Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
218
O
ʻ
ZBEKISTON TIJORAT BANKLARI SAMARADORLIGINI ROA KO
ʻ
RSATKICHI
ORQALI BAHOLASH
PhD
Xannayev Sherzod
Tashkent International University
ORCID: 0009-0004-0768-2814
Annotatsiya.
Ushbu maqola Oʻzbekiston tijorat banklari samaradorligini aniqlashda
akti
vlar rentabelligi (ROA) koʻrsatkichini tahlil qilishga bagʻishlangan. Banklar samaradorli
gi
moliyaviy tizim barqarorligi va iqtisodiy oʻsish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotda
1999-
2023 yillarda mamlakat tijorat banklari faoliyati statistik maʼlum
otlar asosida tahlil qilinib,
banklarning mulkchilik shakliga qarab samaradorlik darajala
ri farqlari oʻrganildi. Davlat
banklarining ROA koʻrsatkichi xususiy va xorijiy banklarga nisbatan past boʻlishi aniqlangan
boʻlsa
-da, xususiy banklar eng yuqori darajadagi samaradorlikni namoyish etgan. Bundan
tashqari, bank faoliyatidagi beqarorlik va pa
ndemiya taʼsiri samaradorlikka salbiy taʼsir
koʻrsatgani qayd etilgan. Tadqiqot natijalari tijorat banklari faoliyatini yaxshilash va
resurslardan samarali foydalanish
boʻyicha amaliy tavsiyalarni ilgari suradi.
Kalit soʻzlar:
tijorat banklar,
samaradorlik koʻrsatkichlari, daromad, foyda, aktivlar, foiz.
ОЦЕНКА ЭФФЕКТИВНОСТИ КОММЕРЧЕСКИХ БАНКОВ УЗБЕКИСТАНА С
ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ ПОКАЗАТЕЛЯ
ROA
PhD
Ханнаев Шерзод
Tashkent International University
Аннотация.
Данная статья посвящена анализу показателя рентабельности
активов (
ROA
) при определении эффективности коммерческих банков Узбекистана.
Эффективность банков важна для стабильности финансовой системы и экономического
роста. В исследовании на основе статистических данных была проанализирована
деятельность коммерческих банков страны в 1999
-
2023 годах, а также изучены
различия в уровнях эффективности в зависимости от формы собственности банков.
Хотя показатель
ROA
государственных банков оказался низким по сравнению с
частными и иностранными банками, частные банки показали самый высокий уровень
эффективности. Кроме того, было отмечено, что нестабильность банковской
деятельности и влияние пандемии негативно сказались на эффективности.
Результаты исследования позволяют предложить практические рекомендации по
совершенствованию
деятельности
коммерческих
банков
и
эффективному
использованию ресурсов.
Ключевые слова:
коммерческие банки, показатели эффективности, доходы,
прибыль, активы, проценты.
UO
‘
K: 336.71
XII SON - DEKABR, 2024
218-226
0
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
219
ASSESSMENT OF THE EFFICIENCY OF COMMERCIAL BANKS OF UZBEKISTAN
USING THE ROA INDICATOR
PhD
Xannayev Sherzod
Tashkent International University
Annotation.
This article analyzes the return on assets (ROA) indicator in determining the
efficiency of commercial banks in Uzbekistan. Bank efficiency is important for the stability of the
financial system and economic growth. The study analyzed the activities of commercial banks in
the country in 1999-2023 based on statistical data, and also examined the differences in efficiency
levels depending on the type of ownership of banks. Although the ROA of state-owned banks was
low compared to private and foreign banks, private banks showed the highest level of efficiency.
In addition, it was noted that the instability of banking activities and the impact of the pandemic
negatively affected efficiency. The results of the study make it possible to offer practical
recommendations for improving the activities of commercial banks and the efficient use of
resources.
Keywords
:
commercial banks, performance indicators, income, profit, assets, interest.
Kirish.
Samaradorlik tushunchasi iqtisodiyotda eng muhim tushunchalardan biri hisoblanadi.
