Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
162
TEXNIKA SOHASIDAGI OLIY TA’LIM MUASSASALARIDA TA’LIM SIFATINI
BAHOLASH MUAMMOLARI
I.f.d., prof.
Nizamov Aslitdin Badreddinovich
Buxoro muhandislik texnologiya instituti
G‘afurova Shahloxon Karimovna
Buxoro muhandislik texnologiya instituti
ORCID: 0000-0002-9391-6960
Annotatsiya.
Maqola texnika sohasidagi oliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini baholash
va boshqarish muammolari tahlil qilinadi. Unda zamonaviy ta'lim tizimida o'qitish
jarayonlarining sifatini oshirish va ta’lim sifatini boshqarish usullari muhokama qilingan.
Shuningdek, talabalarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini baholashda statistik yondashuvlarning
qo‘llanishi va bu yondashuvlarning
ta'lim sifati monitoringida ahamiyati yoritib berilgan. Maqola
natijalari texnika yo‘nalishidagi oliy o‘quv yurtlari uchun ta'lim sifatini oshirishda muhim ilmiy
-
amaliy tavsiyalarni o‘z ichiga oladi.
Kalit so’zlar:
oliy
ta’lim muassasasalari, ta’lim sifati
boshqaruvi, Ishikava diagrammasi,
Pareto diagrammasi, nazorat varaqasi, nazorat xaritasi, stratifikatsiya, sifatni baholash.
ПРОБЛЕМЫ ОЦЕНКИ КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ В ТЕХНИЧЕСКИХ ВЫСШИХ
УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ
Д.э.н., проф
.
Низамов Аслитдин Бадреддинович
Бухарскийго инженерно
-
технологического института
Гафурова Шахлохон Каримовна
Бухарского инженерно
-
технологического института
Аннотация.
В статье анализируются проблемы оценки и управления качеством
образования в высших учебных заведениях в области техники. В нем обсуждаются
методы повышения качества процессов обучения и управления качеством образования в
современной системе образования. Также освещается применение статистических
подходов к оценке успеваемости учащихся и значение этих подходов в мониторинге
качества образования. Результаты статьи содержат важные научно
-
практические
рекомендации по повышению качества образования для вузов технического профиля.
Ключевые слова
:
высшие учебные заведения, Управление качеством образования,
диаграмма Исикавы, диаграмма Парето, контрольный список, контрольная карта,
стратификация, оценка качества
UO
‘
K: 658.562.012.7
IX SON - SENTYABR, 2024
162-172
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
163
PROBLEMS OF ASSESSING THE QUALITY OF EDUCATION IN HIGHER EDUCATIONAL
INSTITUTIONS IN THE FIELD OF TECHNOLOGY
DSc., prof.
Nizamov Aslitdin Badreddinovich
Bukhara Engineering-Technological Institute
Gafurova Shahlokhon Karimovna
Bukhara Engineering-Technological Institute
Abstract.
The article analyzes the problems of assessing and managing the quality of
education in higher educational institutions in the field of technology. It discusses the methods of
improving the quality of teaching processes and managing the quality of education in the modern
educational system. It has also been highlighted the application of statistical approaches to the
assessment of student appropriation performance and the importance of these approaches in
monitoring the quality of education. The results of the article include important scientific and
practical recommendations in improving the quality of education for higher educational
institutions in the technical direction.
Keywords:
higher education institutions, educational quality management, Ishikawa
diagram, Pareto diagram, control sheet, control map, stratification, quality assessment
Kirish.
Texnika sohasidagi oliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini baholash va boshqarish
masalalari bugungi kunda katta ahamiyat kasb etmoqda. Texnologiyalar rivojlanib borayotgan
zamonda muhandislik va texnika yo‘nalishlari bo‘yicha sifatli kadrlar tayyorlash mamlakat
iqtisodiyoti va sanoatining rivojlanishi uchun muhimdir. Shu bilan birga, texnika sohasidagi oliy
ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini samarali boshqarish va baholas
h ko‘plab qiyinchiliklar
bilan to‘qnash kelmoqda.
Sifatni ta'minlash jarayonida texnik fanlarning o‘ziga xosligi, amaliyotga yo‘naltirilgan
o‘quv jarayonlari va talabalarning nazariy bilimlarini amaliy ko‘nikmalarga aylantirishdagi
murakkabliklar ta'lim sifatini baholashda asosiy muammolarni keltirib chiqaradi. Yana bir
muammo
–
ta'limni uzluksiz texnologik yangiliklar va o‘zgarishlarga moslashtirish zaruratidir,
bu esa o‘qitish jarayonini yangilab turishni talab qiladi. Shu bois texnika oliy ta'lim
muassas
alarida sifatni boshqarish strategiyalarini shakllantirish va ta'lim sifatini ob’ektiv
baholash dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Adabiyotlar sharhi.
