Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
158
MOLIYA BOZORI VOSITALARI ORQALI INVESTITSIYALARNI JALB QILISH
BO‘YICHA
TAKLIF ETILAYOTGAN STRATEGIYA VA MEXANIZMLARNING MIQDORIY VA SIFAT
XUSUSIYATLARINI BAHOLASH
PhD
Xusanov Nodirbek Djumaevich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Maqolada jahon andozalariga moslashtirilgan moliyaviy bozor vositalariga
kirib borish va globallashuv sharoitida investorlarga qulay iqtisodiy zona yaratish masalalari
yoritilgan. Shuningdek, investitsiyalarni jalb qilish uchun moliyaviy bozor vositalaridan
foydalanish tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
investitsiya, globallashuv, moliya bozori, investorlar, siyosat, imtiyoz
ОЦЕНКА КОЛИЧЕСТВЕННЫХ И КАЧЕСТВЕННЫХ ХАРАКТЕРИСТИК
ПРЕДЛАГАЕМЫХ СТРАТЕГИЙ И МЕХАНИЗМОВ ПРИВЛЕЧЕНИЯ ИНВЕСТИЦИЙ
СРЕДСТВАМИ ФИНАНСОВОГО РЫНКА
PhD
Хусанов Нодирбек Джумаевич
Тошкентский государственный
экономический университет
Аннотация.
В статье освещаются вопросы проникновения в инструменты
финансового рынка, адаптированные к мировым шаблонам, и создания благоприятной
для инвесторов экономической зоны в условиях глобализации. Также было
проанализировано использование инструментов финансового рынка для привлечения
инвестиций.
Ключевые слова
:
инвестиции, глобализация, финансовый рынок, инвесторы,
политика, привилегии
ASSESSMENT OF THE QUANTITATIVE AND QUALITATIVE CHARACTERISTICS OF THE
PROPOSED STRATEGIES AND MECHANISMS FOR ATTRACTING INVESTMENTS THROUGH
THE MEANS OF THE FINANCIAL MARKET
PhD
Khusanov Nodirbek Djumaevich
Tashkent State University of Economics
Annotation.
The article covers the issues of entering financial market instruments adapted
to world standards and creating a favorable economic zone for investors in the context of
globalization. The use of financial market instruments to attract investments is also analyzed
Key words:
investment, financial market, economic growth, foreign investors, globalization.
I SON - YANVAR, 2024
UO‘K: 336.76
158-165
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
159
Kirish.
Innovatsiyalar va investitsiyalar uchun qulay muhit yaratishning ajralmas qismi bu davlat
dasturlarini amalga oshirishdir
. O‘zbekiston nafaqat startaplarni rag‘batlantiradigan, balki
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qiluvchi me’yoriy
-huquqiy bazani ishlab chiqishi
mumkin. Soliq imtiyozlari, intellektual mulk huquqlarini himoya qilish va moslashuvchan
mehnat qonunlariga ega maxsus iqtisodiy zo
nalar innovatsiyalar uchun inkubator bo‘lib xizmat
qilishi mumkin. Normativ islohotlar moliya bozorlariga kirishni osonlashtirishi, tadbirkorlarga
o‘z g‘oyalarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan mablag‘ni ta’minlash imkonini berishi
kerak.
Oʻzbekiston iqtisodiyoti anʼanaviy tarzda davlat mulki va markaziy rejalashti
rish bilan
ajralib turadi. So‘nggi yillarda bozor islohotlari va ochiqlik tomon siljish kuzatilgan bo‘lsa
-da,
moliya bozorlari hali ham o‘zining embrion bosqichida. Moliyaviy bozorlarda yetuk
likning
yo‘qligi mamlakatning ham mahalliy, ham xorijiy investorl
ar uchun jozibadorligini pasaytiradi.
Murakkab me’yoriy
-huquqiy bazalar, cheklangan moliyaviy mahsulotlar va likvidlikning
yetishmasligi son-sanoqsiz muammolar qatoriga kiradi (Kuznets, 2015).
