Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
240
HUDUDLARNING SOLIQ SALOHIYATIGA TA’SIR ETUVCHI
OMILLARNING SAMARADORLIGI TAHLILI
Turdiqulova Gulmira
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0007-3983-0320
Annotatsiya.
Ushbu maqolada hududlarning soliq salohiyatiga ta’sir etuv
chi
makroiqtisodiy koʻrsatkichlar tahlil qilingan. Hududlarni soliq salohiyatini oshirishga doir budjet
-
soliq siyosatiga doir chora-
tadbirlar tizimi, hududlarni soliq toʻlay olish qobiliyati, ularn
i oshirish
va soliqlarni undirish jarayonida sodir boʻladig
an munosabatlar xorij tajribasi asosida yoritib
berilgan. M
ahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishda hududlar soliq salohiyatiga taʼsir
etuvchi omillar guruhlarga ajratilgan holda tahlil etilgan.
Kalit soʻzlar:
soliqlar, soliq salohiyati, mahalliy byudjet, yuridik shaxslar, soliq tushumlari,
soliq tekshiruvlari.
АНАЛИЗ ЭФФЕКТИВНОСТИ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА НАЛОГОВЫЙ
ПОТЕНЦИАЛ РЕГИОНОВ
Турдикулова Гульмира
Ташкентский государственный
экономический университет
Аннотация.
В данной статье анализируются макроэкономические показатели,
влияющие на налоговый потенциал регионов. На основе зарубежного опыта объяснена
система мер бюджетно
-
налоговой политики по повышению налогового потенциала
регионов, способности регионов платить налоги, отношения, возникающие в процессе их
повышения и сбора налогов. Проанализированы факторы, влияющие на налоговый
потенциал регионов при формировании доходов местных бюджетов, путем разделения
их на группы.
Ключевые слова:
налоги, налоговый потенциал, местный бюджет, юридические
лица, налоговые поступления, налоговые проверки.
ANALYSIS OF THE EFFECTIVENESS OF FACTORS AFFECTING THE
TAX POTENTIAL OF REGIONS
Turdikulova Gulmira
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article analyzes macroeconomic indicators affecting the tax potential of
regions. The system of budget-tax policy measures to increase the tax potential of the regions, the
ability of the regions to pay taxes, the relations that take place in the process of their increase and
tax collection are explained on the basis of foreign experience. Factors affecting the tax potential
of regions in the formation of local budget revenues were analyzed by dividing them into groups.
Key words:
taxes, tax capacity, local budget, legal entities, tax revenues, tax audits.
UO
‘
K: 336.025
IV SON - APREL, 2024
240-244
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
241
К
irish.
Mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda
avvalombor, soliq siyosati samaradorligini oshirish, soliq turlari va ularning amal qilish
mexanizmini soddalashtirish, soliq yuki xoʻjalik yurituvchi subyektlar oʻrtasida optimal
taqsimlash soliq tizimi oldida turgan eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Bugungi davlat
boshqaruvida mahalliy budjetni toʻldirish siyosatini samarali tashkillashtirish har bir hududni
iqtisodiy-ijtimoiy yuksalishidagi muh
im jihatlarni aniqlashda asosiy oʻrinni egallaydi. Budjetga
soliqlarni va toʻlovlarni oʻz vaqtida tushishi boʻyicha hududlar salohiyatini aniqlash, mahalliy
budjet daromadlarini shakllantiruvchi omillarni toʻlov qobiliyatini oshirish va kelib chiqishi
mumk
in boʻlgan ijtimoiy
-iqtisodiy salbiy natijalarni oldindan aniqlash zaruriyat hisoblanadi.
Natijada, hudud
larni soliq toʻlay olish qobiliyatini aniqlash, qanday qilib budjet daromadlarini
koʻpaytirish mumkin degan savollar paydo boʻla boshlaydi. “Harakatlar
strategiyasidan
–
Taraqqiyot strategiyasi sari” tamoyiliga asosan ishlab chiqilgan yettita ustuvor yoʻna
lishdan
iborat 2022
–
2026-
yillarga moʻljallangan Yangi Oʻzbekistonning taraqqiyot strategiyasining
uchinchi yoʻnalishda “milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori oʻsish sur’atlarini
ta’minlash” sifatida belgilandi. Albatta bu yoʻnalishning 29
-maqsadida 2026-yilga borib
tadbirkorlik subyektlariga soliq yuklamasini yalpi ichki mahsulotning 27,5 foizidan 25 foizi
darajasiga kamaytirish vazifasi qo
ʻ
yildi
69
.
Adabiyotlar sharhi.
