Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
48
“O‘ZBEKISTON
-
2030” STRATEGIYASI: “YA
SHIL IQTISODIYOT
”
Faxriyev Doniyor Erdon o‘g‘li
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘
zbekiston Milliy universiteti
ORCID: 0009-0002-8412-7289
Annotatsiya.
Mazkur maqola “O‘zbekiston
- 203
0” Strategiyasi: “Yashil Iqtisodiyot”
mavzusini yoritishga bag‘
ishlanadi. Shuningdek, maqolada dunyo miqyosida yashil
iqtisodiyotning vujudga kelish
va shakllanish tarixiga ham to‘xtalib o‘
tilgan.
Kalit so
‘
zlar:
ekologik komponentlar, modernizatsiya, iqtisodiy yondashuv, ijtimoiy
masalalar, Klark-Fisher modeli, milliy iqtisodiyot, global jarayonlar, Parij bitimi.
СТРАТЕГИЯ “УЗБЕКИСТАН –
2030
”
:
“ЗЕЛЕНАЯ ЭКОНОМИКА”
Фахриев Даниёр
Национальный университет Узбекистана
имени Мирзо Улугбека
Аннотация.
Данная статья посвящена освещению Стратегии “Узбекистан –
2030”:
“Зеленая экономика”. Также в статье рассматривается история возникновения и
становления глобальной зеленой экономики.
Ключевые слова:
экологические компоненты, модернизация, экономический подход,
социальные проблемы, модель Кларка
-
Фишера, национальная экономика, глобальные
процессы, Парижское соглашение.
“
UZBEKISTAN -
2030” STRATEGY: “GREEN ECONOMY”
Fakhriyev Daniyor
National University of Uzbekistan
named after Mirzo Ulugbek
Abstract.
This article is devoted to covering the topic of “Uzbekistan
-
2030” Strategy:
“Green Economy”. The article also examin
es upon the history of the emergence and formation of
the green economy on a global scale.
Keywords:
ecological components, modernization, economic approach, social issues, Clark-
Fisher model, national economy, global processes, Paris Agreement.
UO
‘
K: 2964
XII SON - DEKABR, 2024
48-52
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
49
Kirish.
O‘zbekistonning 2030 yilgacha bo‘lgan ijtimoiy
-iqtisodiy rivojlanish strategiyasini
ta’minlashda barqaror rivojlanishga erishish vositalari hisoblangan iqtisodiy, ijtimoiy va
ekologik komponentlarni o‘zaro
muvofiqlashtirish murakkab vazifa hisoblanadi. Iqtisodiy va
ijtimoiy komponentlar jamiyat oldiga bir avlod mobaynida adolatga erishish va aholining
kambag‘al guruhlariga maqsadli yordam ko‘rsatish kabi yangi vazifalarni qo‘ymoqda. Iqtisodiy
va ekologik komponentlarning atrof-
muhitga tashqi ta’siri qiym
atini baholashning zarurligi
bilan bog‘liq yangi g‘oyalar va yondoshuvlarning shakllanishiga olib keldi. Barqaror iqtisodiy
rivojlanishning ijtimoiy va ekologik komponentlari esa avlodlar ichida va avlodlar o‘
rtasida
tenglikni ta’minlash kabi masalalarning
dolzarbligini yanada oshirmoqda.
Adabiyotlar sharhi.
Mamlakatimizda “yashil iqtisodiyot” asosida barqaror rivojlanishni ta’minlashda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2019 yil 4 oktabrda tasdiqlangan “2019–
2030
yillarda O‘zbekiston Respublik
a
sini "yashil" iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi” muhim dasturiy
amal hisoblanadi. “Yashil iqtisodiyot”ga o‘tishning muhim vazifalari qatoriga iqtisodiyotning
energiya samaradorligini oshirish va tabiiy resurs
larni oqilona iste’mol qilish kiradi. Ushbu
belgilangan maqsadli indikatorlarga texnologiyalarni modernizatsiya qilish va moliyaviy
mexanizmlarni rivojlantirish orqali erishiladi. 2030 yilgacha bo‘lgan davrda strategiyani
amalga oshirish jarayonida yalpi ichki mahsulot birligiga issiqxona gazlarining solishtirma
chiqindilari 2010 yil darajasidan o‘n foizga kamayadi, aholi va iqtisodiyot tarmoqlarining yuz
foizga qadar zamonaviy, arzon va ishonchli elektr ta’minotidan foydalanish ta’minlanadi.
Ekologik jihat
dan yaxshilangan motorli yoqilg‘i va avtomobil
ishlab chiqarish hamda ulardan
foydalanish kengaytiriladi, elektr transporti rivojlanadi (Qaror, 2019).