Globallashuv dinamikasi hukm surayotgan dunyoda investitsiyalarni jalb qilish har
qanday davlatning iqtisodiy rivojlanishi uchun juda muhimdir. Bu borada O‘zbekiston
Respublikasi oldida o‘ziga xos vazifalar va imkoniyatlar turibdi. Yillar davomida mamlak
at turli
omillar, jumladan, tartibga solish muhiti, infratuzilmasi va geosiyosiy pozitsiyasi tufayli xalqaro
investorlar tomonidan e’tibordan chetda qoldi. Biroq, iqtisodiy o‘sish va farovonlik uchun
potensial imkoniyatlar mavjud va moliyaviy bozor vositalari bu salohiyatni ochishda muhim rol
o‘ynashi mumkin. Ushbu maqolada O‘zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalarni jalb etish
samaradorligini oshirish mumkin bo‘lgan strategik yo‘nalishlar va mexanizmlar ko‘rib
chiqiladi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada mamlakatimizga investisiyalarni jalb qilish va ulardan samarali
foydalanish yo‘llari bo‘yicha mavjud bo‘lgan ilmiy tadqiqotlar, xorijiy mamlakatlar tajribasi
o‘rganilgan, iqtisodiy jihatdan taqqoslash va tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, ilmi
y
abstraksiyalash, ma’lumotni guruhlash, analiz va sintez, induks
iya va deduksiya, qiyosiy tahlil
usullaridan keng foydalanilgan.
Adabiyotlar sharhi.
Liu (2020)
tadqiqotlarida xalqaro valyuta jamg‘armasi tomonidan taklif etilgan nisbatan
yangi
indeksdan foydalangan holda, mamlakatlarning to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri xorijiy inve
stitsiyalar va
fond bozori o‘rtasidagi aloqani o‘rganadi. Tadqiqotda, shuningdek, panel ma’lumotlari orqali
ekonometrik modellar ishlab chiqib, xorijiy investitsiyalar fond bozorini rivojlantirishda
sezilarli va ijobiy ta’sir ko‘rsatishini aks ettirgan.
Alfaro (2010)
siyosat doiralarida to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar moliya bozorida
mezbon mamlakatlarning mahsuldorligini oshiradi va iqtisodiy rivojlanishga yordam beradi
degan fikrni ilgari surgan. To‘g‘ridan
-
to‘g‘ri kapitalni moliyalashtirishni ta’minlash, xorijiy
texnologiyalar va nou-
xaularni qabul qilish orqali ijobiy tashqi ta’sirlarni yaratishi
mumkinligidan kelib chiqishini aytib o‘tgan.
Zayarnaya (2020) fond bozoriga investitsiya kiritishning asosiy muammosi, uning
faoliyatining mavjud sal
biy omillari bilan bog‘liq holda, jalb qilingan investitsiya fondlarining
yetishmasligi hisoblanadi. Ko‘p jihatdan, bu haddan tashqari konsentratsiya darajasi va
bozorda past likvi
dlik bilan bog‘liq. Shunday qilib, samaradorlikni shakllantirish manbai
sifatida moliya bozori samaradorligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar fond bozoriga
investitsiyalarni jalb qilishga, shuningdek, undagi eng yirik kompaniyalar bo‘lmagan
emitentlarning likvidligini oshirishga qaratilishi kerak. Shu munosabat bilan moliya bozoriga
investitsiyalarni jalb qilish mexanizmini o‘rganish zarur ekanligini ko‘rsatib bergan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
160
Tarakanov, Kalashnikov (2016) i
nvestitsiya faoliyatini moliyaviy rag‘batlantirish
investitsiya faoliyati suby
ektlari o‘rtasida ustuvor yo‘nalishlar va sohalarg
a investitsiyalarni
jalb qilish bo‘yicha turli xil moliyaviy munosabatlar shakllanadigan mexanizm orqali amalga
oshirilishini ta’kidlagan. Investitsiya faoliyatini moliyaviy rag‘ba
tlantirish mexanizmini
aniqlash uchun ilmiy tadqiqotida moliyaviy mexanizmni
ng tushunchasi ko‘rib chiqiladi. Xulosa
qilinishicha, moliyaviy mexanizmning barcha elementlari bir butunning ajralmas qismi bo‘lib,
ular o‘zaro bog‘liq va moliyaviy munosabatlarni
tashkil etish turlari, shakllari va usullarining
kombinatsiyasi moliyaviy mexanizmning qurilishini tashkil qiladi deb keltirgan.
Kurakova (2018) moliya sohasida katta xarajatlarni talab qiladigan investitsiya va
qurilish loyihalari, ayniqsa, mablag‘larning yetishmasligi sharoitida ta’sir ko‘rsatadi. Ilin
ishlarida investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun investitsiyalarni jalb qilishda
innovatsion vositalarni qo‘llash mexanizmi keltirilgan. Ushbu vositalar sifatida Internet
marketing vositalarini misol qilib olgan. Har bir vositaning xususiyatlari, ularning afzalliklari
va foydalanishdagi kamchiliklari tahlili keltirilgan.
