Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
209
BIRGALIKDA
SUGʻURTА QILISH ОPЕRАSIYАLАRI BО’YIСHА DАRОMАDLАR
HISОBINI TАKОMILLАSHTIRISH
Аbdusаidоv S
anjar
Jaloliddin oʻgʻli
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Sаmаrqаnd filiаli
ORCID:0009-0004-0808-2802
Аnnоtаtsiyа
.
Mаqоlаdа birgalikda sugʻurtа qilish оpеrаsiyаlаrining bugungi muаmmоlаri,
ulаr bо’yiсhа stаtistik kо’rsаtkiсhlаr hаmdа ulаr dаrоmаdlаri hisоbini tаkоmillаshtirish bо’yiсhа
mulоhаzаlаr bаyоn qilingаn.
Kаlit sо’zlar:
sugʻurtа, sugʻurtа xizmаtlаri, birgalikda sugʻurta, tо’gʻridаn
-
tо’gʻri sugʻurtа,
sugʻurtа dаrоmаdlаri, xаlqаrо stаndаrtlаr, sugʻurtа bоzоri.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ УЧЕТА ДОХОДОВ ОТ СОВМЕСТНЫХ
СТРАХОВЫХ ОПЕРАЦИЙ
Абдусаидова Санжар Джалолиддин угли
Самаркандского филиала Ташкентского государственного
экономического университета
Аннотация
.
В статье описаны современные проблемы совместных страховых
операций, статистические данные по ним, а также комментарии по
совершенствованию расчета их доходов.
Ключевые слова:
страхование, страховые услуги, совместное страхование, прямое
страхование, страховой доход, международные стандарты, страховой рынок.
IMPROVEMENT OF REVENUE ACCOUNTING FROM JOINT
INSURANCE OPERATIONS
Abdusaidov Sanjar Jaloliddin ugli
Tashkent State University of Economics Samarkand branch
Abstract.
The article describes todayʼs problems of joint insurance operations, statistical
data on them, and comments on improving the calculation of their income.
Key words:
insurance, insurance services, joint insurance, direct insurance, insurance
income, international standards, insurance market.
Kirish.
Bozor iqtisodiyotiga oʻtishimiz oʻz
-
oʻzidan korxonalar faoliyati, tovar va xizmatlarning
bevosita sugʻurta qilish ular faoliyatida kelajakda kutilishi mumkin boʻlgan xavf
-xatarlarni bir
muncha yumshatishga xizmat qiladi.
Sugʻurta kompaniyalari sugʻurta xavfiga qarab sugʻurta obyektini riskni toʻliq olish yaʼni
toʻgʻridan
-
toʻgʻri yoki riskni taqsimlab olish birgalikda sugʻurta qilish orqali xizmatlar
koʻrsatadi.
UO
‘
K: 665:6.
VIII SON
—
AVGUST, 2024
209-214
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
210
Adabiyotlar sharhi.
Biz tadqiqotlarimiz natijasida birgalikda sugʻurta qilish jarayonlari boʻyicha olimlarning
turli yondashuvlar boʻyicha turli xil fikrlar bildirganini koʻrishimiz mumkin va biz alohida
tasniflar boʻyicha ularni guruhlab chiqdik.
1-jadval
Birgalikda sugʻurta qilish jarayonlari boʻyicha olimlarning turli yondashuvlari
Xavflarni diversifikatsiya qilish va taqsimlash samaradorligi boʻyicha:
Jean Lemaire
(1990)
oʻz tadqiqotlarida sugʻurta kompaniyalarining katta xavflarni qoplashda
birgalikda sugʻurta qilish mexanizmini qoʻllash orqali oʻz barqarorligini saqlab
qolishlarini va xavflarni kengroq diversifikatsiyalash imkoniyatiga ega
boʻlishlarini taʼkidlagan. Xavfni bir nechta ishtirokchi oʻrtasida boʻlishish katta
yoʻqotishlardan him
oyalanishni kuchaytiradi.
Rees va
Kraut
(1999)
birgalikda sugʻurta qilish orqali sugʻurta kompaniyalari oʻz risklarini kamaytirish
va katta xavflarni birgalikda boshqarish imkoniyatiga ega boʻlishlarini
taʼkidlashgan.