Texnika sohasidagi oliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini baholash va boshqarish
muammolari
bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar va ilmiy ishlar olib borilgan bo‘lib, ular zamonaviy
ta'lim tizimi va boshqaruv usullari bilan bog‘liq muhim nazariy va amaliy yech
imlarni taklif
qiladi. Ushbu sharhda mazkur sohadagi dolzarb tadqiqotlar va asosiy ilmiy manbalar tahlil
etiladi.
Texnik oliy ta'limda sifatni boshqarishning nazariy asoslari va metodik yondashuvlari
haqida Deming, Juran (1992)
kabi sifatni boshqarish bo‘
yicha yetakchi olimlar tomonidan
ishlab chiqilgan metodlar keng qo‘llaniladi. Ayniqsa, Demingn
ing sifatni doimiy
takomillashtirish modeli va Juran tomonidan taklif qilingan sifat rejalashtirish usullari ta'lim
sifatini boshqarishda asosiy yondashuvlardan biri hisoblanadi. Bu usullar ta'lim tizimida ham
barqaror sifatni ta'minlash uchun asosiy ko‘rs
a
tkichlarni muntazam ravishda o‘lchab, ularni
takomillashtirishni talab qiladi.
Nazorat xaritalari kabi statistik jarayonlarni boshqarish usullari texnik ta'lim tizimida
keng qo‘llaniladi. Ishikava diagrammasi va Pareto tahlillari sifat muammolarini aniqla
sh va
ularni tahlil qilish uchun juda samarali hisoblanadi. Ushbu yondashuvlar haqida Freeman
(1997), Ishikawa (1985) va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ta'lim tizimiga
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
164
moslashtirilgan holda qo‘llanilib, o‘qitish jarayonidagi sifatsizliklar
va ularni bartaraf etish
uchun samarali strategiyalar ishlab chiqilgan.
O‘zbekistonda texnik ta'lim sifatini baholash va boshqarish muammolarini o‘rganish
bo‘yicha bir qancha mahalliy olimlar, jumladan, Gulyamov
(2019)
, To‘xliev
(2020), Norov
(2021), Nizamovlar
(2024)
tomonidan olib borilgan tadqiqotlar bu boradagi muhim ilmiy
asoslarni taqdim etadi. Ularning ishlari ta'lim jarayonida talabalar o‘zlashtirishini baholashda
statistik yondashuvlarni qo‘llashga asoslangan bo‘lib, ta'lim sifatini oshirish uchun
zarur
bo‘lgan samarali metodlarni ishlab chiqishga qaratilgan.
Shunday q
ilib, texnika yo‘nalishidagi oliy ta'limda ta'lim sifatini boshqarish va baholash
bo‘yicha xalqaro va mahalliy tadqiqotchilarning ishlari mazkur mavzuda muhim nazariy va
amaliy asoslarni taqdim etadi. Ushbu adabiyotlar sifatni muntazam baholab borish, statistik
yondashuvlar yordamida jarayonni tahlil qilish va talabalar o‘zlashtirishini monitoring qilish
kabi muhim omillarni ta'kidlaydi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot metodologiyasi
ning asosini ta’lim sifati menejmenti rivojlanishida
mualliflar
tomonidan tizimli tahlil, tanlama adabiyotlar tahlili bo‘yicha materiallar tashkil qiladi.
Shuningdek, tadqiqot jarayonida umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash, analiz va sintez, kabi
ilmiy tadqiqot usullaridan foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Tadqiqotimiz davomida, OTMlarning ta'lim sifati boshqaruvi tizimiga va ularni
takomillashtirilgan sifat boshqaruvi tizimiga transformatsiyalashuvga tayyorligini baholash
maqsadida Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti (201 nafar), Buxoro
muhandislik texnologiya instituti (150 nafar) va Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti (152
nafar) jami 503 nafar respondent ishtirokida ijtimoiy so‘rovnoma o‘tkazildi. So‘rovda 13
ta
rektorat vakillari, 58 ta bo‘lim yoki xizmat rahba
rlari, 51 ta fakultet dekanlari va ularning
o‘rinbosarlari, 49 ta kafedra mudirlari hamda 332 nafar professor
-
o‘qituvchilar ishtirok etdi.
Ushbu so‘rovnoma 2024
-yil aprel-may oylarida Google Forms orqali
onlayn tarzda o‘tkazildi va
natijalari o‘rganildi.
OTMlar o'z hisobotlarida to'g'ri tahlil qilinmasdan o'z faoliyati natijalarini oshirib
ko'rsatishga odatlangan va ba'zi ko'rsatkichlar (o’zlashtirish darajasi va sifat ko'rsatkichlari)
ushbu sharoitda oqilona chegaralar ichida " ta'lim sifati OTMlarda mustaqil ravishda
o'lchanadimi?"savol tug'iladi. Biz tahlilimizda bu savolga javob topishga harakat qilmoqdamiz.
