Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
86
O‘ZBEKISTONDA KADRLAR TAYYORLASH SIYOSATI VA UNDA XORIJIY
DAVLATLAR TAJRIBALARIDAN FOYDALANISH
i.f.n., dots.
Mahsutaliyev Abdusalom Hasanovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0008-3444-0908
Annotatsiya.
Pedagogika oliygohi bitiruvchisi, nafaqat fuqarolarni bilimli qilib tayyorlash
va mamlakat inson kapitalini shakllantirish, shu bilan birga mavjud pedagogik qadriyatlarini
asrab-avaylash, rivojla
ntirish va keyingi avlodga uzatishda ham muhim bo‘g‘in hisoblanadi.
Mazkur maqolada O‘zbekistonda kadrlar tayyorlash siyosati va unda xorijiy d
avlatlar
tajribalaridan foydalanish istiqbollari yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
pedagogik ta’lim, iqtisodiy rivojlantirish, ta’lim texnologiyalari, kadrlar
muammosi, maxsus pedagogika, Yevropa standarti, majburiy ta’lim, “iqtidorli o‘quvchi”.
ПОЛИТИКА ПОДГОТОВКИ КАДРОВ В УЗБЕКИСТАНЕ И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ОПЫТА
ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН
к
.
э
.
н
.,
доц.
Махсуталиев Абдусалам Гасанович
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
Выпускник педагогического университета является важным звеном не
только в обучении граждан и формировании человеческого капитала страны, но и в
сохранении, развитии и передаче существующих педагогических ценностей следующему
поколению. В данной статье описывается политика подготовки кадров в Узбекистане и
перспективы использования в ней опыта зарубежных стран.
Ключевые слова
:
педагогическое образование, экономическое развитие,
образовательные
технологии,
кадровая
проблема,
специальная
педагогика,
евростандарт, обязательное образование, «одаренный ученик».
PERSONNEL TRAINING POLICY IN UZBEKISTAN AND THE USE OF THE EXPERIENCE OF
FOREIGN COUNTRIES
PhD, assoc. prof.
Mahsutaliyev Abdusalom Hasanovich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
A graduate of a pedagogical university is not only an important link in the
education of citizens and the formation of the country's human capital, but also in the
preservation, development and transfer of existing pedagogical values to the next generation. This
article discusses the policy of personnel training in Uzbekistan and the prospects for using the
experience of foreign countries in it.
Keywords:
pedagogical education, economic development, educational technologies,
personnel problems, special pedagogy, European standard, compulsory education, "gifted
student".
U
O‘K:
331.08
XII SON - DEKABR, 2024
86-90
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
87
Kirish.
Har qanday korxona yoki tashkilotning rivojlanishi, texnik va moliyaviy imkoniyatlari
yuqori bo‘lishi ko‘p jihatdan ishchi
-xodimlar, mutaxassislarning bilimi, malakasi va tajribasi
darajasiga bog‘liq.
Xodimning malakasi yuqori, bilimi chuqur
bo‘lsa ham un
i muntazam
ravishda rivojlantirish, oshirib borish talab etiladi. Zero, texnika va texnologiya to‘xtovsiz
yangilanib bormoqda. Bu esa ishchi-
xodimlarni kasb mutaxassisligi bo‘yicha o‘qitish, rahbarlar,
muhandis-texnik xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish, zamon evrilishlariga
tezda moslasha olishga tayyor bo‘lishi doimo dolzarb bo‘lib qolishini anglatmoqda. Jahonda
inson omili va kapitali, qobiliyati va salohiyatidan innovatsiyalarni, raqamli boshqaruv tizimi
va axborot kommunikatsiya vositalarini joriy qilish asosida samarali foydalanish keng tadbiq
etilayotgan bugungi kunda, pedagog kadrlar tayyorlashdagi muammolar inson kapitali
sifatining o‘sishini susayishiga sabab bo‘lmoqda. SHu bilan birga ohirgi yillarda dunyoning
qator mamlakatlarida (i
qtisodiy taraqqiy etgan mamlakatlarda ham) ta’lim tizimining barcha
bosqichlarida yuqori malakali pedagog kadrlar tanqisligi kuzatilmoqda.
Adabiyotlar sharhi.
Respublikamizda ham kadrlar bo‘shlig‘ini to‘ldirish, shu jumladan, umumta’
lim
maktabgacha ta’l
i
m tashkilotlari va maktablarida pedagog kadrlarga bo‘lgan ehtiyojlarni
qondirish ob’ektiv zarurat. Ushbu masalalarni hal qilish mexanizmlarini ilg‘or horijiy tajribalar
asosida ishlab chiqish zarurati tadqiqotning dolzarbligini belgilaydi.