Davlatlar, korxonalar yoki insonlar oʻz faoliyatlarini qanchalik sama
rali bajarishiga qarab,
iqtisodiy tizim ularni mukofotlaydi yoki aksincha jazolaydi. Bu tushuncha, ayniqsa, bozor
iqtisodiyoti sharoitida kuchli raqobat
mavjud boʻlgan holatlarda yanada dolzarb ahamiyat kasb
etadi. Chunki kuchli raqobat sharoitida samarasizlikka yoʻl qoʻygan ishtirokchilar bozorni tark
etishga majbur boʻladilar. Bu jarayon nafaqat xalqaro bozorda, balki mahalliy bozorda ham bir
xil darajad
a taʼsir koʻrsatadi. Samaradorlikning pastligi nafaqat iqtisodiy imkoniyatlarning
cheklanishiga, balki resurslarning isrof boʻlishiga olib keladi. Shu sababli samaradorlik masalasi
davlat siyosatida, korxona boshqaruvida va hatto shaxsiy darajada ham ustuvor ahamiyat kasb
etadi.
Samaradorlikni belgilashda uning mezonlari va koʻrsatkichlariga alohida eʼtibor qaratish
kerak. Samaradorlik koʻrsatkichi menejerlarning korxona faoliyatini qanchalik natijador
boshqara olganini aniqlash imkonini beradi. Menejerlar
oʻz qarorlari orqali korxona
faoliyatining natijalariga sezilarli taʼsir koʻrsatadilar. Ularning qarorlari korxona ishlab
chiqarish jarayonida mavjud boʻlgan turli resurslar va omillarni qanday shaklda
boshqarayotganiga bogʻliq boʻladi. Samaradorlikni oshi
rish uchun menejerlar mavjud
resurslardan eng maqbul va optimal tarzda foydalanishni taʼminlashlari zarur. Bu jarayonda
samaradorlikni oshirish boʻyicha oʻzaro bogʻliq omillarni oʻrganish muhim ahamiyat kasb etadi.
Masalan, mehnat resurslari, kapital, texn
ologiya va boshqaruv samaradorligi oʻzaro taʼsir
koʻrsatadi va ushbu omillarni muvozanatda saqlash orqali korxonaning umumiy
samaradorligini oshirish mumkin.
Samaradorlikning oʻlchovi korxonaning resurslardan foydalanish natijasida qancha
mahsulot ishlab c
hiqarilganini yoki qancha xizmat koʻrsatilganini aniqlashga yordam beradi.
Bu jarayonda texnologik innovatsiyalar, mehnat unumdorligi, malakali kadrlarni jalb qilish va
ularning rivojlanishi kabi omillar samaradorlik darajasini belgilovchi asosiy omillar
h
isoblanadi. Shu bilan birga, samaradorlikni oshirishning eng muhim yoʻllaridan biri bu
raqobatbardoshlikni taʼminlashdir. Korxonalar bozor sharoitida raqobat ustunligini qoʻlga
kiritish uchun samaradorlikni doimiy ravishda oshirib borishlari lozim.
Davlat
darajasida esa samaradorlikni oshirish iqtisodiy oʻsish va rivojlanishning asosiy
omili hisoblanadi. Samarali boshqaruv siyosati va iqtisodiy muhitni yaxshilash orqali davlat
korxona va tashkilotlarni samaradorlikka undaydi. Shu bilan birga, samaradorlikni
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
220
ragʻbatlantiruvchi mexanizmlarni, masalan, soliq imtiyozlari, davlat investitsiyalari yoki
texnologik modernizatsiyaga yoʻnaltirilgan dasturlarni joriy qilish muhim rol oʻynaydi.