O'tkazilgan tadqiqotga ko'ra:.
1. Ta'lim sifatini ta'minlashda OTMlarning strategik masalalariga (missiya, kelajakni
ko'rish, strategik rejalashtir
ish, OTM bo’linma rejalarini strategik muvofiqlashtirish) e'tibor
sust (61,4%). Hatto davlat tomonidan amalga oshiriladigan sertifikatlash va akkreditatsiya
protseduralarida strategiyalar mavjudligini hisobga olinadi, ammo mazmuniga unchalik
ahamiyat berilmaydi.
2. OTMlar ta'lim natijalarini baholashda an'anaviy usullarga amal qiladi, aksariyat
hollarda talabalar bilimi testlar asosida baholanadi va mustaqil ta’lim hamma vaqt ham
baholanmaydi, talabalarning ko'nikmalari va haqiqiy bilim darajalarini baholash esa
haqiqatdan uzoqdir (65,2%).
3. Talabalarning bilimlarini baholashda, ularning malakalarini oshirishda (ijodiy fikrlash
qobiliyati, mustaqil ta'lim, munozara, muammolarni hal qilishda mustaqil kashfiyot va
boshqalar.) va “yumshoq” ko'nikmalarini shak
llantirish (masalan, muloqot qobiliyatlari,
guruhlarda ishlash) e'tiborga olinmaydi (61,9%).
4. OTM faoliyatini baholash ish beruvchining qoniqishini to'liq aks ettirmaydi va
bitiruvchilarning o'z mutaxassisligi bo'yicha bandlik darajasini aniq ko'rsatmaydi (61,5%)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
165
5. Oliy ta'lim tizimida ta'lim, ilmiy va xo'jalik faoliyati sohasidagi kamchiliklar darajasini
(sifatga qarshi) sifat kafolatiga muvofiq o'lchash amaliyoti mavjud emas. Hatto “antisifat”
tushu
nchasi ham OTM muhitida qo’llanilmaydi (60,5%).
6. OTMlarda resurslarni yetkazib berish baholanadi, ammo sifat darajasini o'lchash
mukammal emas (62,9%). Faqat o'qitish sifati baholanadi, masalan, dars sifati). Ko'pgina
hollarda, ya'ni o'qitish faoliyatini texnik, uslubiy, dasturiy va axborot bilan ta'minlash sifati,
shuningdek ilmiy darajalar va unvonlarning salohiyati raqamli o'lchov bilan cheklanadi. Ushbu
tizimni benchmarking usullarini qo'llash orqali yaxshilash kerak.
7. OTMda ta'lim va o'qitish jarayonlari sifatini baholashning yagona metodologiyasi va
vositasi amalga oshirilmaydi (60,7%)
8. Ta'lim sifatini boshqarish jarayonlarining samaradorligini baholash uchun sotsiologik
usullardan foydalanish OTM faoliyatiga kiritilmagan, ijtimoiy so'rovlar sifatni ta'minlash,
menejment, individual xodimlar va bo'limlar faoliyatining ayrim sohalarida boshqaruvning
ayrim kamchiliklarini aniqlash uchun ishlatilmaydi (59,3%) .
Hozirgi kunda oliy ta’lim muassasalarida (OTM) ta’lim sifati ko‘rsatkichlarini bahola
sh
uchun qo‘llanilayotgan an’anaviy mezonlar, jumladan
, professor-
o‘qituvchilarning ilmiy
salohiyati, o‘quv materiallari fondi yoki xorijiy mutaxassislarni jalb qilish jarayoni, ta’lim
iste’molchilari uchun ko‘pincha kam ahamiyatli bo‘lib qolmoqda. Ish ber
uvchilar, asosan,
bitiruvchilarning ular talablariga j
avob beradigan aniq bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishiga
e’tibor qaratishadi. Shu sababli, ta’lim sifati aniq raqamlar yoki reytinglardan tashqari, bozor
va mehnat talablariga muvofiq ravishda shakllanishi kerak.
Jahonda sifat menejmenti sohasida uzoq yi
llardan buyon samarali qo‘llanilayotgan va
juda oddiy vositalar mavjud bo‘lib, 1979 yilda Yaponiya olimlari tomonidan ular "yetti oddiy
sifat vositasi" deb nomlangan. Bu vositalar oson qo‘llaniladi, kam
xarajat talab qiladi, ammo
ularning samaradorligi jud
a yuqori. Ular oliy ta’lim jarayonida ham muvaffaqiyatli qo‘llanilishi
mumkin.