Iqtisodiy adabiyotlarda soliq salohiyati tushunchasi 1970-yillarda A.Volkov tomonidan
talqin qilingan. U oʻz qarashlarida soliq potensialining absolyut va nisbiy shakllarini farqlash
lozimligini taʼkidlab, absolyut soliq potensialini “moliyaviy resurslar oʻsishi bilan birday” talqin
etgan. Pelevin fikriga ko
ʻ
ra, bugungi kunda soliq salohiyatini baholash ahamiyatli
topshiriqlardan biri hisoblanadi, bu nafaqat budjetga tushadigan soliqli tushumlarni oʻsishini,
shuningdek ushbu hududning soliq va boshqa tushumlari tushushi prognoz darajasini aniqlash
imkonini beradi. Chun-
Yan Kuo soliq salohiyatini soliq toʻlovchilarning soliq toʻlay olishi yoki
davlatning daromad olish qobiliyati tarzida ifodalaydi
70
. A.M.Lyando ham soliq
munosab
atlarini umumiy pul munosabatlaridan ajratib olishga harakat qilib “soliq sigʻimi”
tushunchasini izohlashga harakat qilgan va “soliq sigʻimi koeffitsenti”ni qoʻllashni taklif etgan
(Xudoyqulov, 2019). Biroq u ham soliq sigʻimi tushunchasini moliyaviy resur
slar tushunchasi
bilan birday ifoda etgan.
Mamlakatimiz iqtisodchi olimlar tomonidan ham hududlar soliq salohiyati haqida fikr-
mulohazalar va yondashuvlar bildirilgan. Jumladan, F.Mirzayev oʻz ilmiy izlanishlarida “soliq
yigʻiluvchanligi darajasini hududla
r soliq salohiyati asosida baholash uslubini taklif etgan
hamda hududning joriy his
obot davri uchun soliq salohiyatini hisoblash boʻyicha oʻz
yondashuvini bildirgan”. A.Islamkulovning fikricha «hudud soliq potensiali soliq toʻlovchilar
soliq potensialidan
iborat boʻlib, mahalliy byudjetlar soliqli daromadlarini shakllantirishga
xizmat qi
luvchi asosiy, yirik soliq toʻlovchilarning soliq potensialidan tarkib topadi
(Bozorova,
2012).
U.U.Pardayev davlat budjeti daromadlarini rejalashtirishda soliq potensialidan
foydalanish zarurligini e’tirof etgan holda, soliq potensiali yuzasidan oʻz
qarashlarini ilgari
surgan (Malikov, 2002). O.Meyliyev soliq potensialini hududlar miqyosidagi soliq
yigʻimlarining mumkin boʻlgan yuqori darajasini aks ettiruvchi va budjet res
urslari fondini
hosil qilish bilan bogʻliq boʻlgan davlat, korxonalar va fuqarolar oʻrtasida paydo boʻluvchi
imperativ moliyaviy munosabatlar yigʻindisini tavsiflovchi iqtisodiy tushunchadir
(Farmon,
2022)
deb aytib oʻtgan.
https://lex.uz/uz/docs/-5841063
70
Oʻzbekiston Respublikasi davlat soliq qoʻmitasi maʼlumotlari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
242
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqotni amalga oshirishda ilmiy abstraktsiya, tahlil va sintez, ilmiy va umumiy tahlil,
qiyoslash, oʻzaro solishtirma tahlil usullaridan keng foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Ma’lumki, davlat budjet daromadlari umumdavlat va mahalliy soliq
lardan tashkil topgan
boʻlib, mahalliy budjet daromadlari bazasini
respublikamizda soliq tushumlari tarkibida mol-
mulk va yer soligʻi salmogʻi qanday ekanligi 1
-
jadval ma’lumotlarida tahlil qilindi.
1-jadval
Oʻzbekistonda soliq tushumlari tarkibida mol
-mu
lk va yer soligʻining
salmogʻi(%) da
71
Soliq turlari
Yillar
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2021
2022
2023
1
Jami soliq tushumlari:
shundan
100
100
100
100
100
100
100
100
100
1.1
Mol-
mulk soligʻi
3,3
4,6
4,6
4,5
3,5
1,8
1,9
2,7
3
1.2
Yer soligʻi
2,6
2,6
2,2
2,5
2,0
1,8
3,1
3,6
4
1-jadval
ma’lumotlaridan koʻrinadiki, 2014
-yilda jami soliq tushumlari tarkibida mol-
mulk soligʻi 3,3 foizni, 2018
-yilda 3,5 foizni, 2023-yilda 3 foizni tashkil etgan. Shuningdek yer
soligʻi jami soliq tushumlari tarkibida
2014-yil 2,6 foizni, 2018-yil 2 foizni, 2023-yil 4 foizni
tashkil etgan. Mol-
mulk va yer soligʻini soliq tushumlarida ulushini oʻzgarishining asosiy sababi
soliq stavkasini pasaytirilishi va soliq bazasini oʻzgartirilishi bilan izohlash mumkin.