Shevchenko (2016)
moliya bozori tebranishlarga, o‘zgaruvchanlikka nisbatan zaifroq
bo‘lib bormoqda, chunki moliyaviy resurslarni ta’minlaydigan mamlakatning butun iqtisodiy
tizimining asosiy qismi ularni xavf va qabul qiluvchi mamlakatda investitsiya faoliyatidan
ko‘proq daromad olish nuqtai nazaridan boshqaradi. Shuning uchun yaqinda iqtisodiy
sub’ektlarni rivojlanish, raqobatbardoshlik va tashqi bozorlarni zabt etish yo‘nalishida
ishlashga majbur qilgan moliyaviy inqiroz har qanday mamlakat iqtisodiy tizimining barcha
elementlarida nomutanosiblikni keltirib chiqaradi va shuning uchun kelajakdagi
istiqbollarning strategiyasi va prognozlarini ishlab chiqishni talab qiladi deb hisoblaydi.
Sultanov (2023) moli
yaviy investitsiyalar o‘z navbatida diversifikatsiyalangan
investitsion portfelni shakllantirish uchun aksiyadorlarning mablag‘larini qimmatli qog‘ozlar
(aksiyadorlik jamiyatlari yoki kompaniyalarning aksiyalari, obligatsiyalar, veksellar,opsionlar,
sertifikatlar va boshqalar), bank depozitlariga investitsiya qilish, ko‘chmas mulk, antikvar
buyumlar, qimmatbaho metallar va boshqa foyda olish mumkin b
o‘lgan qiymatliklarga
yo‘naltirish uchun birlashtiradi deb hisoblaydi.
Khasanov (2021) maml
akatimizda moliya sektorni qo‘shimcha investitsiya resurslari
bilan ta’minlash va xalqaro kapital bozoridan moliyaviy resurslarni jalb qilish orqali xalqaro
suver
en kredit reytingini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Moliya sektorning xalqaro
kapita
l bozori ishtirokchisiga aylanishi, ularning xalqaro integratsiya jarayonlarini ko‘paytirish
bilan birga, ishlab chiqarish jarayonlariga innovatsion texnologiyalarni joriy etish imkoniyatini
yanada oshiradi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Markaziy Osiyod
agi dengizga chiqish imkoni bo‘lmagan O‘zbekistonda so‘nggi o‘n yillikda
iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va xorijiy sarmoyalarni jalb etish maqsadida jiddiy
o‘zgarishlar amalga oshirildi. Uning iqtisodiyoti, birinchi navbatda, gaz, oltin va paxta kab
i
tabiiy resurslar bilan ta’minlanganligi sababli, o‘zini jahon moliya bozoriga yanada
raqobatbardosh tarzda integratsiyalash zarurati tug‘iladi.
Bunga erishishning potensial
yo‘llaridan biri investitsiyalarni jalb qilish uchun moliya bozori vositalaridan
samarali
foydalanishdir. Ushbu vositalar orqali O‘zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalarni jalb qilish
samaradorligini oshirishning strategik yo
‘nalishlari va mexanizmlarini o‘rganadi. Tarixan
Oʻzbekiston iqtisodiyoti xususiy tadbirkorlik va xorijiy inve
stitsiyalar uchun cheklangan
imkoniyatlarga ega boʻlgan davlat nazorati bilan ajralib turardi. Bu 2016
-yildan keyin
iqtisodiyotni liberallashtiris
hga qaratilgan islohotlar bilan sezilarli darajada o‘zgardi. Biroq,
moliyaviy infratuzilmaning yetarli emasligi, tartibga solishdagi to‘siqlar va shaffoflikning
yo‘qligi kabi muammolar hamon saqlanib qolmoqda, bu esa mamlakat investitsiya muhitiga
ta’sir q
iladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
161
Davlat obligatsiyalari konservativ investorlar uchun xavflilik darajasi past bo‘lgan va
barqaror investitsiya vositasidir. Ushbu obligatsiyalarni chiqarish orqali O‘zbekiston
infratuzilma, sog‘liqni saqlash va ta’lim kabi sohalardagi muhim loyihalar
ni moliyalashtirish
uchun uzoq muddatli kapitalni jalb qilishi mumkin. Korporativ tomondan, obligatsiyalar
firmalarga biznesni kengaytirish uchun kapital jalb qilish imkonini beradi va shu bilan iqtisodiy
rivojlanishga hissa qo‘shadi. Global ma’lumotlar uc
hun, AQSh dollari yoki yevro kabi xalqaro
valyutalarda obligatsiyalar chiqarish O‘zbekiston so‘mi bilan bog‘liq valyuta xatarlaridan
ehtiyot bo‘lishi mumkin bo‘lgan xorijiy investorlarning e’tiborini jalb qilishi mumkin (Moreno,
2020).