Buxoro muhandislik-
texnologiya institutida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
ayrim fanlar bo‘yicha talabalarnin
g
o‘zlashtirish darajasi past bo‘lib, bu keyingi ta’li
m
jarayonlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Kafedralar o‘z faoliyatida kamchiliklarni aniqlash va tahlil
qilish tizimini joriy qilmasa, ta’lim sifati bo‘yicha muammolar yanada chuqurlashadi.
Muammoni hal qilish uchun birinchi navbatda talabalar orasidagi past akademik
ko'rsatkichlar sabablarini aniqlash maqsadida nazorat varag'i tuzish zarur. Ushbu nazorat
varag'i orqali ma'lum bir sababning qanchalik tez-tez yuzaga kelishini kuzatish va tahlil qilish
mumkin. Nazorat varag'i - bu belgilangan parametrlar asosida ma'lumotlarni qayd qilish
vositasi bo'lib, u jarayonlarni boshqarishni soddalashtiradi va ularning sifatini baholash, tahlil
qilish hamda yaxshilash uchun turli faktlar taqdim etadi.
Tajriba sifatida biz nazorat varag'ini yaratishda bir guruh talabalar va o'qituvchilar
o'rtasida so'rov o'tkazdik. Buning uchun "Neft va gaz texnologiyalari" fakultetining 210-23 NQT
guruhi 1-bosqich talabalarini tanladik. So'rovda jami 25 nafar talaba va ular bilan bevosita
aloqada bo'lgan 12 nafar o'qituvchi, tutor hamda dekanat vakillari ishtirok etdi. So'rov natijalari
quyidagi jadvalda keltirilgan.
Jadvaldagi ma'lumotlarga koʻra, talabalarning past oʻzlashtirishiga “Mustaqil ta'lim
topshiriqlari” (17), “Laboratoriya j
i
hozlari, animasiyalar, koʻrgazmali stendlar” (15),
“Kompyuterda YaN test sinovlari” va talabalarda “Ishchanlik etishmasligi (13), “Int
ellekt
yetishmasligi” va “Oʻqituvchining mavzuni tushuntirish qobiliyati” (12), “Oʻqitish metodlari” va
“JN va ON sinovlari” (11), “Oʻqituvchi malakasi etishmasligi” va “Oʻqituvchi va talaba oʻrtasidagi
shaxsiy munosabatlar” (10) yuqori ta'sirga ega. Ayrim talabalar darsdan boʻsh vaqtda
ishlashlarini bildirishgan (7). Bu omilning ha
m oʻzlashtirishga ta'siri keyinchalik yanada yuqori
boʻlish ehtimoli mavjud.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
166
1 -jadval
Talabalarning past akademik koʻrsatkichlari sabablarini roʻyxatdan
oʻtkazish nazorat
varaqasi
Nazorat obyekti: 210-
23 NQT guruhi past akademik oʻzlashtirish sabablari.
Nazoratchi: ______., sana_____
Past o’zlashtirish sabablari
Nazorat natijalari
Jami
1
Davomat pastligi
II
2
2
Darsdan boʻsh vaqtda ishlash
IIII II
7
3
Talaba salomatligi
III
3
4
Oʻqish istagi yoʻqligi
IIII
5
5
Dangasalik
IIII
5
6
Motivasiya yoʻqligi
III
3
7
Oilaviy muammolar
IIII
4
8
Intellekt yetishmasligi
IIII IIII II
12
9
Iqtidor yetishmasligi
II
2
10 Ishchanlik yetishmasligi
IIII IIII III
13
11 Tartibsizlik
III
3
12
Oʻqituvchi malakasi
yetishmasligi
IIII IIII
10
13
Oʻqituvchi ish staji kamligi
II
2
14
Oʻqituvchi tajribasi pastligi
IIII II
7
15
Oʻqituvchining ilmiy darajasi mavjudligi
IIII III
8
16
Oʻqituvchi va talaba oʻrtasidagi shaxsiy
munosabatlar
IIII IIII
10
17
Oʻqituvchining mavzuni tushuntirish qobiliyati
IIII IIII II
12
18
Kompyuterlar, internet tarmogʻi mavjudligi
IIII II
7
19
Oʻqitish vositalarining mavjudligi
IIII II
7
20
Laboratoriya jihozlari, animasiyalar, koʻrgazmali
stendlar
IIII IIII IIII
15
21
Oʻquv
-uslubiy ta'minlanganlik
IIII I
6
22 Ta'lim dasturlari sifati
IIII II
7
23
Oʻqitish metodlari
IIII IIII I
11
24 JN va ON sinovlari
IIII IIII
11
25 Kompyuterda YaN test sinovlari
IIII IIII III
13
26 Mustaqil ta'lim topshiriqlari
IIII IIII IIII II
17
Hammasi:
202
Manba:
muallif tomonidan tayyorlangan.