Yirik loyihalarda
birgalikda sugʻurta qilishning ahamiyati
David Cummins
va Phillip Neill
(1988)
birgalikda sugʻurta qilish yirik sanoat loyihalari, aviatsiya, dengiz transporti va
boshqa koʻp miqdordagi aktivlarni sugʻurtalashda iqtisodiy jihatdan samarali
boʻlishini oʻz tadqiqotlarida taʼkidlab oʻtgan. Ular bu usul orqali sugʻurta
kompaniyalari yirik xavflarni bitta kompaniya zimmasiga tushirmaslikka va
resurslarni samarali taqsimlashga erishishini taʼkidlashgan.
Garven va
Loubergé
(2002)
katta miqdordagi moliyaviy xavflarni birgalikda sugʻurta qilish orqali
kompaniyalar oʻrtasida xavflarni bir xil taqsimlash va samarali boshqarish
mumkinligini oʻrgangan.
Sugʻurta kompaniyalari oʻrtasidagi hamkorlik va iqtisodiy samaradorlik
Bernard
Rousseeuw va
Jean-Charles
Rochet
(2016)
sugʻurta kompaniyalari birgalikda sugʻurta qilish orqali oʻzaro manfaatli
hamkorlik oʻrnatish va katta xavflarni qoplashga har bir ishtirokchining oʻz
hissasini qoʻshish orqali iqtisodiy samaradorlikni taʼminlash imkoniga ega
ekanligini koʻrsatib oʻtganlar.
Xavfni taqsimlash va kapitallik talablarini kamaytirish
Cummins va
Phillips
(1988)
tadqiqotlarida sugʻurta kompaniyalari yirik xavflarni oʻzlari uchun zararli
boʻlmaydigan darajada qoplashlari uchun birgalikda sugʻurta qilishdan
foydalanishi kerakligini taʼkidlab oʻtgan. Ularning fikricha, bu kompaniyalarga
kapitalni tejash va resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi.
Seal
(1975)
oʻz tadqiqotlarida sugʻurta kompaniyalari katta moliyaviy xavflarni oʻzaro
taqsimlash orqali kapitallik talablarini optimallashtirish va daromadlarni oshirish
imkoniga ega boʻlishlarini oʻrgangan.
Birgalikda sugʻurta va qayta sugʻurta oʻrtasidagi farq
Powers va
Storrs
(1998)
oʻz izlanishlarida birgalikda sugʻurta qilish sugʻurta kompaniyalari uchun
qoplama darajalarini aniq belgilash va xavflarni bir xil taqsimlash imkonini
berishini, qayta sugʻurtada esa kompaniyalar faqat oʻz zimmasidagi xavfni
kamaytirishga yoʻnaltirilganligini taʼkidlab oʻtganlar.
Birgalikda
sugʻurta qilish operatsiyalari boʻyicha olimlar xavflarni taqsimlash, sugʻurta
kompaniyalari oʻrtasidagi hamkorlikni rivojlantirish va katta loyihalar uchun qamrovni
kengaytirishda ushbu sugʻurta shaklini muhim omil sifatida baholashgan. Bu usul
kompaniyal
arga katta xavflarni boʻlishish orqali barqarorlikni saqlash, kapital talablarini
kamaytirish va yirik sugʻurta operatsiyalarini amalga oshirishda qulaylik yaratadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada metodologik asoslarini
respublikamiz qonunlari, Prezidentimiz farmonlari,
qarorlari, asarlari va maʼruzalari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, buxgalteriya hisobi oid
milliy va xalqaro standartlar, Nizomlar, yoʻriqnomalar, xorijda va respublikamizda chop
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
211
qilingan ilmiy ishlar, darsliklar va qoʻllanmalar, ilmiy maqolalar, internet tarmogʻi materiallari
hamda izlanishlar olib borilgan korxonalarning amaliy materiallari tashkil etadi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Birgalikda sugʻurta qilish operatsiyalari
(kooperatsion sugʻurta yoki qoʻshma
sugʻurta) –
bu sugʻurta kompaniyalari oʻrtasida xavflarni taqsimlash maqsadida amalga
oshiriladigan sugʻurta shakli. Bunda bir nechta sugʻurta kompaniyalari birgalikda bitta yirik
xavfni sugʻurtalaydi. Bu, odatda, katta miqdordagi xavf yoki katta qoplamalarni talab qiladigan
obyektlar yoki loyihalar uchun qoʻllaniladi.
Birgalikda sugʻurta qilish qanday amalga oshiriladi?
1.