Hudud soliq
salohiyatiga ta’sir etuvchi omillar turli
manbalarda turlicha keltirilganligini
koʻramiz. Xususan, budjet daromadlari barqarorligini ta’minlashda hududlar soliq salohiyatini
oshirish yoʻnalishlari borasida ilmiy tadqiqotlar olib borgan L.A.Bozorovaning ta’kidlashicha,
soliq salohiyati iqtisodiy tuzilma va uning soliqqa tortiladigan, soliq bazalari orqali
aniqlanadigan resurslar bilan ta’minlanganligi bilan xarakterlanadi hamda mahalliy budjetlar
daromad qismi bazasining shakllanishiga ta’sir qiladi. Oʻz na
vbatida, hududlar soliq
salohiyatiga ham b
irqancha omillar oʻzining ta’sirini oʻtkazadi: huquqiy
-normativ hujjatlar,
ishlab chiqarish jarayoni, xoʻjalik yurituvchi subektlar, infratuzilma holati, xom
-ashyo
resurslari.
2-jadval
Respublika boʻyicha 2024
-yil 1-mart holatiga soliq organlarining budjetga tushumlari
toʻgʻrisida hududlar kesimida(mlrd soʻm)
(Meyliyev, 2018)
Soliq turlari nomi
Yil boshidan tushum
Respublika boʻyicha jami
28 067,9
Shu jumladan:
Yirik soliq toʻlovchilar boʻyicha hududlararo soli
q inspeksiyasi
17 507,5
Hududlar jami
10 560,5
Qoraqalpogʻiston Respublikasi
444,8
Andijon viloyati
473,9
Buxoro viloyati
527,0
Jizzax viloyati
333,6
Qashqadaryo viloyati
617,4
Navoiy viloyati
315,8
Namangan viloyati
463,6
Samarqand viloyati
758,4
Surxondaryo viloyati
466,7
Sirdaryo viloyati
240.4
Toshkent viloyati
966,8
Toshkent shahri
3 751,3
Fargʻona viloyati
756,6
Xorazm viloyati
444,3
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
243
2-jadval ma
’
lumotlaridan ko
ʻ
rinadiki, hududlar kesimida 2024-yil 1-mart holatiga ko
ʻ
ra
eng ko
ʻ
p soliq tushumi bo
ʻ
yicha Toshkent shahri 3751,3 mlrd so
ʻ
m bilan yetakchilik qilmoqda,
undan keyingi o
ʻ
rinlarda Toshkent viloyati (966,8), Farg
ʻ
ona viloyati (756,6) va Samarqad
viloyatlari (758,4) turibdi. Eng past ko
ʻ
rsatkichni Sirdaryo viloyati 240,4 mlrd so
ʻ
m bilan
ko
ʻ
rsatyapdi.
3-jadval ma
’
lumotlaridan namoyon bo
ʻ
ladiki, davlat budjet daromadlari 2013-yildan
2023-yilgacha bo
ʻ
lgan oraliqda o
ʻ
sish tendensiyasiga ega va davlat budjet daromadlarining
katta qismini ko
ʻ
rsatilgan 11 yillikda qo
ʻ
shilgan qiymat solig
ʻ
i tashkil etgan bo
ʻ
lib, 2013-yil
7552475,2 mln so
ʻ
mdan 2023-yil
57 885,3 mlrd so
ʻ
mga oshgan. Shuningdek 2021-yildan
boshlab aylanmadan olinadigan soliq joriy etilishi ham davlat budjetini to
ʻ
ldirishga o
ʻ
z hissasini
qo
ʻ
shdi va 2023-yil 2 407,3 mlrd so
ʻ
mni tashkil etdi.
3-jadval
Davlat budjeti daromadlari
72
№
Ko’rsatkichlar
2013
2015
2017
2019
2021
2022
2023
I.