Ushbu maqolada biz Oʻzbekiston tijorat banklari samaradorligini aktivlardan
foydalanish
koʻrsatkichi ROA koʻrsatkichi orqali tahlil qilamiz. Banklar samaradorligi moliyaviy tizim
barqarorligi va iqtisodiy oʻsish uchun muhim ahamiyatga ega. Banklarning samarali faoliyati
resurslarni optimal taqsimlash, kreditlash jarayonlarini yaxshilash va mijozlarga sifatli xizmat
koʻrsatish imkonini beradi.
Adabiyotlar sharhi.
Koʻplab tadqiqotlar ROAga turli omillar taʼsir qilishini aniqladi. Operatsion xarajatlarning
operatsion daromadga nisbati (BOPO) va muammoli kreditlar (NPL) ROAga sezilarli salbiy
taʼsir koʻrsatishi koʻrsatilgan (Vernanda & Widyarti, 2016; Yatiningsih & Chabachib, 2015).
Kapitalning etarlilik koeffitsienti (CAR) ROAga ijobiy (Yatiningsih & Chabachib, 2015) va salbiy
(Vernanda & Widyarti, 2016) taʼsir koʻrsatdi. Spred nisba
ti, kredit-depozit nisbati va foizsiz
daromadlar Hindistondagi davlat sektori banklari uchun ROA ning bashorat qiluvchi omillari
ekanligi aniqlandi (Mahajan va boshq., 2012). Bank hajmi aralash natijalarni koʻrsatdi, baʼzi
tadqiqotlar ijobiy taʼsir koʻrsatdi (Yatiningsih & Chabachib, 2015) va boshqalar sezilarli taʼsir
koʻrsatmadi (Vernanda & Widyarti, 2016). Yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki,
bank rentabelligi va aktivlar sifatining umumiy yaxshilanishi, ROA oʻsishi va NPA
koʻrsatkichlarin
ing pasayishi (Gupta & Dongre, 2024).
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada
Oʻzbekiston tijorat banklari faoliyati samaradorligi anʼanaviy
metodda
yaʼni aktivlar rentabelligi orqali
baholandi hamda tahlil qilindi.
Aktivlar Rentabelligi (ROA)
koʻrsatkic
hi bankning sof foydasining jami aktivlarga nisbati orqali hisoblanadi va bank
aktivlaridan qanchalik samarali foydalanayotganini koʻrsatadi. Oʻzbekiston tijorat banklari
samaradorligini baholash uchun 1999-2023 yillarda mamlakatimiz hududida faoliyat yuritgan
barcha tijorat banklari tanlandi. Samaradorlikni baholashda qoʻllaniladigan koʻrsatkichlar
banklarning yillik hisobotlaridan olindi. Banklar samaradorligi mulkchiligiga koʻra 4 ta guruhga
ajratilgan holda tahlil qilindi. Birinchi guruhdagi banklar davlat bevosita egalik qiluvchi banklar
boʻlib, ushbu banklardagi davlat ulushi 100%. Ikkinchi guruhga davlat bilvosita egalik qiluvchi
banklar, yaʼni davlat ulushi 100% boʻlmagan va davlat ulushi ayrim qoʻmita yoki vazirliklar
orqali boʻlgan tijor
at banklari kiritildi. Ushbu guruhga kiruvchi banklar umumiy holda
aksiyadorlik tijorat banklari deb nomlandi. Uchinchi guruhdagi banklar xususiy banklar boʻlsa,
toʻrtinchi guruhdagi banklar xorijiy kapital ishtirokidagi banklardir.
Aktivlarga nisbatan daromad bankning umumiy aktivlarga nisbatan qanchalik foyda
keltirishini oʻlchaydi. ROA koʻrsatkichi quiydagi formula orqali hisoblanadi.
𝑅𝑂𝐴 = (
𝑆𝑜𝑓 𝐹𝑜𝑦𝑑𝑎
𝑈𝑚𝑢𝑚𝑖𝑦 𝐴𝑘𝑡𝑖𝑣𝑙𝑎𝑟
) × 100
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Yuqoridagi formula orqali mamkatamizda 1999-2023 yillarda faoliyat yuritgan
bankarning ROA koʻrsatkichi hisoblab chiqildi.