Chet el kapitali si
ngari, O‘zbekiston moliyaviy kapitali ham ichki bozordan tashqariga
chiqishga intiladi, investitsiya qilish, bog‘lanish, xorijiy moliyaviy kapital bilan qo‘shilish,
transmilliy moliyaviy kapitalga aylanishning yanada foydali usullarini izlaydi.
O‘zbekiston
moliyaviy kapitali va zamonaviy xorijiy moliyaviy kapital o‘rtasida sezilarli
farq bor ammo, maqsadlar va faoliyat sohalarida sezilarli o‘xshashlik ham mavjud. O‘zbekiston
moliyaviy kapitali ma’lum bir rivojlanish yo‘lidan o‘tib, muqarrar ravishda xorijiy
moliyaviy
kapitalga xos bo‘lgan bir qator xususiyatlarga ega bo‘ladi.
Ushbu vositalarga e’tibor qaratish orqali barqaror, uzoq muddatli investitsiyalar uchun
obligatsiyalar; o‘sish va iqtisodiy dinamizm uchun qimmatli qog‘ozlar; va risklarni boshqarish
uchun derivativlar
—
O‘zbekiston juda zarur bo‘lgan kapitalni jalb qilishda sezilarli yutuqlarga
erisha oladi. Ushbu vositalarni me’yoriy
-huquqiy islohotlar, salohiyatni oshirish va xalqaro
moliya institutlari bilan hamkorlik kabi strategik yo‘nalishlar bila
n birlashtirish nafaqat
investitsiyalarni jalb qilish, balki O‘zbekistonni jahon moliya bozorida raqobatbardosh
tomonga aylantirishga ham xizmat qiladi. Bunday ko‘p qirrali yondashuv mamlakatning uzoq
muddatli iqtisodiy barqarorligi va o‘sishi uchun zarurd
ir.
Jahon moliya tizimi asosan moliya bozorlari faoliyatiga asoslangan. Bu bozorlar
mohiyatan milliy moliyaviy tizimlarning birlashmasi bo‘lib, kengroq global moliyaviy doirada
uyg‘unlikda ishlaydi. Jahon moliyaviy bozorlarining arxitekturasi ko‘p bosqichli bo‘lib, milliy,
xalqaro va global darajalarni o‘z ichiga oladi, ularning har biri alohida, lekin o‘zaro bog‘liq
funksiyalarga ega.
Yagona davlat doirasida milliy moliya bozori kapital va moliyaviy vositalar operatsiyalari
uchun markaz vazifasini bajaradi. Aksincha, xalqaro moliya bozori xalqaro moliyaviy
munosabatlar dinamikasiga mos keladigan alohida mamlakatlar o‘rtasida kapital oqimini
ta’minlaydi. Ushbu xalqaro kontekstda milliy moliya bozorining roli va ahamiyati uning kapital
va moliyaviy aktivlarni
ng global aylanishiga hissa qo‘shish qobiliyatiga bog‘liq.
Ayniqsa, xalqaro moliya bozori turli milliy moliya bozorlari o‘rtasida kapitalni to‘plash va
qayta taqsimlashga ham xizmat qiladi. Ushbu bozorlarning birlashgan obyektga yaqinlashishi,
asosan, umu
me’tirof etilgan standartlarga rioya qiladigan moliyaviy globallashuv bilan bog‘liq.
Jahon moliya bozori umume’tirof etilgan moliyaviy vositalar orqali jahon moliyaviy
ishtirokchilari o‘rtasida mablag‘ almashinuvini tartibga soluvchi asos platformasi bo‘l
ib xizmat
qiladi. Ushbu bozor muhim funksiyalarni bajaradi, masalan:
Investitsiya qilinadigan mablag‘larni to‘plash orqali kapitalni safarbar qilish. Qimmatli
qog‘ozlar emissiyasi buning asosiy mexanizmi hisoblanadi. Resurslarni taqsimlash, kapitalni
darom
ad darajasidan kelib chiqib, unchalik katta bo‘lmagan daromadli tarmoqlardan ko‘proq
daromad keltiradigan tarmoqlarga yoki mamlakatlarga yo‘naltiriladi.