Ikkinchi bosqichda talabalar va
o‘qituvchilarning so‘rovnomada bildirgan fikrlari asosida
(1-jadvalga tayanib) sabab-oqibat diagrammasi, ya'ni Isikava diagrammasi tuziladi. Ushbu
diagr
amma orqali talabalarning akademik ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘rsatuvchi barcha omillar
aniq ravishda ko
‘rsatiladi va tahlil qilinadi. Diagramma sabablarni turli toifalarga ajratib,
ularning akademik natijalarga qanday ta’sir qilishini tushunishga yordam b
eradi.
Ishikava diagrammasidan foydalanib, talabalarning past akademik ko'rsatkichlariga ta'sir
qiluvchi barcha sabablarning o'zaro bog'liqligini ko'rish mumkin. Shuning uchun talabalarning
o’zlashtirishiga ta'sir qiluvchi asosiy omillarni to'rtta asosiy g
uruhga bo'lish mumkin: inson
omillari, pedagogik uslubiy ta'minot, o'qitish usullari va jihozlar bilan ta'minlash. Keyingi
bosqichda sabab-
oqibat diagrammasi natijalari asosida past akademik ko‘rsatkichlarning
asosiy sabablarini qayd etish uchun yangi nazorat varaqasi tuziladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
167
1- rasm. Ishikava diagrammasi
Manba:
muallif ishlanmasi.
Biroq, bu safar nazorat varaqasining birinchi ustunida talabalarning past akademik
ko‘rsatkichlariga olib keluvchi sabablarning asosiy guruhlari keltiriladi. Har bir guruhga
tegishli omillar natijaviy baholari bilan birgalikda jamlanadi, so‘ngra ushbu baholarning
o‘rtacha
ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Shu orqali asosiy sabablar va ularning umumiy ta’sir
kuchini aniqroq baholash imkoniyati yaratiladi.
2 -jadval
Talabalarning p
ast akademik koʻrsatkichlari sabablarining asosiy guruhlari
Past oʻzlashtirish sabablari
Nazorat natijalari
O’rtacha
1 Talabalar
59
5,4
2
Oʻqituvchilar
49
8,2
3
Oʻquv
-uslubiy ta'minot
13
6,5
4
Oʻqitish metodlari
52
13
5 Jihozlanish
29
9,7
Hammasi:
202
42,8
Manba:
muallif tomonidan tayyorlangan.
Uchinchi bosqichda 2-jadvaldagi ma'lumotlar asosida gistogramma tuziladi. Gistogramma
statistik ma'lumotlarning guruhlanishi va taqsimlanishini vizual tarzda baholashga yordam
beradi. Oddiy jadval shaklid
a ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi farqlarni aniqlash mushkul bo‘lishi
mumkin
, ammo grafik shaklda ushbu farqlar yaqqol namoyon bo‘ladi. Gistogramma yordamida
talabalarning past akademik ko‘rsatkichlariga olib keluvchi omillarni aniqroq tahlil qilish va
muammolarni baholash jarayoni sezilarli darajada osonlashadi. Shu orqali ularni hal qilish
yo‘llarini topish imkoniyati ham ortadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
168
3-
rasm. Talabalar oʻzlashtirishi gistogrammasi
Manba:
muallif tomonidan tuzilgan.
Gistogramma natijalariga qaraganda, ta'lim metodlari, xususan, baholash usullarini
takomillashtirish va mustaqil ishlarning sifatini oshirish dolzarb bo'lib qolmoqda. Shu bilan
birga, o‘qitish vositalari bilan ta'minlashni yetarli deb hisoblasak ham, dars mashg‘ulotlarini
laboratoriya jihozlari, anim
atsiyalar, va ko‘rgazmali stendlar bilan boyitish o‘quvchilar
tomonidan mavzularni yaxshiroq o‘zlashtirish uchun muhim ahamiyatga ega ekanligi aniq
ko‘rinmoqda. Bunday qo‘shimcha vositalar talabalarning diqqatini jalb qilib, o‘quv jarayonini
yanada samarali qilishga yordam beradi.
Holat to'liq aniq bo’lolmasligi uchun bir guruh talabalar ma'lumotlarini tahlil qilish uchun
keyingi bosqichda talabalar guruhlarini tabaqalashtirish amalga oshiriladi. Ushbu usulning
maqsadi ma'lumotlarni tabaqalashtirish (guruhlash), sodir bo'layotgan jarayonlarni
boshqarish va muammolarni aniqlash uchun har bir guruhni alohida saralashdir. Stratifikatsiya
usuli-bu turli xil omillarga ko'ra jarayon haqida kuzatilgan ma'lumotlarni aks ettiruvchi
ma'lumotlarni tanlashga imkon beradigan vosita.