Quyidagi jadvalda ushbu banklarning ROA
koʻrsatkichi tasviriy statistikasi keltirilgan.
Jadval maʼlumotlaridagi oʻrtachalar tahlilidan boshlaydigan boʻlsak, umumiy
tahlil
davridagi oʻrtacha ROA
koʻrsatkichi 2.96% ga teng boʻlgan boʻlsa, xususiy banklar hamda xorijiy
banklarning ROA koʻrsatkichi tahlil davrida oʻrtachadan yuqori darajada boʻlgan. Xususiy
banklar eng yuqori darajadagi ROA
ga ega boʻlgan boʻlsada, ularn
ing medianasi bilan orasidagi
farqi ham eng yuqori darajada.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
221
1-jadval
ROA koʻrsatkichi tasviriy statistikasi, 1999
-2023 yillar
Guruh
Soni
Oʻrtacha
Std.ogʻ
Min.
25%
50%
75%
Maks.
Davlat tijorat banki
107
1.08
7.06
-49.76
0.48
1.18
2.02
30.22
Aksiyadorlik tijorat banki
218
2.32
2.12
-3.83
0.93
1.98
3.25
11.99
Xususiy tijorat banki
251
4.18
5.31
-20.54
1.45
3.14
5.84
29.73
Chet el banki
95
3.31
5.20
-13.28
1.48
2.59
4.71
29.30
Barcha Banklar
671
2.96
4.99
-49.76 1.00
2.27
4.20
30.22
Bu shundan dalolat beradiku, xususiy banklar ROA ko
ʻ
rsatkichi taqsimoti chap tomonga
qiya bo
ʻ
lib, o
ʻ
rtachadan past qiymatlardagi ROAga ega bo
ʻ
lgan xususiy banklar ko
ʻ
proq
ekanligini anglatadi. Tahlil davrida davlat tijorat bankari eng past darajadagi ROA
koʻrsatkichiga ega boʻlgan holda, eng yuqori darajadagi standart ogʻishga ega boʻlgan. Bu oʻz
-
oʻzidan davlat tijorat banklarining ROA koʻrsatkichi tahlil davrida yuqo
ri darajadagi
tebranuvchanli
kka ega boʻlganligini koʻrsatadi.
Ushbu mulkchilik shakliga ega banklar tahlil
davrida minimum qariyib -50% maksim
um 30% gacha boʻlgan oraliqda tebrangan. Eng past
darajadagi tebranish aksiyadorlik tijorat banklariga tegishli boʻlib, ular qariyib
-4% dan 12%
gacha boʻlgan oraliqda tebrangan. Kvartillar tahliliga koʻra kuzatuvlarning 50% qismida ROA
koʻrsatkichi 1% dan
4.2% gacha oraliqda boʻlgan.
ROA koʻrsatkichining yillar kesimida va banklar mulkchilik shakliga koʻra oʻzgarishini
tahlil qilish umumiy holatni chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi. Quyidagi rasmda
banklarninig ROA koʻrsatkichi yillar kesimida oʻzgarishi keltirildi. Rasmdan koʻrish mumkinki,
tahlil davrining boshida hamda oxirida ROA koʻrsatkichi beqarorlashgan.
Qolgan davrlda ROA
koʻrsatki
chi barcha guruhdagi banklar uchun 0-
5% gacha boʻlgan diapazonda tebranganligini
koʻrish mumkin. Davlat bevosita e
galik qiluvchi tijorat banklar deyarli umumiy tahlil davrida
eng past koʻrsatkichlarni qayd etgan. Ayniqsa pandemi
ya davrida kesin pasayish kuzatilgan.