Barqaror rivojlanishni “ijtimoiy”
-
“iqtisodiy”
-
“ekologik” uchlikning o‘zaro bog‘liqlikda
rivojlanishiga asoslangan sinergetik samara hisobidan taraqqiy etadigan jarayon sifatida
tasavvur etish mumkin. Barqaror rivojlanishni ta’minlashdagi iqtisodiy yondashuv cheklangan
resurslardan oqilona foydalanishni nazarda tutadi. Ijtimoiy yondashuv global miqyosda
ijtimoiy barqarorlik va madaniy xilma-
xillikni ta’m
i
nlashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ekologik
yondashuv esa har qanday ekologik tizimlarning normal faoliyat yuritishini ta’minlashga
xizmat qilishi zarur bo‘ladi. O‘z navbatida
“O‘zbekiston
-
2030” strategiyasini 2
023 yilda amalga
oshirilishi doirasida qator chora-tadbirlar amalga oshirildi (Farmon, 2023).
Yuqorida qayd etilganidek, “barqaror rivojlanish” konsepsiyasi dunyo mamlakatlarining
bosh maqsadiga aylanib bormoqda (Harris, 2003). Ushbu masalaning kulminatsi
on cho‘qqisi
2015 yilda Fransiyaning Parij shahr
ida o‘tkazilgan BMTning iqlim isishiga bag‘ishlangan
konferensiyada 195 mamlakat tomonidan global isish darajasini +2 S da ushlab turish siyosatini
qabul qilishi bilan belgilandi. Konferensiyada 147 ta mamlak
at “yashil iqtisodiyot” rejalarini,
147 ta mamlakat tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish dasturlarini va 167 ta
mamlakat energiya samaradorligini iqlim o‘zgarishlariga munosib ravishda oshirish
tavsiyalarini taqdim etishdi. Hozirgi vaqtda “yashil
iqtisodiyot” masalalari bilan BMT
huzuridagi tu
rli tashkilotlar va qo‘mitalar shug‘ullanadi. Ular jumlasiga BMT Iqtisodiy va
ijtimoiy masalalari bo‘yicha departament (UN DESA), “Yashil iqtisodiyot” tashabbusi (GEI),
“Yashil iqtisodiyot” bo‘yicha masalalar
ni tartibga solish guruhlarini kiritish mumkin. Jumladan,
GEI o‘z faoliyatini 2008 yilda boshlagan bo‘lib, BMT tizimidagi yigirmaga yaqin tashkilot,
muassasalarni birlashtiradi.
Ayrim mutaxassislar “yashil iqtisodiyot”ni rivojlantirish yo‘nalishlarini aniq
lashda Klark-
Fisher modelini qo‘llash zarurligi
n
i ta’kidlashadi. Klark
-Fisher modeli iqtisodiy rivojlanish
bosqichlarida ish o‘rinlarini yaratishda iqtisodiyotning qazib chiqarish, qayta ishlash va xizmat
ko‘rsatish sektorlari ahamiyatini nazariy jihatdan
asoslashga xizmat qiladi. Ushbu model BMT
mutaxa
ssislari tomonidan taklif etilgan “yashil iqtisodiyot” tarmoqlarini xizmat ko‘rsatish
sohasiga tegishli “yashil” xizmatlar va fan sig‘imkorligi yuqori ishlab chiqarish, turizm,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
50
shaharlarni boshqarish va chiqi
ndilarni yo‘qotish, ta’lim, ilmiy tadqiqotlar,
moliyaviy xizmatlar
kabi innovatsion iqtisodiyotga xos yo‘nalishlar bilan to‘ldiradi . O‘zbekistonda “yashil
iqtisodiyot”ga o‘tish zaruriyati milliy iqtisodiyotda iste’mol qilinayotgan energiyaning
aksariyat qismi tiklanmaydigan tabiiy resurslardan foydalanib ishlab chiqarilayotganligi, ushbu
resurslar zaxirasining cheklanganligi, sanoatning jadal sur’atlarda rivojlanishi oqibatida atrof
-
muhitning ifloslanishi, suv tanqisligi, Orol dengizining qurib borishi bil
an bog‘liq ekologik
muammolarning keskinlashib borayotganligi bilan izohlanadi (Harris, 2003)
. O‘zbekiston
iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish, tarkibiy o‘zgarishlarning uzoq muddatli strategiyasini
ishlab chiqish ichki va global jarayonlar hamda muammolarni hisobga olishni taqozo etadi.