Daromadlar
25633462,6
35 840 738,5
48 265,9
112 057,5
164 799,4
201 863,7
231 721,3
1
Bevosita soliqlar
6353711,1
8 798 449,4
11 539,4
31 676,8
58 930,4
64 447,1
73 103,6
1.1
Foyda solig’i
1038794,9
1 180 493,4
1 475,5
16 360,6
38 363,3
37 649,9
40 778,9
1.2
J.SH.O.D.S
2717292,5
3 800 706,9
4 876,4
12 668,5
18 917,7
24 284,5
29 917,4
1.3
Aylanmadan
olinadigan soliq
1 649,4
2 512,7
2 407,3
2
Bilvosita soliq
13398613,5
19 193 757,3
26 133,2
46 427,2
56 290,4
71 390,2
83 325,8
2.1
Q.q.s
7552475,2
10 850 951,8
14 685,8
33 809,8
38 439,0
52 189,4
57 885,3
2.2
Aksiz solig’i
4168267,7
5 618 446,4
7 449,2
10 314,7
13 086,5
13 455,0
15 834,4
2.3
Bojxona boji
1007377,2
1 481 504,7
1 707,4
2 302,7
4 764,9
5 745,7
9 606,1
3
Mol-mulk
solig’i
1011553
1 393 029,3
2 129,7
2 360,2
2 457,3
4 015,4
5097,7
4
Yer solig’i
583398,6
750 088,8
1 091,8
2 313,2
4 082,8
5 305,9
6 890,1
5
Yer qa’ridan
foydalanganlik
uchun soliq
2190865,3
2 514 558,1
3 474,1
14 692,8
15 811,9
13 887,4
15 300,3
Xulosa va takliflar.
Bugungi kunda soliq siyosati sohasida koʻplab oʻzgarishlar boʻlmoqda va bu asosan soliq
potensialini aniqlash, soliq ma’muriyatchiligini takom
illashtirish, soliq tizimini soddalashtirish
va soliq hisobotlarini tubdan qisqartirga qaratilgan. Amalga oshirilayotgan ushbu chora-
tadbirlarning asosiy maqsadlaridan biri bu yashirin iqtisodiyotni yoʻqotib, soliqlarning oʻz
vaqtida yigʻilishini oshirish va budjet daromadlar bazasini kengaytirishdir. Yuqoridagi fikr
-
mulohazalardan kelib chiqqan holda hududlarning soliq salohiyatini aniqlash va soliqlarni
undirishni yanada takomillashtirish maqsadida quyidagi takliflarni berib oʻtamiz:
-
Soliqlarni undirishda xorij tajribasidan foydalanish. Biz bugungi kunda koʻplab
islohotlar
oʻtkazayotganligimiz sababli rivojlangan davlatlar tajribasidan muvofaqqatli oʻtgan
usullardan foydalanishimiz zarur;
-
Bugungi kunda mamlakatimizda soliq sohasida tez-
tez oʻzgartirishlar kiritilmoqda va bu
soliq toʻlovchilarga koʻplab noqulayliklar tugʻdira
di, ularning soliq savodxonligini pasaytiradi.
Shu sababli biz qat’iy belgilangan soliq tizimiga oʻtishimiz zarur;
-
Mahalliy soliqlar boʻyicha soliq solinadigan obektlarning toʻliq hisobini olish va
hisoblash mexanizmini takomillashtirishda soliq ma’muriyat
chiligi jarayoniga zamonaviy
axborot-kommuni
katsiya texnologiyalarini va ilgʻor avtomatlashtirilgan tahlil uslublarini keng
joriy etish.
72
Oʻzbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va Moliya vazirligi sayti ochiq ma’lumotlari asosida
.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
244
Adabiyotlar / Литература/ Reference:
Bozorova L.A. (2012) Byudjet daromadlari barqarorligini
taʼminlashda hududlar soliq
salohiyatini oshirish yoʻnalishlari. //Iqtisod va moliya /экономика и финансы,. –
№ 12. –
Б.64
-
67.
Farmon (2022) 2022-2026-
yillarga moʻljallangan yangi Oʻzbekistonning taraqqiyot
strategiyasi -
Oʻzbekiston
Respublikasi Prezidentining Farmoni, 28.01.2022 yildagi PF-60-son.
Malikov T.S. (2002) Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari.
–
T.: Akademiya, -204
b.
Meyliyev O. (2018) Hududiy iqtisodiyot barqarorligini
taʼminlashda
soliqlarning
taʼsirchanligini oshirish masalalari,
Iqtisodi
ѐ
t fanlari falsafa doktori (Doctor of philosophy) ilmiy
darajasini olish uchun
ѐ
zilgan dissertatsiyasi avtoreferati.
Xudoyqulov S. (2019) Soliq tushumlarini prognoz qilish metodologiyasini takomillashtirish:
iqtisodiyot fanlari doktori (DSc) dissertatsiyasi avtoreferati.
–
Toshkent: Oʻzbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi va Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti,
–
77 b.