1-rasm. ROA ko
ʻ
rsatkichi o
ʻ
zgarishi, 1999-2023 yillar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
222
Yuqoridagi tasviriy statistikada ham ko
ʻ
rganimizdek, rasmdan davlat bilvosita egalik
qiluvchi banklar tebranuvchanligi past darajada bo
ʻ
lganligini hamda 2.5-5% atrofida
tebranganligini ko
ʻ
rish mumkin. Xususiy banklar ROA ko
ʻ
rsatkichi ayrim istisnolarni hisobga
olmaganda umumiy tahlil davrida o
ʻ
rtacha olganda boshqa mulkchilik shakliga ega banklardan
yaxshiroq natijalar ko
ʻ
rsatgan. Bu o
ʻ
z navbatida xususiy banklar aktivlardan samarali
foydalanayotganligini anglatadi. Davlat ulushi mavjud banklar esa aktivlardan etarli darajada
samarali foydalana olmayotganligini anglatadi.
Quyidagi rasm quti grafiki bo
ʻ
lib, davlat bevosita egalik qiluvchi banklar ROA ko
ʻ
rsatkichi
o
ʻ
rtachasining qanchalik yuqori darajada volatillika ega bo
ʻ
lganini ko
ʻ
rsatadi. Bu o
ʻ
z navbatida
davlat bevosita egalik qiluvchi banklar tomonidan aktivlarni boshqarish qanchalik betartib
ravishga amalga oshirilganini ko
ʻ
rsatadi. Bu yerda ham prinsipal-agent mummosi tufayli davlat
banklarining menejerlari bank aktivlarini samarali boshqarishdan manfaatdor
bo
ʻ
lmaganligidan kelib chiqqan bo
ʻ
lishi mumkin. Shuningdek, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy
muammolarni hal etishga qaratilgan loyihalar muhim hisoblangan bo
ʻ
lishi mumkin.
2-r
asm. Mulkchilik shakliga koʻra oʻrtacha ROA koʻrsatkichi, 1999
-2023-yy.
Banklarning mulkchilik shakliga koʻra yilla
r kesimida quyidagi heapmap asosida tahlil
qiladigan boʻlsak, koʻrish mumkinki, umumiy bank bozoridagi aktivlar daromadliligi yil oʻtgan
sayin kamaymoqda. Ayniqsa, soʻnggi yillarda ranglarning koʻklashgani bank bo
zoridagi aktivlar
daromadliligini oshirish barcha mulkchilik shakliga ega banklar uchun qiyin kechmoqda.
Ayniqsa davlat ulushi mavjud banklar sezilarli tarzda kamroq ROAga ega boʻlmoqda.
Pandemiyada davridan boshlab banklar aktivlarining daromadlilik darajasi sezilarli pasaygan.
Pandemiya davrida xorijiy banklarda ham aktivlardan samarali foydalish darajasi tushgan.
Nega aktivlardan samarali foydalanish darajasi butun butun bank tizimida tushib
bormoqda degan savolga disserttsiyaning keying qismlarida javob topishga harakat qilamiz.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
223
3-rasm. ROA
koʻrsatkichi heatmapi
Kuzatuvlardan chetki kuzatuvlarni tashlab yuborgan holda ROA koʻrsatkichining
taqsimotini tahlil qilamiz. Quyidagi rasmdan koʻrish mumkinki, asosiy kuzatuvlar musbat
qiymatlarga ega boʻlgan boʻlib, kam sonli kuzatuvlar manfiy qiymat
larni qabul qilgan. Manfiy
qiymatlar banklarning zara bilan yilni yakunlaganini anglatadi. Rasmdan korʼish mumkinki,
kuzatuvlarning koʻpchiligi 0
-
2.4% olarigʻida boʻlgan. ROA koʻrsatkichi 6% dan yuqori boʻlgan
kuzatuvlar soni keskin kam ekanligini koʻrish
mumkin. Umuman olganda,
Ozʼbek bank tizimi
uchun 5% dan yuqori ROAga ega boʻlish noyob hisoblanadi. ROAning bunday qiymati boshqa
rivojlangan davlatlar misolida ham shunday past qiymatga ega boʻladi.