Xavfni baholash va taqsimlash:
Birinchi navbatda, sugʻurta kompaniyalari
sugʻurtalanishi kerak boʻlgan xavfni baholaydi. Agar xavf hajmi yoki qiymati bitta sugʻurta
kompaniyasi tomonidan qoplanishi mumkin boʻlmagan darajada yuqori boʻlsa, bu xavfni bir
nechta kompaniya oʻrtasida taqsimlash kerak boʻladi.
2.
Sugʻurta shartlarini belgilash:
Har bir sugʻurta kompaniyasi qanday ulushda xavfni
oʻz zimmasiga olishini va oʻz qoplamasi uchun qancha mukofot olishini belgilaydi. Masalan,
bitta sugʻurta kompaniyasi xavfning 40% qismini qamrab olishi, boshqa kompaniyalar esa
qolgan 60% ni taqsimlashi mumkin.
3.
Birgalikda sugʻurta shartnomasi tuzish:
Sugʻurta kompaniyalari oʻrtasida birgalikda
sugʻurta qilish boʻyicha shartnoma tuziladi. Ushbu shartnoma xavflar qanday taqsimlanishi,
qoplama miqdori va har bir sugʻurta kompaniyasining javobgarlik ulushi kabi barcha
tafsilotlarni oʻz ichiga oladi.
4.
Sugʻurta mukofotlarini yigʻish:
Mijoz sugʻurta mukofotini birlamchi sugʻurta
kompaniyasiga toʻlaydi, keyin bu kompaniya oʻziga tegishli ulushni olib, qolgan qismini boshqa
ishtirokchi sugʻurta kompaniyalariga tarqatadi.
Bu mukofotlarning taqsimlanishi shartnoma
asosida belgilanadi.
5.
Sugʻurta hodisasi yuz berganda qoplamani taʼminlash:
Sugʻurta hodisasi sodir
boʻlsa, har bir sugʻurta kompaniyasi oʻz ulushi miqdorida mijozga qoplama toʻlaydi.
Masalan,
agar zarar miqdori $1 million boʻlsa va kompaniya 40% ulushda ishtirok etsa, u $400,000
miqdorida qoplama toʻlaydi.
1-rasm. Dunyo
mamlakatlari kesimida birgalikda sugʻurta
qilish foizi va sugʻurta mukofotlari
0
50
100
150
200
250
300
350
400
Birgalikda sug’urta qilish foizi (%)
Sug’urta mukofotlari
(mlrd AQSH $)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
212
Kooperativ sugʻurta kompaniyalari jahon bozorida umumiy sugʻurta mukofotlarining
taxminan 30-40% ini tashkil qiladi. Ushbu ulush turli mamlakatlarda sezilarli darajada farq
qilishi mumkin.
AQSHda kooperativ sugʻurta kompaniyalari soni 2023 yilda taxminan 1,100 dan oshiq
boʻlgan. Bu kompaniyalar asosan mahalliy va mintaqaviy miqyosda faoliyat yuritadi. 2022 yilda
kooperativ sugʻurta kompaniyalari tomonidan yigʻilgan sugʻurta mukofotlarining u
mumiy
hajmi taxminan $350 milliardni tashkil etdi. Bu miqdor sugʻurta bozorining turli segmentlarini
oʻz ichiga oladi, jumladan hayot sugʻurtasi, avtomobil sugʻurtasi, mulk sugʻurtasi va boshqalar.
Kooperativ sugʻurta kompaniyalari orqali sugʻurta qilingan shaxslar va uy xoʻjaliklarining
soni 2022 yilda taxminan 70 millionni tashkil etdi. 2022 yilda kooperativ sugʻurta
kompaniyalari tomonidan amalga oshirilgan sugʻurta toʻlovlarining umumiy hajmi tax
minan
$275 milliardni tashkil etdi. Kooperativ sugʻurta kompaniyalari AQSh sugʻurta bozorining
taxminan 30% ini egallaydi. Bu ulush yil sayin oʻzgarib turadi, lekin kooperativ sugʻurta
kompaniyalari hali ham sugʻurta sohasida muhim rol oʻynaydi. Kooperativ
sugʻurta
kompaniyalari 2022 yilda taxminan $20 milliard daromadga ega boʻlishgan. Kooperativ
sugʻurta kompaniyalarining umumiy aktivlari 2022 yilda taxminan $500 milliardni tashkil
etgan.
2-jadval
Birgalikda sugʻurta qilish
zaruratlari
Katta xavflarni
taqsimlash
Birgalikda sugʻurta qilish orqali bir nechta sugʻurta kompaniyalari katta
xavflarni birga qoplaydi. Bu bir kompaniya uchun xavflarni kamaytiradi
va moliyaviy barqarorlikni saqlashga yordam beradi.
