muddati yaqinlashgan sari uning bozordagi narxi nominal narxiga
yaqinlashib boraveradi. Buni ispoti sifatida 2023-yil 25-
noyabrda so’ndirilishi kerak bo’lgan 2 trln
so’mlik obligatsiyaning bozordagi narxi bilan uning nominali o’rtasidagi farq misolida ko’rishimiz
mumkin.
22
Oʻzbekiston Respublikasi davlat qarzi holati va dinamikasi sharhi, 2022
23
O
ʻ
zbekiston Respublikasi davlat qarzi holati va dinamikasi sharhi, 2022 malu
’
motlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
61
5-jadval
Oʻzbekistonning London Fond Birjasida joylashtirgan xalqaro
obligatsiyalari statistikasi
24
T/r
Hajmi
Kupon
stavkasi
Muddati
Chiqarilgan
sana
Soʻndirish
muddati
1
500 mln AQSH dollar
5,375%
10 yil
Fevral, 2019
Fevral, 2029
500 mln AQSH dollar
4,75%
5 yil
Fevral, 2019
Fevral, 2024
2
555 mln AQSH dollar
3.7%
10 yil
Noyabr, 2020
Noyabr, 2030
2 trln soʻm
14,5%
3 yil
Noyabr, 2020
Noyabr, 2023
3
2,5 trln soʻm
14%
3 yil
Iyul, 2021
Iyul, 2024
635 mln AQSH dollar
3,9%
10.25 yil
Iyul, 2021
Oktabr, 2031
4
660 mln AQSh dollar
7,85%
5 yil
Oktabr, 2023
Oktabr, 2028
4.25 trln dollar
16,25%
3 yillik
Oktabr, 2023
Oktabr, 2026
Jami
AQSh dollarida
2.85 mlrd AQSh dollar
Milliy valyutada
8.75 trln so’m
Yuqoridagi 5-jadvalda O
ʻ
zbekiston xalqaro fond birjalariga 2019-yildan beri joylashtirgan
obligatsiyalarining umumiy statistikasi berilgan bo
’
lib, AQSh dollarida chiqarilgan obligatsiyalarning
jami hajmi
–
2.85 mlrd, milliy valyutadagisi esa 8.75 trln so
’
mga teng bo
’
ldi.
Bugungi kunda jahondagi siyosiy taranglik va sanksiyalar fonida jahon bozorlarida foiz
stavkalarining oshishi kuzatilayapdi. Buni biz AQSH AQSh G
‘
aznachilik obligatsiyalari foiz stavkalari
misolida 2 va 3-rasmlarda ham ko
’
rib chiqqan edik. Global moliya bozorlaridan foiz stavkalarining
oshishi natijasida xalqaro moliya institutlarining foiz stavkalarining ham keskin oshishiga olib keldi.
Xalqaro qarz
bozorlarida ishlatiladigan SOFR (LIBOR) stavkasi so’ngi ikki yilda 0,17 foizdan 5,3 foizga
oshib, hozirgi kunda 5,5 foizga yetdi.
Buning natijasida xalqaro moliya institutlaridan jalb qilinayotgan imtiyozli kreditlar bo‘yicha foiz
stavkalar ham so’ngi ikki
yil ichida 1-
2 % dan bugungi kunga kelib 6,3−7,0 %ga yetdi. Shu sababli ham
ko’plab davlatlar jahon bozorlaridan majbur bo’lmasa qarz jalb qilishga shoshmayapdi. Foiz stavkalarini
o’sishi qarzi uchun to’lovlarini yanada oshirdi. Foiz stavkalarini o’sishi
sababli 2023-yil boshidan beri
boshqa mamlakatlar ham oldingi yillardagiga nisbatan yuqori foiz stavkalarida qarz jalb etmoqda.
6-jadval
2023-yil xalqaro moliya bozorlarida ayrim davlatlar tomonidan joylashtirilgan
obligatsiyalarning foiz stavkalari
25
Mamlakat
Chiqarilgan oyi
Hajmi
Muddati
Foiz stavkasi
Turkiya
yanvar
2,75 mlrd
10 yillik
9,75 %
Vengriya
yanvar
1,25 mlrd
30 yillik
7,1 %
Ruminiya
yanvar
1,25 mlrd
30 yillik
7,67 %
Mo‘g‘uliston
yanvar
445 mln
5 yillik
8,65 %
Misr
fevral
1,5 mlrd
3 yillik
11 %
Bahrayn
aprel
1 mlrd
12 yillik
7,75 %
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, jahon moliya bozorlarida foiz stavkalarini oshishi natijasida ko’plab
davlatlar tomonidan chiqarilgan obligatsiyalarini foiz to’lavlarini ham oshib
bormoqda.
Shuning uchun ham Oʻzbekiston va Oʻzbekistondagi yirik Aksiyadorlik Jamiyatlari 2019
-2021-
yillarda London Fond Birjasiga faol ravishda obligatsiya joylashtirish orqali moliyaviy resurs jalb qilgan
bo’lsa, 2022
- yil va 2023-yilning oktabriga qadar xalqaro moliya bozorlariga obligatsiya joylashtirmadi.
2023-
yilning oktabr oyida Oʻzbekiston MDH davlatlari ichidan birinchi bo’lib Yashil obligatsiya London
Fond Birjasida qiymati 660 mln AQSh dollarlik 5 yillik kupon stavkasi 7.85 % va milliy valyutada 4.25
trln so’mlik 3 yillik 16,25% li obligatsiyalarini joylashtirildi. Oʻzbekiston obligatsiyalarining ham kupon
stavkalari foiz stavkalarini oshganligi sababli 2020-2021-yilgi stavkaga qaraganda ikki barobardan ham
oshgan.