4-rasm. ROA ko
ʻ
rsatkichi taqsimoti (esktrim kuzatuvlarsiz)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
224
ROA ko
ʻ
rsatkichi o
ʻ
rtachasining mulkchilik shakliga ko
ʻ
ra banklarda farqli ekanligi test
qilib ko
ʻ
rildi. Test natijalariga ko
ʻ
ra ROA ko
ʻ
rsatkichi mulkchilik shakliga ko
ʻ
ra banklarda
turlicha ekanligi empirik isbotlandi. Test statistikdagi Wald Chi-squared qiymati 32 ga teng
bo
ʻ
lib, bu o
ʻ
rtacha ROAlar tengligi bo
ʻ
yicha asosiy gipotezani statistik jihatdan ahamiyatli
darajada rad etilishiga olib keladi. Biz shuningdek, 2017-yilgacha bo
ʻ
lgan davr uchun va undan
keyingi davr uchun o
ʻ
rtacha ROA ko
ʻ
rsatkichlari mulkchilik shakliga ko
ʻ
ra banklar o
ʻ
rtasida
farqli ekanligini ham test qilib ko
ʻ
rdik. Test natijalari butun to
ʻ
plam kabi xulosalarni taqdim
etdi.
Qaysi guruhlardagi banklar o
ʻ
xshash ROAlarni taqdim etmoqda degan savolga javob
berish uchun, biz mulkchilik shakliga ko
ʻ
ra 4 ta guruhdan 6 ta juftlik hosil qilgan holda qiyosiy
tahlilni amalga oshirdik. Quyidagi jadvalda banklarning uchta davrdagi o
ʻ
rtacha ROA
ko
ʻ
rsatkichlari keltirilgan. Jadval ma
ʼ
lumotlaridan ko
ʻ
rish mumkinki, o
ʻ
rtacha ROA ko
ʻ
rsatkichi
2017-yildan keyin sezilari darajada pasaygan. Ayniqsa davlat bevosita egalik qiluvchi banklar
ROA ko
ʻ
rsatkichi manfiy bo
ʻ
lgan.
2-jadval
ROA koʻrsatkichining oʻzgarishi
Guruh
[1999-2023]
[1999-2017)
[2017-2023]
Davlat tijorat banklari
1.08
2.22
-0.90
Aksiyadorlik tijorat banklari
2.32
2.36
2.20
Xususiy tijorat banklari
4.18
4.48
3.51
Xorijiy tijorat banklari
3.31
3.74
2.39
Ushbu oʻrtacha ROA koʻrsatkichlari statistic jihatdan ahamiyatli darajada bir
-biridan
farq qilishi yuqoridagi testdan bildik. Endi
qaysi guruhdagi banklar oʻzaro statistic jihatdan bir
xil ROAga ega boʻlganligini aniqlaymiz.
3-jadval
Mulkchilik
shakliga koʻra ROA tahlili, 1999
-2023 yillar
Guruhlar
Farq
Std.ogʻ
P-qiymat
Aksiyadorlik tijorat banklari Davlat tijorat banklari
1.24
0.58
0.032
Xususiy tijorat banklari
Davlat tijorat banklari
3.10
0.56
0.000
Xorijiy tijorat banklari
Davlat tijorat banklari
2.23
0.69
0.001
Xususiy tijorat banklari
Aksiyadorlik tijorat banklari
1.86
0.45
0.000
Xorijiy tijorat banklari
Aksiyadorlik tijorat banklari
1.00
0.60
0.096
Xorijiy tijorat banklari
Xususiy tijorat banklari
-0.86
0.59
0.143
Test natijalariga koʻra xorijiy banklar oʻrtacha ROA koʻrsatkichi xususiy banklar va
davlat bilvosita egalik qiluvchi tijorat banklari oʻrtacha ROA koʻrsatkic
hidan statistic jihatdan
ahamiyatli darajada farq qilmaydi. Ammo, xorijiy banklar va davlat bilvosita egalik qiluvchi
banklar oʻrtacha ROA koʻrsatkichi kuchsiz shaklda bir