Ushbu global tuzilmada milliy bozorlarning rolini turli omillar belgilaydi (Bard, 2010):
-
Mamlakatning j
ahon valyuta va iqtisodiy landshaftidagi o‘rni;
-
Milliy investitsiya bazasining yetuklik darajasi.
-
Mahalliy moliya institutlari va fond birjalarining mustahkamligi.
-
Milliy moliya ekotizimida xorijiy investorlar va qimmatli qog‘ozlarning mavjudligi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
162
Ushbu omillarni hisobga olgan holda, milliy moliya bozorlari rivojlangan yoki
rivojlanayotgan deb tasniflanadi, bu esa o‘z navbatida ularning jahon moliya bozori
ierarxiyasida joylashishiga ta’sir qiladi.
Jahon moliya bozorlari o‘zaro bog‘langan segmentlardan tash
kil topgan murakkab
tizimlar sifatida harakat qiladi, ularning har biri global moliyaviy harakatda o‘ziga xos rolga ega.
Ushbu bozorlar mablag‘larni jamg‘armalardan ishlab chiqaruvchilarga kapital sifatida
yo‘naltirishda muhim rol o‘ynaydi va shu bilan ish
lab chiqarish sektoriga investitsiyalarni
kuchaytiradi. Mohiyatan moliyaviy bozorlar moliyaviy vositalarning aylanishini osonlashtirish
orqali mavjud moliyaviy resurslarni ishlab chiqarish aktivlariga aylantirishda muhim rol
o‘ynaydi.
Shu nuqtai nazardan, moliya bozorlari nafaqat investorlar bazasini kengaytiradi, balki
moliyaviy resurslarni samarali taqsimlash va qayta taqsimlash imkonini beruvchi likvidlikni
ham oshiradi. Bu kapital to‘planishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi va umumiy iqtisodiy tizimga
ta’si
r qiladi.
Jahon iqtisodiy munosabatlarining yuksalishi jahon kapital bozoridagi talab va taklifning
o‘zgaruvchan dinamikasini qondirish uchun moliyaviy resurslarni to‘plash va qayta
taqsimlashga qodir bo‘lgan jahon moliya bozorini
shakllantirish zaruratini
tug‘dirdi. Bu tuzilma
asosan rivojlangan mamlakatlar ehtiyojlaridan kelib chiqib, ularning ichki bozor tuzilmalarini,
jumladan, kapital bozorlari, valyuta bozorlari va pul bozorlarini aks ettirgan holda shakllangan.
Binobarin, O‘z
bekiston kabi davlatlar uchun jahon andozalariga moslashtirilgan
moliyaviy bozor vositalariga moslashish va joriy etish sarmoyalarni jalb qilish samaradorligini
sezilarli darajada oshirishi va bu orqali zamonaviy globallashuv sharoitida iqtisodiy
taraqqiyo
tga hissa qo‘shishi mumki
n.
Jahon moliya bozorining genezisi xalqaro iqtisodiy munosabatlar dinamikasi bilan
chambarchas bog‘liq. U milliy moliya bozorlarini modernizatsiya qilish, ularning segmentlari
va funksiyalarini diversifikatsiya qilish bilan birgalikda rivojlandi. Asosan, bu bozorlar talab va
taklif o‘rtasidagi optimal muvozanatga erishish uchun minimal tranzaksiya xarajatlarida
moliyaviy aktivlar va tovarlar savdosini osonlashtirishga qaratilgan.
XIX asr oxirida ayrim Yevropa davlatlarida kapitalizmning rivojlangan holati ularning
ichki moliyaviy bozorlarini turli mintaqalar va qit’alardan kapital oqimi uchun magnitga
aylantirdi. Ushbu rivojlanish 1866-yildagi transatlantik kabel kabi texnologik yutuqlar tufayli
sezilarli darajada tezlashdi, bu Yevropa va Amerika moliya boz
orlari o‘rtasida uzluksiz
ma’lumot oqimini ta’minladi.