24
muallif tomonidan tadqiqot davomida shakllantirdi.
25
muallif tomonidan tadqiqot davomida shakllantirdi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
62
Shuningdek, Oʻzbekistondagi yiri
k Aksiyadorlik Jamiyatlari ham 2020-2021-yillarda xalaro
moliya bozorlariga o’zlarining korporativ obligatsiyalarini joylashtirdi. “Oʻzmilliybank” AJ,
“Oʻzsanoatqurilishbank” ATB, “Ipoteka
-
bank” ATIB, “Oʻzbekneftgaz” AJ va “UzAvto Motors” AJ
“tomonidan umumiy qiymati 2 mlrd AQSh dollarga teng moliyaviy mablagʻlar obligatsiyalar chiqarish
orqali xalqaro bozoridan jalb qilindi.
7-jadval
Oʻzbekistondagi Yirik AJ ning London fond birjasida joylashtirgan obligatsiyalari
26
Emitentlar nomi
Hajmi
(AQSH dollar)
Kupon
stavkasi Muddati
Chiqarilgan va
so’ndiriladigan sanasi
Sanoat qurilish bank
$300
5.75%
5 yil
Noyabr 2019
Noyabr, 2024
Oʻzmilliybank
$300
4.85%
5 yil
Oktyabr, 2020 Oktyabr, 2025
Ipoteka-bank
$300
5.625%
5 yil
Noyabr, 2020
Noyabr, 2025
UzAuto Motors
$300
4.85%
5 yil
Aprel, 2021
Aprel, 2026
Oʻzbekneftgaz
$700
4.75%
7 yil
Noyabr, 2021
Noyabr, 2021
Jami
$ 2 mlrd AQSh dollar
Mahalliy kompaniyalar uchun moliyaviy resurs qarz jalb qilishda bank kreditlariga alternativ va
past foizli arzon qarz manbasi sifatida obligatsiyalar emissiyasining ahamiyati juda muhim.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytganda, Oʻzbekiston Respublikasining xalqaro obligatsiyalarining, ayniqsa, milliy
valyutadagi suveren xalqaro obligatsiyalarining xalqaro moliya bozorlarida joylashtirilishi milliy
valyuta barqarorligini oshirish, davlat qarzi bo’yicha xorij
iy valyutalarga qaramlilik kamaytirish va
xorijiy investitsiya oqimini mamlakatga yo’naltirishda ahamiyati juda yuqori hisoblanadi.
-
mamlakatimizning iqtisodiy salohiyatini xalqaro investorlarga namoyish etib, xorijiy investorlar
uchun respublikamizga inve
stitsiya kiritishda suveren riskini to‘g‘ri baholash imkoniyatini yaratmoqda;
-
xalqaro obligatsiyalari vositasida qarz jalb qilish tashqi moliyalashtirish manbalarini
diversifikatsiya qilishga xizmat qilmoqda;
-
xalqaro moliya bozorlarida foiz stavkalari oshgan vaqtda yangi emissiya qilinayotgan
obligatsiyalarning kupon stavkalari baland bo’lishi bilan birga, investorlar bozordan yuqori daromad
kutganligi uchun obligatsiyalarning bozordagi narxi nominaliga nisbatan arzon sotiladi. Boshqacha qilib
aytganda qar
zni qiymati baland bo’ladi. Bundan vaqtda emitentlar moliya bozorlariga obligatsiya
chiqarmaganligi maqsadga muofiq;
-
jahon moliya bozorlarida foiz stavkalari oshgan vaqtda obligatsiyaning bozordagi daromadlilik
darajasi oshib, uning narxi nominaliga nisbatan arzon narxda sotiladi. Bunday vaqtda obligatsiyani
emissiya qilgan emitent imkoniyat darajasida oldin chiqargan obligatsiyalarini bozor narxida sotib olib
uni so’ndiradigan bo’lsa, so’ndirish davrida sarflanadigan moliyaviy mabilag’iga nisbatan kamroq p
ul
sarflaydi:
Adabiyotlar / Литература / Literature:
Elmirzaev S., Berdiev O’., Bo‘riev J.
(2021)
“Milliy korporativ obligatsiyalar bozori: joriy holat va
istiqbollar”, Iqtisod va moliya, 2(138)
Frederic S.Mishkin, Stanley G.Eakins. (2015)
“Financial markets and institutions” –
Pearson, - P. 308-
332.
Mamatov B. (2022)
“Yashil obligatsiyalar bozori orqali Oʻzbekiston iqtisodiyotiga investitsiya jalb
qilish imkoniyatlari” International Journal of Finance and Digitalization, Vol. 1 Issue 01
.
Qaror (2018) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Tashqi moliyalashtirish manbalarini
diversifikatsiya qilish bo'yicha qo'shimcha chora-
tadbirlar” 21.07.2018 yildagi PQ
-3877-son qarori.
Qaror (2019) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Oʻzbekiston Respublikasining birinchi
suveren xalqaro obligatsiyalarini joylashtirishdan olingan mablag'lardan samarali foydalanish
to'g'risida”gi 02.04.2019 yildagi PQ
-4258-sonli qarori.
Qaror (2019) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Oʻzbekiston Respublikasining xalqaro
obligatsiyalarini chiqarishni tashkil etish va suveren kredit reytingini saqlab qolish chora-tadbirlari
to'g'risida”gi 31.01.2019 yildagi qarori.
26
Ushbu jadval muallif tomonidan oʻrganilgan materiallar asosida tayyorlandi