-
birga oʻxshash. Davlat bevosita egalik
qiluvchi banklar boshqa guruhdagi banklardan ROA boʻyicha statistic jihatdan ahamiyatli
darajada farq qiladi. Xuddi shunday statistik farq xususiy banklar va aksiyadorlik tijorat
banklari bilan kuzatilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
225
4-jadval
Mulkchilik shakliga koʻra ROA tahlili, 1999
-2016 yillar
Guruhlar
Farq
Std.ogʻ
P-qiymat
Aksiyadorlik tijorat banklari Davlat tijorat banklari
0.15
0.64
0.819
Xususiy tijorat banklari
Davlat tijorat banklari
2.26
0.63
0.000
Xorijiy tijorat banklari
Davlat tijorat banklari
1.53
0.76
0.045
Xususiy tijorat banklari
Aksiyadorlik tijorat banklari
2.12
0.48
0.000
Xorijiy tijorat banklari
Aksiyadorlik tijorat banklari
1.38
0.65
0.033
Xorijiy tijorat banklari
Xususiy tijorat banklari
-0.74
0.64
0.248
Yuqoridagi jadval maʼlumotlaridan koʻrish mumkinki, tahlil davrining birinchi qismida
davlat ulushi bevosita yoki bilvosita shaklda mavjud boʻlgan banklar ROA koʻrsatkichi oʻrtacha
olganda statistik jihatdan ahamiyatli darajada farq qilmagan. Shuningdek, xususiy va xorijiy
banklarning oʻrtacha ROA koʻrsatkichi ham statistik jihatdan sezilarli dajarada farqlanmagan.
Biroq, boshqa juftliklar bilan ROA oʻrtachalari statistik jihatdan sezilarli darajada farq qilgan va
oʻrtachalar tengligi boʻyicha gipoteza rad etilgan. Yana bir koʻzga tashlangan holat, xususiy
banklar bilan davlat ulushi banklar ROA koʻrsatkichlari oʻrtachasi orasida oʻrtacha olganda 2%
dan yuqori farq mavjud boʻlgan. Xorijiy banklar bilan davlat ulushi mavjud banklar ROA
oʻrtachasi orasidagi farq esa oʻrtacha olganda 1.5% atrofida boʻlgan. Yaʼni, ushbu davrda
xususiy banklar boshqa mulkchilik shakliga ega banklardan koʻra aktivlardan samarali tarzda
foydalangan.
5-jadval
Mulkchilik shakliga koʻra ROA tahlili, 2017
-2023 yillar
Guruhlar
Farq
St
d.ogʻ
P-qiymat
Aksiyadorlik tijorat banklari Davlat tijorat banklari
3.10
1.17
0.008
Xususiy tijorat banklari
Davlat tijorat banklari
4.40
1.12
0.000
Xorijiy tijorat banklari
Davlat tijorat banklari
3.29
1.39
0.019
Xususiy tijorat banklari
Aksiyadorlik tijorat banklari
1.30
0.97
0.181
Xorijiy tijorat banklari
Aksiyadorlik tijorat banklari
0.18
1.27
0.885
Xorijiy tijorat banklari
Xususiy tijorat banklari
-1.12
1.23
0.365
Yuqoridagi jadvla maʼlumotlari yurtimizda soʻnggi yillarda amalga oshirilgan ban
k
sohasidagi islohotlar banklar ROAsida qanchalik aks etganini koʻrsatadi. Amalga oshirilgan
testlarga koʻra, davlat bevosita egalik qiluvchi tijorat banklari ROA koʻrsatkichi
ushbu davrda
boshqa banklardan sezilarli darajada orqada qolganini koʻrsatmoqda.