Buning uchun, birinchi navbatda, har bir guruh uchun yomon akademik
ko'rsatkichlarning sabablarini alohida qayd etish uchun nazorat varaqalari va gistogrammalar
yaratiladi. Keyinchalik ushbu gistogrammalarni umumlashtirib, barcha o'qituvchilar guruhlari
va OTM uchun talabalarning akademik ko'rsatkichlarining pasayishiga eng katta ta'sir
ko'rsatadigan sabablarni aniqlash mumkin. Keyin OTM, fakultet va har bir guruh uchun
muammolarni hal qilish choralari ko'riladi.
Tajriba sifatida fakultetning 1-kursda tahsil olayotgan bir guruh talabalar bilan tadqiqot
o'tkazildi va quyidagi natijalarga erishildi (2- rasm).
4-rasmda talabalar va o'qituvchilar o'rtasidagi fikrlarning farqlari ko'rsatilgan; talabalar
va o'qituvchilarning fikrlari sezilarli darajada farq qiladi. Biroq, o'qituvchilar ham, talabalar
ham talabaning past akademik ko'rsatkichlariga eng ko'p ta'sir qilganini ta'kidladilar.
Beshinchi bosqichda Pareto diagrammasi yaratiladi. Pareto (80/20) printsipi shuni
anglatadiki, harakatlarning 20% natijalarning 80% ni, qolgan 80% natijalarning atigi 20% ni
tashkil qiladi. Pareto sxemasi muammolarni aniqlash va ular haqida o'ylash, harakatlarni
boshlash kerak bo'lgan asosiy omillarni aniqlash va ushbu muammolarni samarali hal qilish
uchun harakatlarni amalga oshirishga imkon beradigan vositadir. Ushbu usulning maqsadi
birinchi navbatda hal qilinishi kerak bo'lgan muammolarni aniqlashdir.
13
9,7
8,2
6,5
5,4
0
2
4
6
8
10
12
14
Ta'lim metodlari
Jihozlanish
O'qituvchi
Ta'lim resurslari
Talaba
Talabalar oʻzlashtirishiga asosiy omillar guruhi ta'siri
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
169
4-
rasm. Talabalarning past oʻzlashtirishi sabablari
stratifikasiyasi
Manba:
muallif tomonidan tuzilgan.
3- jadval
Talabalarning past oʻzlashtirishini tavsiflovchi omillar guruhlarining
ahamiyatlilik darajalarining oʻrtacha bahosi
№
Omillar
Holatlar
Holatlar foizi,%
Oʻsib borish foizi, %
1
Talabalar
59
29,21
29,21
2
Oʻqitish metodlari
52
25,74
54,95
3
Oʻqituvchilar
49
24,26
79,21
4
Jihozlanish
29
14,36
93,56
5
Oʻquv
-uslubiy ta'minot
13
6,44
100,00
Jami
202
100
Manba:
muallif tomonidan hisoblangan.
Jadvaldagi 2
–
ustun boʻyicha ustunli diagramma tuziladi, 4
-
ustun boʻyicha Lorens egri
chizigʻi tuziladi. Bu egri chiziq birinchi navbatda qaysi muammolarga e'tibor qaratish
kerakligini koʻrsatadi.
Keyingi bosqichda tarqoqlik diagrammasi yaratiladi. Tarqoqlik diagrammasi-bu
o'rganilayotgan miqdor qiymatiga va unga ta'sir qiluvchi omillarga mos keladigan ma'lum bir
eksperimental nuqtalarini aniqlash orqali yaratilgan grafik formatdagi nuqta diagrammasi.
Nuqtalarning pozitsiyasi ikki o'zgaruvchi o'rtasidagi munosabatlarning mavjudligi va tabiatini
ko'rsatadi. Sifatni nazorat qilish jarayonida sifat ko'rsatkichlari va ta'sir etuvchi omillar
o'rtasidagi sababiy bog'liqlikni aniqlash uchun tarqoqlik diagrammasi qo'llaniladi. Ushbu
tadqiqotda olingan fikrlarga asoslanib, shuningdek, ko'rib chiqilayotgan tasodifiy
o'zgaruvchilar o'rtasidagi munosabatlarning korrelyatsiya va regressiya koeffitsientlari kabi
miqdoriy xususiyatlarini aniqlash mumkin.
8,4
9,5
10,1
5,7
6,1
10,4
7,2
5,6
6,7
3,3
0
2
4
6
8
10
12
Talaba
Oʻqituvchi
Ta'lim
metodlari
Ta'lim
resurslari
Jihozlanish
Talaba nuqtai nazarida
Oʻqituvchi nuqtai nazarida
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
170
3- rasm. Pareto diagrammasi
Manba:
muallif tomonidan tuzilgan.