Katta loyihalar va
obyektlarni sugʻurtalash
imkoniyati
Juda katta miqdordagi yoki koʻp riskli loyihalar va aktivlarni sugʻurtalash
uchun ushbu operatsiya juda qulaydir. Yirik sanoat loyihalari, energetika
korxonalari yoki katta miqdordagi xalqaro transport sugʻurtalari shular
jumlasidandir.
Barqarorlik va xavfni
diversifikatsiya qilish
Sugʻurta kompaniyalari xavflarni diversifikatsiyalash orqali yirik
zararlarni kamaytiradi. Birgalikda ishlash ularga katta yoʻqotishlar
xavfini kamaytirishga va moliyaviy barqarorlikni taʼminlashga yordam
beradi.
Birgalikda sugʻurta
quyidagi sohalarda
qoʻllaniladi
:
•
Katta sanoat va energetika loyihalari:
Neft va gaz sanoati, elektr stansiyalari yoki
katta qurilish loyihalari uchun katta miqdordagi sugʻurta qoplamasi talab qilinadi.
•
Transport va dengiz sugʻurtasi:
Katta kemalar, aviatsiya va xalqaro yuk tashuvlari
uchun katta miqdordagi sugʻurta kerak boʻladi.
•
Katta mol-
mulk sugʻurtasi:
Qimmatbaho koʻchmas mulk (katta mehmonxonalar, savdo
markazlari) yoki yirik infratuzilma loyihalari uchun ham birgalikda sugʻurta keng qoʻllaniladi.
Birgalikda sugʻurta va qayta sugʻurta oʻrtasidagi farqlar mavjud. Birgalikda sugʻurta
qilishda bir nechta sugʻurta kompaniyalari bitta xavfni boʻlishib qamrab oladi, yaʼni ular
birgalikda javobgar boʻlishadi. Qayta sugʻurta
(reinsurance) esa sugʻurta kompaniyasining oʻzi
qamrab ololmaydigan xavflarni boshqa qayta sugʻurta kompaniyasiga oʻtkazishidir. Birgalikda
sugʻurta xavfni birlamchi sugʻurta kompaniyalari oʻrtasida taqsimlashni nazarda tutsa, qayta
sugʻurta sugʻurta kompaniyasining oʻz xavfini boshqa sugʻurta tashkiloti bilan boʻlishish
jarayonidir.
Birgalikda sugʻurta qilish katta loyihalar va xavfli aktivlarni sugʻurtalash uchun keng
qoʻllaniladigan strategiya boʻlib, katta xavflarni taqsimlash imkonini beradi va sugʻurta
kompaniyalarining moliyaviy barqarorligini saqlaydi.
Birgalikda sugʻurta qilish operatsiyalari (kooperativ sugʻurta yoki qoʻshma sugʻurta)
sugʻurta sohasida katta xavflarni taqsimlash va katta loyihalarni qamrab olish uchun keng
qoʻllaniladi. Ushbu sugʻurta shakli boʻyicha olimlar va tadqiqotchilar turli tad
qiqotlar olib
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
213
borgan, bu operatsiyalarni turli jihatlari, masalan, xavflarni taqsimlash, iqtisodiy samaradorlik
va yirik sugʻurta loyihalarida qoʻllash boʻyicha baholashgan.
Birgalikda sugʻurta qilish obyekti bir dona shartnoma orqali rasmiylashtirilishi mumkin.
Shartnomada sugʻurta mukofotlari va ularni sugʻurtalovchilar oʻrtasidagi taqsimoti, sugʻurta
hodisasi roʻy berganda har bir sugʻurtalovchi tomonidan toʻlanadigan sugʻu
rta tovoni aks
ettiriladi. Agarda bu shartnomada xar bir sugʻurtachining aniq huquq va majburiyatlari aks
ettirilmagan boʻlsa har bir sugʻurtalovchi sugʻurtalanuvchi oldida solidar javobgar boʻladi.
3-jadval
Birgalikda sug
‘
urta shartnomalari bo
‘
yicha sug
‘
urta mukofotlari
boʻyicha taklif
qilinayotgan buxgalteriya oʻtkazmalari
Biz mamlakatimizdagi sug
’
urta kompaniyalarini malumotlarini o
’
rganganimizda
birgalikda sug
’
urta qilish operatsiyalarini va to
’
g
’
ridan-to
’
g
’
ri sug
’
urt opertasiyalari bo
’
yicha
6280 «
To
‘
g
‘
ridan-to
‘
g
‘
ri sug
‘
urta shartnomalari bo
‘
yicha sug
‘
urta mukofotlari
»
hisob raqami
qoʻllanilayotganini koʻrdik.