Shuningdek, ROA
oʻrtachalari orasida farq oldingi davrdan koʻra sezilarli daraj
ada kattalashgan va u statistik
jihatdan oʻrtacha olganda 3% dan yuqori boʻlgan. Ammo, davlat bi
lvosita egalik qiluvchi tijorat
banklari islohotlar natijasida xususiy va xoriji
y banklar ROA koʻrsatkichidan oʻrtacha olganda
statistik jihatdan ahamiyatli darajada farq qilmagan. Bu oʻz navbatida ushbu banklar
aktivlardan samarali foydalanish boʻyicha bo
shqa raqobatchilariga yetib olayotganini
anglatadi. Ayniqsa, ushbu mulkchilik sh
akliga ega banklar xorijiy banklar bilan ROA boʻyicha
statistik jihatdan deyarli farqsiz faoliyat olib borishgan. Xususiy banklar esa xorijiy banklar
bilan statistik jihatdan o
lganda aktivlardan bir xil samarali foydalanishgan boʻlsada, oldingi
davr bilan
solishtirganda farq kattalashayotganini koʻrish mumkin. Ammo, standart ogʻishning
yirikligi bu samarali boshqarish barcha xususiy banklar uchun xarakterli emasligini anglatadi.
Standart ogʻishlarni tahlil qiladigan boʻlsak, soʻnggi yillardan ularning oldin
gi davrlardan va
umumiy tahlil davridan sezilarli darajada kattalashganini koʻri
sh mumkin. Bu amalga
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
226
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, kuchayayotgan raqobat muhiti va texnologik
oʻzgarishlardan barcha banklar bir xil foydalana olmayotganini anglatadi.
Xulosa va takliflar.
Oʻzbekiston tijorat banklarining 1999
-
2023 yillar davomida ROA koʻrsatkichi boʻyicha
tahlili shuni koʻrsatadiki, banklarning samaradorligi mulkchilik shakliga bogʻliq holda sezilarli
farq qilmoqda. Davlat ulushi mavjud tijorat banklari eng past samaradorlik darajasiga ega
boʻlib, bu davlat banklaridagi menejment
ning resurslardan samarali foydalanishdagi
qiyinchiliklarini koʻrsatadi. Xususiy banklar esa eng
yuqori darajadagi samaradorlikni
namoyon etgan boʻlsa
-da, ulardagi natijalarning tebranuvchanligi xususiy sektorning ichki
xilma-xilligini anglatadi. Shu bilan birga, pandemiya davrida barcha banklar samaradorligi
pasaygani kuzatildi. Tadqiqot natijalari
bank faoliyatini yaxshilash boʻyicha quyidagi
tavsiyalarni ilgari suradi: davlat banklarida menejment tizimini takomillashtirish, xususiy
sektorning eng yaxshi tajribalaridan foydalanish va pandemiyadan keyingi moliyaviy siyosatni
yanada optimallashtirish. Ushbu xulosalar banklar samaradorligini oshirishga qaratilgan
kelgusi islohotla
r uchun muhim asos boʻlib xizmat qiladi.
Adabiyotlar/ Литература / Reference:
Gupta, Dr O. P. and Neetu Dongre
. “COMPARATIVE ANALYSIS OF THE FINANCIAL
PERFORMANCE OF THE BANKS.”
International Journal of Research in Commerce and
Management Studies (2024): n. pag.
Mahajan, Poonam et al. (2012) “ROA Performance of Public Sector Banks in India.”
Social
Science Research Network: n. pag.
Vernanda, Shinta Dewi and Endang Tri Widyarti (2016). “ANALISIS PENGARUH CAR, LDR,
NPL, BOPO, DAN SIZE TERHADAP ROA (Studi pada Bank Umum Konvensional yang Terdaftar di
Bursa Efek Indonesia Periode 2010-
2015).”
Diponegoro Journal of Management 5: 1040-1052.
Yatiningsih, Nur Fakhri and M. Chabachib M. Chabachib. (2015) “ANALISIS PENGARUH
BOPO, LDR, NPL, SIZE, CAR DAN NIM TERHADAP ROA (Studi pada Bank Umum Konvensional Yang
Listing di Bursa Efek Indonesia Periode 2009-
2013).”
Diponegoro Journal of Management: 485-
494.