BMT Butunjah
on meteorologiya tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kungacha global
yillik o‘rtacha havo harorati 1880 yildagi darajadan 1C ga ortgan. O‘zbekistonda esa xuddi shu
davr uchun o‘rtacha yillik havo harorati 1,6 S ga (13,2 dan 14,8 S ga) ko‘tarildi. Mam
lakatimizda
o‘rtacha havo haroratining isish jadalligi global miqyosda kuzatilayotgan o‘rtacha sur’atdan
yuqori bo‘lmoqda. Iqlim isishi ekotizimlar holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, Orolbo‘yi hududidagi
Qoraqa
lpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro, Navoiy
, Qashqadaryo, Samarqand va
Surxondaryo viloyatlarida ekologik vaziyatning keskinlashuviga olib kelmoqda. Shu bois iqlim
o‘zgarishi bilan bog‘liq o‘sib borayotgan global tahdidlarga kompleks javob qaytarish
maqsadida 2015 yil 12 dekabrda Fransiya poytaxtida
o‘tkazilgan BMT Iqlim o‘zgarishi doiraviy
konvensiyasi (BMT IO‘DK) konferensiyasining 21
-sessiyasida Parij bitimi qabul qilindi. Ushbu
bitim 2016 yil 4 noyabrda kuchga kirdi va 2020 yildan boshlab amalga oshiriladi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Hozirgi vaqtda Parij bitimini imzolagan 197 mamlakatdan 180 tasi ushbu hujjatni
ratifikatsiya qilgan. Bitimni ratifikatsiya qilmagan mamlakatlar kuzatuvchi maqomiga ega
hamda ular uchun iqlimiy moliyalashtirishdan foydalanishda cheklashlar mavjud. Parij
bitimining maqsadi 2030 yilda 2020 yilga nisbatan sayyoramizda global isishni industrial
rivojlanish davridagi o‘rtacha haroratga nisbatan Selsiy shkalasi bo‘yicha 2 S ga saqlab turish
hamda haroratning 1,5 S gacha
o‘sishini cheklashga harakat qilishdan iborat b
o
‘lib, 2050 yilga
kelib issiqxona gazlarini global ajratmalarini 40-70 %ga kamaytirishni va 2100 yilga kelib
uning 0 yoki manfiy ko‘rsatkichga yetkazishni talab etiladi.
Milliy iqtisodiyot energiya samaradorligining yetarli darajada emasligi, tabiiy
resursl
ardan oqilona foydalanmaslik, texnologiyalar yangilanishining sustligi, “yashil”
iqtisodiyotni rivojlantirish uchun innovatsion yechimlarni joriy etishda kichik biznesning faol
ishtirok etmayotgani milliy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning ustuvor maqsadlariga
erishishga to‘sqinlik qilmoqda. Ushbu sohada uzoq muddatli strategiyaning mavjud emasligi
hozirga qadar “yashil” texnologiyalarni joriy etish va “yashil” iqtisodiyotga o‘tish bo‘yicha
tizimli chor
alar ko‘rishni ta’mi
nlashga imkon bermayotgan ed (Vaxabov va boshq., 2020).
2019-
2030 yillar davrida O‘zbekiston Respublikasining “yashil iqtisodiyot”ga o‘tish
strategiyasining to‘rtta ustuvor yo‘nalishlar belgilangan bo‘lib asosiy e’tibor energiya
samaradorligini oshirish, qayta tiklanuvchi energiya ma
nbalarini o‘zlashtirish, iqlim
o‘zgarishlari oqibatlariga moslashish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, “yashil”
iqtisodiyotni rivojlantirishning iqtisodiy mexanizmlarini ishlab chiqishga qaratilganligini
kuzatish mumkin. Strategiyada belgilangan
birinchi ustuvor yo‘nalish bo‘yicha iqtisodiyotning
bazaviy tarmoqlarida energiya samaradorligini 2030 yilga qadar 2 baravar oshirish vazifasi
qo‘yilgan. Jumladan, ushbu maqsadga sanoat korxonalari infratuzil
masini modernizatsiyalash,
sof va ekologik xavfsiz texnologiyalar va sanoat jarayonlaridan yanada keng foydalanish
hisobiga energiya samaradorligini 20%dan kam bo‘lmagan miqdorga oshirish, motor yoqilg‘isi
va avtotransport vositalari ishlab chiqarishni energiya samaradorlik va ekologik jihatdan
yaxshilash, elektr transportni rivojlantirish hisobiga erishish rejalashtirilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
51
“O‘zbekiston –
2030” strategiyasi doirasida “Yashil iqtisodiyot”ni rivojlantirish bo‘yicha
amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida mamlakatning ekologik va iqtisodiy
barqarorligi oshadi. Quyida kutilayotgan natijalar keltirilgan:
1.
Energiya samaradorligi oshadi:
o
Energiya iste’moli optimallashtiriladi va muqobil energiya manbalaridan foydalanish
ulushi ortadi.
o
Quyosh va shamol energiyasiga asoslangan yirik energetik loyihalar amalga oshiriladi,
bu esa tabiiy gazga bo‘lgan qaramlikni kamaytiradi.
2.