Misol tariqasida talabalarning past o‘zlashtirish darajasiga davomatning ta’sirini tahlil
qilishimiz mumkin. 210-23 NQT guruhi tarkibidagi 25 nafar talabaning semestr davomida
darslarga qatnashish foizi va ularning umumiy o‘zlashtirish ko‘rsatki
chi (GP
A) o‘rtasidagi
bog‘liqlikni ko‘rib chiqamiz. Buning uchun biz jadval tuzib, grafik yaratamiz: gorizontal o‘q
bo‘ylab talabalarning davomat foizi, vertikal o‘q bo‘ylab esa ularning GPA ko‘rsatkichlari
joylashtiriladi.
Faraz qilamizki, talabaning darsga qatn
ashishi qanchalik yaxshi bo‘lsa, uning o‘zlashtirish
darajasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Ya’ni, talaba qanchalik muntazam darsga qatnashsa, u
shunchalik yaxshi baholar oladi, deb qabul qilamiz. Ushbu tahlil asosida davomatning
tal
abaning umumiy o‘zlashtirishiga qanday ta’sir ko‘rsatishini aniqlashga urinib ko‘ramiz.
4- rasm. Tarqoqlik diagrammasi
Manba:
muallif tomonidan tuzilgan.
y = 0,0772x - 2,7028
R² = 0,3379
0
1
2
3
4
5
6
70
75
80
85
90
95
100
Se
m
e
str
d
ag
iGPA
ko
'r
satkich
i
Semestr davomidagi davomat ko'rsatkichi, %
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
171
Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, semestr davomida talabaning davomat darajasi va
uning
umumiy o‘zlashtirishi o‘rtasida ijobiy bog‘liqlik mavjud. Grafikdagi nuqtalarning chapdan
o‘ngga va pastdan yuqoriga qarab o‘rnashishi bu bog‘liqlikni tasdiqlaydi. Biroq, korrelyasiya
koeffitsiyenti 0,3379 bo‘lib, bog‘liqlik kuchli emasligini ko‘rsatmoqda.
Regressiya tenglamasiga
ko‘ra, talabaning davomat darajasi 1 foizga oshirilganda, uning o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 0,0077
ga oshadi. Bu shuni anglatadiki, davomatning oshishi umumiy o‘zlashtirishga biroz ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi, ammo bu ta’sir sezilarli
darajada kuchli emas.
Yettinchi qadamda nazorat xaritasi ishlab chiqiladi. Nazorat xaritasi yoki statistik
jarayonlarni boshqarish xaritasi
—
bu muhim ma'lumotlarning vaqt bo‘yicha grafik tasviri
bo‘lib, ular ma'lum davrlarda jarayondan olingan ma'lumotlar
asosida chiziladi. Ushbu grafikda
barqaror jarayonning tabiiy o‘zgaruvchanligini aks ettiruvchi “nazorat chegaralari” ham
belgilanadi. Nazorat xaritasining asosiy maqsadi
—
nazorat chegaralarini hisobga olib,
ma'lumotlarni tahlil qilish va grafik yordamida jarayonning barqarorligini baholashdir.
Grafikda jarayonning o‘zgaruvchanligini aks ettiruvchi har qanday parametr (o‘lchangan yoki
hisoblangan ma'lumotlar) ifodalanishi mumkin. Nazorat xaritalari nafaqat ma'lumotlarni vizual
shaklda tasvirlash uchun, ba
lki jarayondagi o‘zgarishlarni kuzatish va bu o‘zgarishlarning tabiiy
tasodifiy o‘zgarishlar yoki muhim sabablar bilan bog‘liq ekanligini ajratib ko‘rsatish uchun ham
ishlatiladi.
Nazorat xaritasini tuzishda talabalarning imtihon natijalari namuna sifatida olinadi. 5
baholi tizim talabala
r orasidagi natijalarni to‘liq differensiyalay olmaganligi uchun, HEMIS
tizimida qo‘llaniladigan 100 ballik shkaladan foydalanish tavsiya etiladi. Ushbu miqdoriy
ma'lumotlar asosida nazorat xaritalari tuziladi. Nazorat xari
tasining asosiy turlari bo‘lgan X̅
-S
xaritalarida
X̅
-
guruhdagi talabalarning o‘rtacha ballini, S esa
-
o‘rtacha qiymatdan standart
og‘ishni ifodalaydi. Bunday xaritalar yordamida jarayonning barqarorligi va natijalarning
izchilligi baholanadi. Yakuniy nazorat xaritasi 5-rasmda keltirilgan.
5-
rasm. Nazorat xaritasi umumiy koʻrinishi
Manba:
muallif tomonidan tuzilgan.