Birinchi jahon urushidan oldin Buyuk Britaniyaning moliyaviy bozori jozibadorlikda
yetakchilik qilgan, bu funt sterling barqarorligi va oltin bilan ta’minlangan milliy valyutal
ar
bilan mustahkamlangan va bu valyuta risklarini minimallashtirgan. Aksiyalar va
obligatsiyalarning, ayniqsa,
infratuzilmani rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lganlarning ko‘payishi
London fond birjasiga kapital oqimini kuchaytirdi. Vaqt o‘tishi bilan Buyuk
Britaniyaning milliy
moliya bozori xalqaro markazga aylandi va oxir-oqibat jahon moliya tizimining muhim qismiga
aylandi.
Birinchi jahon urushining boshlanishi oltin bilan ta’minlangan valyuta tizimlarini buzgan
va hukumatlarni bozor qarzlari orqali xarajatlarni moliyalashtirishga undagan muhim burilish
nuqtasi bo‘ldi. Urushning tugashi global moliya markazini Qo‘shma Shtatlarga ko‘chirdi, bu
asosan G‘arbiy Yevropa davlatlarining kapital eksportchisidan import qiluvchiga o‘tishi bilan
bog‘liq. Shunga qaram
ay, 1920-yillarning oxiridan boshlab Amerika iqtisodiyotining yuksalishi
G‘arbiy Yevropaning bozor jozibasini pasaytirdi, chunki AQSh sarmoyadorlari tobora ko‘proq
ichki imkoniyatlarga e’tibor qaratishdi. Buyuk Depressiya va Ikkinchi Jahon urushi kabi keyi
ngi
voqealar jahon moliya bozorining parchalanishiga olib keldi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin moliyaviy bozorlar davlat nazorati ostida ishladi. Faqat
1960-yillarga kelib, liberallashtirish siyosati, ayniqsa AQShda jahon moliya bozori faoliyatini
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
163
faollashtirdi. Birjalardagi texnologik inqiloblar va yevrobondlar kabi yangi moliyaviy
vositalarning joriy etilishi bozor faoliyatini yanada faollashtirdi.
1970-yillarda Yevropada keng tarqalgan yuqori inflyatsiyaga qaramay, moliyaviy
bozorlar yanada erkinlashdi. Bu yanada qulayroq bozorlarga olib keldi, bank faoliyatidagi
o‘zgarishlarni va moliya institutlari o‘rtasida raqobatni keltirib chiqardi. Bu davr, shuningdek,
sug‘urta kompaniyalari, pensiya jamg‘armalari va kollektiv investorlar kabi institutsional
investorlarning bozor faoliyat
idagi ishtiroki ortib borayotganiga guvoh bo‘ldi.
1990-yillarga kelib jahon moliya bozori sezilarli darajada yetuklashdi, bu davlat qarz
bozorlarining xalqarolashuvi va Gʻarbiy Yevropa va Yaponiyada yangi moliya
markazlarining
paydo boʻlishi bilan ajralib turdi. 1999
-yilda yevroning joriy etilishi misolida keltirilgan
moliyaviy integratsiya jarayonlari transchegaraviy kapital harakatining kuchayishiga va
ishtirokchilarning yanada diversifikatsiyalangan tuzilishiga olib keldi.
Shunday qilib, jahon iqtisodiyotining davom etayotgan globallashuvi jahon moliya
bozorining tuzilishi va faoliyatiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbekiston kabi davlatlar uchun
ushbu tarixiy tendensiyalarni tushunish va mos moliyaviy bozor vositalarini moslashtirish
zamonaviy globallashuv davrida investitsiyalarni jalb qilish samaradorligini oshirishda hal
qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin.
O‘zbekistonga investitsiya oqimini yaxshilash salohiyati uning moliyaviy bozori
tuzilmalari va vositalarini joriy jahon amaliyotiga muvofiq optimallashtirishdadir. Jahon moliya
tizimiga chuqurroq integratsiyalashuv nafaqat xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, balki
zamonaviy globallashuv muammolari sharoitida mamlakat iqtisodiyotini barqarorlashtirish va
rivojlantirishga yordam beradi.
Obyektiv nuqtai nazardan, moliyaviy bozorlar ishtirokchilari birinchi navbatda xedjerlar
va chayqovchilar sifatida tasniflanadi. Xedjerlar moliyaviy risklarni yumshatish uchun
tranzaksiyalar bilan shug‘ullanadilar, chayqov
chilar esa bozordagi nomutanosibliklarni
kapitalizatsiya qilish orqali maksimal foyda olishni maqsad qiladilar. Ikkinchisi asosan valyuta
va fond bozorlarida ishlaydi va foyda olish uchun narxlarning o‘zgarishidan foydalanishga
harakat qiladi. Spekulyativ domen ichida treyderlar va arbitrajlar yanada aniqlanishi mumkin.