Iqlimga ta’sirni kamaytirish:
o
Issiqxona gazlari chiqindilari qisqaradi.
o
Tabiiy resurslardan foydalanish
samaradorligi oshadi, bu esa iqlim o‘zgarishining
oldini olishga yordam beradi.
3.
Qayta tiklanadigan energiya ulushi oshadi:
o
2030 yilgacha umumiy energiya iste’molidagi qayta tiklanadigan energiya ulushi
sezilarli darajada ortishi kutilmoqda.
4.
Yashil iqtisodi
yotda yangi ish o‘rinlari yaratiladi:
o
Ekologik toza texnologiyalarni joriy etish orqali yangi kasblar va iqtisodiy faoliyat
turlari rivojlantiriladi.
o
Bu ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
5.
Tabiiy resurslar tejab foydalaniladi:
o
Sug‘orish tizi
mlarini modernizatsiya qilish orqali suv resurslari samarali boshqariladi.
o
Suvdan o
qilona foydalanish bilan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining sifat va hajmi
oshadi.
“O‘zbekiston –
2030” strategiyasida “Yashil iqtisodiyot” tamoyillarining amalga oshirilish
i
mamlakatning kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishini belgilaydi. Biroq, ushbu yo‘na
l
ishda ba’zi
muammolarni hal qilish muhim ahamiyatga ega:
1.
Moliyaviy ta’minot:
o
Yashil iqtisodiyotga o‘tish katta moliyaviy sarmoyalarni talab qiladi. Xalqaro moliyaviy
tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirish zarur.
2.
Texnologiyalarni joriy etish:
o
Zamonaviy
texnologiyalarni O‘zbekistonga moslashtirish va mahalliy ishlab
chiqarishga kiritish vaqt va resurs talab qiladi.
3.
Aholining xabardorligi:
o
Yashil iqtisodiyot
g‘oyalarini keng joriy qilish uchun aholining ekologik savodxonligini
oshirish muhimdir.
4.
Chiqindilarni boshqarish:
o
Qattiq maishiy chiqindilarni qayta ishlashning to‘liq tizimini yo‘lga qo‘yish kechiktirib
bo‘lmas masala bo‘lib qolmoqda.
Yashil iqtisodiyot
bo‘yicha amalga oshirilayotgan sa’y
-harakatlar nafaqat ekologik
barqarorlikni ta’minlaydi, balki
iqtisodiy imkoniyatlarni ham kengaytiradi. Ammo bu jarayonni
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun davlat, xususiy sektor va jamoatchilik hamkorligi muhim
rol o
‘ynaydi. Kelajakda bu chora
-
tadbirlar O‘zbekistonni ekologik barqaror va yashil
iqtisodiyotga ega mamlakat sifatida dunyoda tanitishga xizmat qiladi.
Xulosa va takliflar.
Xulosa o
’
rnida shuni ta
’
kidlash joizki, Mamlakatimizda
“
yashil
”
iqtisodiyotga o
‘
tishda
energiya resurslari iste
’
molini diversifikatsiyalash va qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan
foydalanishni rivojlantirish ikkinchi ustuvor yo
‘
nalish sifatida belgilangan. Ushbu maqsadga
erishishda qayta tiklanuvchi energiya manbalarini o
‘
zlashtirish, binolarni qurish va ulardan
foydalanish, transport sohasi hamda qurilish materiallari ishlab chiqarishda energiya
iste
’
molini diversifikatsiyalash muhim ahamiyat kasb etadi. 2030 yilga qadar qayta tiklanuvchi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
52
energiya manbalarini yanada rivojlantirish hisobiga ushbu energiya manbalari ulushini
umumiy elektr energiya ishlab chiqarish hajmining 25%idan ko
‘
prog
‘
iga yetkazish, aholi va
iqtisodiyot tarmoqlarining zamonaviy, arzon va ishonchli energiyadan foydalanish
imkoniyatini 100%ga yetkazish vazifalari belgilangan.
Adabiyotlar/Литература/References:
Farmon (2023)
“O‘zbekiston —
2030” strategiyasi to‘g‘
risida
O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining Farmoni, 11.09.2023 yildagi PF-158-son.
Jonathan M. Harris. (2003) Sustainability and Sustainable Development. International
Society for Ecological Economics. - P. 1.
Qaror (2019) O‘zbekiston Respublikasi Pre
z
identining 2019 yil 4 oktabrdagi “2019 —
2030
yillar davrida O‘zbekiston Respublikasining “yashil” iqtisodiyotga o‘tish strategiyasini tasdiqlash
to‘g‘risida”gi PQ
-4477- son Qarori.
Вахабов А.В., Хажибакиев Ш.Х. ва бошқалар (2020). Яшил иқтисодиёт: Дарслик. / –
Тошкент.: “Universitet”,
-
262 б.