Bizningcha har ikkala sugʻurta turini bir hisob raqamda yuritish ular boʻyicha alohida
maʼlumotlarni shakillanmasligiga sabab boʻladi va bu bevosita maʼlumotlarni tahlil qilishda
qiyinchiliklar tugʻdiradi. Shu boisdan ham biz 6281 «Toʻgʻridan
-
toʻgʻri sugʻurta shartnomalari
boʻyicha sugʻurta mukofotlari» va 6282 «Birgalikda sugʻurta shartnomalari boʻyicha sugʻurta
mukofotlari» hisob raqamlarini ochishni taklif qildik.
Xulosa va takliflar
Xulosa qilib aytadigan boʻlsak alohida 6282 «Birgalikda sugʻurta shartnomalari boʻyicha
sugʻurta mukofotlari» hisob raqamini ochish dunyo statistik malumotlari bazasida Oʻzbekiston
Respublikasidagi birgalikda sugʻurta qilish koʻrsatkichlarining vujudga kelishi, sugʻurta
kompaniyalarida sugʻurta turlari boʻyicha aniq maʼlumotlarni vujudga kelishida, qaror qabul
qiluvchi menejerlarda aniq maʼlumotlarni paydo boʻlishiga bevosita xizmat qiladi.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Cummins, J. David. (1988)
"Risk‐based premiums for insurance guaranty funds."
The journal
of Finance 43.4: 823-839.
Garven, James R. (2002) "On the implications of the internet for insurance markets and
institutions." Risk Management and Insurance Review 5.2: 105-116.
Henriet, Dominique, Nataliya Klimenko, and Jean-Charles Rochet. (2016) "The dynamics of
insurance prices." The Geneva Risk and Insurance Review 41: 2-18.
№
Opertasiya mazmuni
Eski tizim
boʻyicha
Yangi tizim
boʻyicha
1 Sug
ʻ
urta qildiruvchilarning sug
ʻ
urta mukofotlari bo
ʻ
yicha
qarzdorligining vujudga kelishi.
Dt 4030
Kt 6280
Dt 4030
Kt 6282
2
Sugʻurta vositachisiga sugʻurta mukofoti tushganligi toʻgʻrisida
sugʻurta vositachisidan xabarning olinishi
Dt 4040
Kt 6280
Dt 4040
Kt 6282
3
Tiklovchi mukofot yoki toʻlanmagan sugʻurta mukofotining
sugʻurta tovonidan ushlab qolish
Dt 6030
Kt 6280
Dt 6030
Kt 6282
4
Avvaldan toʻlangan mukofotlar boʻyicha sugʻurta polisining
berilishi
Dt 6330
Kt 6280
Dt 6330
Kt 6282
5
Tegishli tovarlar partiyasi boʻyicha sugʻurta polisining berilishi
(bosh polis boʻyicha sugʻurtalash)
Dt 6330
Kt 6280
Dt 6330
Kt 6282
6
Toʻgʻridan
-
toʻgʻri sugʻurtalash boʻyicha sugʻurta mukofotlarining
sugʻurta xizmatlarini koʻrsatishdan daromadlarga oʻtkazilishi
Dt 6280
Kt 9030
Dt 6282
Kt 9030
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
214
Lemaire, Jean. (1990) "Fuzzy insurance." ASTIN Bulletin: The Journal of the IAA 20.1: 33-55.
Powers, Michael R., Martin Shubik, and Shun Tian Yao. (1998) "Insurance market games:
Scale effects and public policy." Journal of Economics 67: 109-134.
Rees, Ray, and Ekkehard Kessner. (1999) "Regulation and efficiency in European insurance
markets." Economic Policy 14.29: 364-397.
Seal, Hilary L. (1975) "The Story Of 100 Actuarially Guaranteed No-Ruin Casualty Insurance
Companies." ASTIN Bulletin: The Journal of the IAA 8.3: 364-377.
Эргашева Муқаддас Шуҳрат қизи
,
Суғурта ташкилотларида молиявий
хисоботларни тузиш муаммолари ва ечимлари
.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar”
(Economics and Innovative Technologies) ilmiy elektron jurnali. 2/2022, mart-
aprel (№ 00058).