Treyderlar daromadlarni maksimal darajada oshirish uchun minimal tranzaksiya
xarajatlaridan foydalangan holda, muayyan shartnomalar narxining o‘zgarishidan
kapitallashtiradilar. Bu ko‘pincha
moliyaviy leveragedan foydalanish deb ataladi. Shu bilan
birga, arbitrajlar bir xil moliyaviy aktiv uchun narx farqlaridan foyda olishni maqsad qilib,
jarayonda investitsiya xavfini kamaytiradi.
Moliya bozoridagi tashkiliy tuzilmalarga odatda moliyaviy brokerlar va investitsiya
banklari kiradi. Brokerlar mijozlar nomidan ish olib boradigan va xizmatlari uchun komissiya
oladigan vositachi sifatida ishlaydi. Ularning funksional imkoniyatlari ko‘pincha maslahat
xizmatlarini, qimmatli qog‘ozlarni joylashtirishni va hatto dillerga o‘xshash faoliyat bilan
chegaralangan savdolar bo‘yicha xavf
-xatarni qabu
l qilishni o‘z ichiga oladi. Investitsion
banklar va firmalar moliyaviy bozorlarda ko‘p qirrali rol o‘ynaydi. Ular nafaqat investorlar va
emitentlar, balki bozor
tashkilotchilari ham bo‘lib, raqobatbardosh bo‘lish uchun o‘zlarining
savdo imkoniyatlarini doimiy ravishda oshirib boradilar.
Tijorat banklari, markaziy banklar va aktsiyadorlik jamiyatlarini o‘z ichiga olgan
moliyaviy institutlarning turlari ham murakkablikning yana bir qatlami hisoblanadi. Tijorat
banklari muhim ahamiyatga ega, chunki ular doimi
y ravishda o‘zlarining likvidli aktivlarini
bozor sharoitlari, tartibga soluvchi talablar va iste’mol kreditlariga bo‘lgan talablarga muvofiq
o‘zgartiradilar. Iqtisodiy yuksalish davrida banklar o‘zlarining zahiralarini mustahkamlash
uchun qimmatli qog‘ozlarni, masalan, qisqa muddatli g‘azna veksellarini yo‘q qiladilar.
Favqulodda vaziyatlarda ular ikkilamchi zahira shakli sifatida davlat qimmatli qog‘ozlarini
to‘plashlari mumkin. Tijorat banklari, shuningdek, mijozlarga ko‘plab moliyaviy mahsulotlarni
takl
if qiladi va shu bilan firmalar uchun likvidlik ehtiyojlarini boshqarish uchun asosiy yo‘l
bo‘lib xizmat qiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
164
Jahon moliyaviy bozorida bir xil darajada muhim b
o‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari bo‘lib,
ularda asosiy pul oqimi ko‘pincha mahsulotni sotishdan
keyin debitorlik qarzlarini to‘lashdan
kelib chiqadi. Ushbu kompaniyalar soliqlar, ish haqi va operatsion xarajatlarni o‘z ichiga olgan
turli xarajatlarni boshqaradi. Ushbu subyektlar atrofida qulay siyosatning tuzilishi iqtisodiy
faollikni rag‘batlantirishi va O‘zbekistonga to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishi
mumkin.
Moliyaviy bozor vositalaridan foydalanishni jahon tendensiyalariga muvofiq
optimallashtirish, O‘zbekistonning global raqobatbardosh bozorda investitsiya yo‘nalishi
sifatidagi jozibadorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin.
Investitsiyalarni jalb qilish uchun moliyaviy bozor vositalaridan foydalanish miqdoriy va
sifat jihatid
an o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Investitsiyalar hajmi va daromadlilik stavkalaridan
me’yoriy
-huqu
qiy baza va ijtimoiy mas’uliyatga qadar ularning ta’sirini har tomonlama
tushunish uchun ko‘p jihatlarni baholash kerak. Bundan tashqari, bu vositalar nafaqat iqt
isodiy
ko‘rsatkichlarga ta’sir qiladi; ular, shuningdek, ish o‘rinlari yaratish, texnologik ta
raqqiyot,
daromad taqsimoti va umumiy hayot sifatiga ta’sir qiluvchi keng qamrovli ijtimoiy
-iqtisodiy
ta’sirga ega. Shu bois O‘zbekiston Respublikasi yanada musta
hkam, barqaror va inklyuziv
iqtisodiyotni qurish uchun ilg‘or jahon tajribasini mahalliy sharo
itga moslashtirgan holda
ushbu moliyaviy vositalardan strategik foydalanishi kerak.