Bunday nazorat xaritasi jarayonni kuzatish va uni muvofiqlashtirish bilan bir qatorda,
jarayon natijalarining belgilangan standart og‘ishlardan qanchalik farq qilishini
aniqlash uchun
ham muhimdir. Bu usul jarayonning izchilligini ta'minlash va kerakli cho
ralarga o‘z vaqtida
kirishish imkonini beradi.
Shuningdek, har bir tahlil bosqichidan keyingi bosqichga o‘tishda "Aqliy hujum" usulini
qo‘llash tavsiya etiladi, bu esa to‘g‘ri xulosalar chiqarish va keyingi harakatlar yo‘nalishini
aniqlashda yordam beradi.
Xulosa va takliflar.
Maqola texnika sohasidagi oliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini baholash va
boshqarish jarayonlarini tahlil qiladi. Unda ta'lim jarayonlarini takomillashtirish uchun
zamonaviy nazorat usullari, jumladan, sifatni boshqarish vositalarning, xususan, nazorat
xaritalarining qo‘llanilishi muhimligi ta'kidlanadi. Talabalar o‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
172
baholashda jarayonli yondashuvlardan foydalanish ta'lim sifatini monitoring qilish va
boshqarishda samarali natijalarga olib kelishi aniqlandi. Shuningdek, maqola ta'lim tizimida
o‘qitish jarayonlarini yanada samarali va sifatli tashkil qilishga yordam beradigan ilmiy
-amaliy
tavsiyalarni taqdim etadi.
1. Statistik vositalarni kengroq joriy qilish: Oliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini
baholashda va nazorat qilishda statistik usullar, ayniqsa, nazorat xaritalarini kengroq qo‘llash
kerak.
2. Ta'lim sifatini monitoring qilishni yaxshilash: Talaba
larning o‘zlashtirish darajasini
baholashda statistik tahlillarni kengaytirish orqali monitoring jarayonini takomillashtirish
tavsiya etiladi.
3. Pedagoglar uchun malaka oshirish kurslari: O‘qituvchilarni zamonaviy statistika va
nazorat usullari bo‘yicha o‘qitish, ularning malakasini oshirish orqali ta'lim jarayonini
boshqarish samaradorligini oshirish lozim.
4. Innovatsion yondashuvlar joriy etish: Ta'lim sifatini oshirish uchun yangi
texnologiyalar va yondashuvlardan foydalanish, jumladan, raqamli platformalar va sun'iy
intellekt imkoniyatlaridan foydalanish tavsiya etiladi.
5. Ilmiy-amaliy tadqiqotlar olib borish: Oliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini
oshirishga qaratilgan doimiy tadqiqotlar olib borish va ularning natijalarini ta'lim tizimiga
integratsiya qilish muhimdir.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Farmon
(2019) O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi PF
-5847-son
Farmoniga 1-ilova
Freeman Christopher, and Luc Soete. (1997)
The Economics of Industrial Innovation
. MIT
Press.
G'afurova, S. (2024). OLIY TA'LIM SOHASINI BARQAROR RIVOJLANTIRISHDA SIFAT
MENEJMENTINING OʻZIGA XOS XUSUSIYATLARI.
ЦЕНТР
НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ
(buxdu.
uz), 50(50).
Gafurova, S.K. (2023). Quality Management In Education: A Systematic Approach.
Educational Research In Universal Sciences, 2(17 SPECIAL), 126-129.
Gulyamov, S. (2019) Innovatsion rivojlanish va ilmiy-texnologik taraqqiyot boshqaruvi.
Mahalliy ilmiy maqola
lar to‘plami.
Ishikawa Kaoru. (1985)
What is Total Quality Control? The Japanese Way
. Prentice Hall.
Juran Joseph M. (1992) Quality Planning and Analysis. McGraw-Hill.
Nizamov, A. B., & Gʻafurova, S. K. (2024). OLIY TA'LIM MUASSASALARIDA TA'LIM SIFATINI
BOShQARISh TIZIMINI MODELLASHTIRISHNING USLUBIY YONDASHUVLARI. XALQARO
KONFERENSIYA VA JURNALLARNI SIFATLI INDEXLASH XIZMATI, 1(1), 155-160.
Norov, A. (2021) Texnika oliy ta'lim muassasalarida sifat menejmenti tizimi. Mahalliy ilmiy
ishlar to‘plami.
To‘xliev, N. (2020) Oliy ta'limda ta'lim sifatini baholash metodlar
i. Mahalliy ilmiy asarlar.
Низамов, А. Б., & Гафурова, Ш. К. (2024). ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ СИСТЕМЫ
ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ УЗБЕКИСТАНА.
XALQARO KONFERENSIYA VA JURNALLARNI
SIFATLI INDEXLASH XIZMATI, 1(1), 151-154.