O‘tgan asrda iqtisodiy o‘sishni tushuntirish va rag‘batlantirish uchun turli m
odellar va
tushunchalar taklif qilindi. Shunga qaramay, iqtisodiy yo‘llarning ko‘pligi, iqtiso
diy tizimlarga
ta’sir qiluvchi kuchli ekzogen va endogen kuchlar bilan birgalikda, global iqtisodiyot kamroq
bashorat qilinadigan mashinaga va ko‘proq xaotik tabiiy tizimga o‘xshaydi. Bu oldindan aytib
bo‘lmaydigan manzarada muvaffaqiyatning yagona formulasi yo‘q. Iqtisodiyot inson kapitali,
texnologik taraqqiyot va kapital jamg‘arish aralashmasi orqali rivojlanadi.
Xulosa va takliflar
Xulosa qilib aytganda, ushbu
murakkab global ssenariyda Oʻzbekiston Respublikasi oldida
oʻzining iqtisodiy intilishlarini taʼminlash uchun investitsiyalarni jalb qilishdek muhim vazifa
turibdi. Moliyaviy bozor vositalarining bu boradagi o‘rni haqida aytib bo‘lmaydi. Zamonaviy
globallashuvning murakkabligini hisobga olsak, obligatsiyalar, aksiyalar va derivativlar kabi
ushbu v
ositalardan foydalanish O‘zbekistonning ijtimoiy
-iqtisodiy rivojlanishi uchun mahalliy
va xorijiy investorlardan zarur moliyaviy oqimni ta’minlashi mumkin.
Iqtisodchilar va siyosatchilar turli xil iqtisodiy modellarning afzalliklari haqida
bahslashishda da
vom etar ekan, bitta izchil haqiqat paydo bo‘ladi: uzoq muddatli o‘sish
texnologiya taraqqiyoti, inson kapitali va barqaror kapital qo‘yilmalari bilan uzviy bog‘l
iqdir.
Moliyaviy bozor vositalari O‘zbekiston uchun muhim kapitalni to‘plashda hal qiluvchi ro
l
o‘ynashi mumkin.
Adabiyotlar / Литература / Reference:
Alfaro L. et al. (2010) Does foreign direct investment promote growth? Exploring the role of
financial markets on linkages //Journal of development Economics.
–
Т
. 91.
–
№. 2. –
С
. 242-256.
Kurakova O. (2018) Alternative financial models for attracting investments in municipal
investment and construction projects //MATEC Web of Conferences.
–
EDP Sciences,
–
Т
. 170.
–
С
.
01105.
Kuznets, S. (2015) "Globalization and Inequality." World Bank Reports.
Liu H. et al. (2020) Does financial deepening attract foreign direct investment? Fresh
evidence from panel threshold analysis //Research in International Business and Finance.
–
Т
. 53.
–
С
. 101198.
Moreno, H. (2020) "Transnational Corporations and Their Economic Dominance." Journal
of Political Economy.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
165
Nasrullayevich Khasanov K. et al. (2021) Improving the practice of attracting financial
resources from the international capital market to the corporate sector of the economy //The 5th
International Conference on Future Networks & Distributed Systems.
–
С
. 718-727.
Shevchenko Y. (2016) Impact of financial crisis on attracting foreign investment in the
country //
Економіка
і
організація
управління
.
–
№.
4 (24).
–
С
. 381-389.
Бард В.С. (2010) Инвестиционные проблемы российской экономики. –М.: «Экзамен»,
-
38
4 с.
-
2000 экз.
- ISBN 5-8212-0054-7
Заярная И.А. (2020) Механизмы привлечения инвестиций на финансовом рынке
//Вестник Алтайской академии экономики и права. –
№. 7
-1.
–
С. 102
-110.
Султанов М. (2023) Республикамизда молия бозори инфратузилмасини
такомиллаштириш
йуналишлари //Conference. –
2023.
–
С. 283
-286.
Тараканов В.В., Калашников А.А. (2016) Механизм финансового стимулирования
инвестиционной
деятельности
//Вестник
Волгоградского
государственного
университета. Серия 3: Экономика. Экология. –
№. 1 (34)
.
–
С.
98-105.