O‘zbekiston Res
publikasi
Prezidentining 2020-yil 27-
fevraldagi "Pedagogik ta’lim sohasini yanada rivojlantirish chora
-
tadbirlari to‘g‘risida"gi PQ
-4623-
son Qarorida pedagogik ta’lim sohasini yanada
takomillashtirish, zamonaviy bilim va pedagogik texnologi
yalarni qo‘llash
ko‘nikmalariga ega,
mamlakatimizni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishda munosib hissa qo‘shuvchi yuqori malakali
mutaxassislar tayyorlash uchun professional pedagog kadrlar yetkazib berish, sohaga ilg‘or
ta’lim texnologiyalarini joriy qilis
h kerakliligi asosiy maqsad ekanligi qayd etilgan (Qaror,
2020). 2022- 2026-
yillarga mo‘ljallangan O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi"da ham
ushbu mavzu yuzasidan fikrlar yuritilib, bir qancha ustuvor vazifalar belgilab berilgan. Mazkur
qarorlar qabul qilinishi ham yurtimizda malakali kadrlar tayyorlashga qaratilgan yuksak
e’tiborni ko‘rsatmoqda.
Ta’limda ixtisoslashtirishning ilmiy asoslangan tizimi joriy qilinmaganligi, ta’lim
tarmoqlarida moddiy-texnik va innovatsiya tizimining talab darajasida emasligi, oliy
ma’l
u
motli professional pedagog kadrlar tayyorlaydigan Oliy ta’lim muassasalari (OTM)ning
malaka oshirish va qayta tayyorlash muassasalari bilan integratsion munosabatlaridagi
muayyan muammolarning yuzaga kelishi natijasida xalq ta’limi tizimid
a ayrim fanlar
(m
aktabgacha ta’lim, boshlang‘ich ta’lim, rus tili va adabiyoti, ingliz tili, matematika,
informatika va axborot texnologiyalari, kimyo, fizika va astranomiya) bo‘yicha o‘qituvchilarga
bo‘lgan ehtiyoj qondirilmay qolmoqda. Ma’lumki, hozirgi
kunda mamlakatimi
zda ta’lim
tizimini, xususan, pedagogikani jamiyatning yangi talablariga muvofiq, tez o‘zgaruvchan
ijtimoiy-iqtisodiy shart-
sharoitlar, umuman ta’lim paradigmasining o‘zgarishi bilan isloh
qilishga katta ahamiyat berilmoqda (
Ne’matullaeva
, 2024). Keyingi y
illarda ta’lim tizimini
takomillashtirish, zamonaviy kadrlar tayyorlashga qaratilgan qator ishlar amalga oshirildi.
Prezident qarori bilan 2017-
2021 yillarda Oliy ta’lim tizimini kompleks rivojlantirish dasturi
qabul qilindi. Joriy yilda mamlakatimizda 13t
a yangi oliy ta’lim muassasasi, jumladan, xorijiy
universitetlarning filiallari tashkil etildi. Fanlar akademiyasi va Innovatsion rivojlanish vazirligi
tomonidan yuqori malakali kadrlar tayyorlash ishlari boshlandi. Albatta, bunday e’tibor
yaqin
kelajakda
o‘z samarasini beradi. Lekin barcha sohalarda jadal islohotlar olib borilayotgan bir
paytda shu sur’atga mos ilg‘or kadrlar mamlakatimizga bugun kerak.
Davlatimiz rahbari
mamlakatda kadrlar muammosi mavjudligini barcha sohalarga islohotlar
sur’atiga mos
za
monaviy mutaxassislar kerakligini aytgan edi. SHu maqsadda butun ta’lim tizimi
takomillashtirilmoqda. SHu asnoda xalqaro rivojlangan davlatlar tajribalari o‘rganilib, ishga
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
88
tatbiq etilmoqda. Xalqaro tajribalarini sinchkovlik va qunt bilan
o‘rganish orqali
ta’lim
tarbiyada qotib qolgan, o‘z dolzarbligini yo‘qotib
borayotgan ish shakllari, uslublaridan xalos
bo‘lish bilan birga, uni munosib tarzda yangilashda qo‘shimcha boy
m
anbalarga ega bo‘lamiz
(
G‘ayratova
, 2022).
Malakali kadrlar tayyorlash bo‘yicha bir necha rivojlangan davlatlar ish
uslubidan namunalar ko‘rib chiqamiz.
Malumotlarga ko‘ra, yevropa mamlakatlarida maxsus pedagogika oliy ta’lim mu
assasalari
yo‘q, biroq peda
g
ogika institutlarini o‘z ichiga olgan yirik universitetlar faoliyat yuritadi.
yevropa standartlariga ko‘ra, ta’lim doirasida turli tarmoqlar va kasblar o‘rtasida
harakatlanishga imkoniyat ko‘plab oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’l
im dasturlari orqali
ta’min
l
anadi va ular bo‘lajak o‘qituvchiga yetarli darajadagi malaka beradi. Finlyandiyaning
o‘qituvchi
-
pedagoglar tayyorlash tizimi ko‘p mamlakatlar uchun na’muna bo‘lib xizmat qiladi.
O‘tgan asrning oxirida o‘qituvchilar uchun magistratura darajasi minimal ta’
l
im me’yori deb
belgilandi (shu jumladan, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun ham), bu esa qaysidir darajada
mamlakatdagi pedagoglar hurmatini va ijtimoiy maqomini oshirish uchun muhim hissa qo‘shdi.
Finlyandiyada maktab o‘qituvchisi bo‘lish uchun juda
q
attiq tanlovdan o‘tish zarur: pedagogika
mutaxassisliklarining eng yaxshi talaba-bitiruvchilari 12% atrofida maktablarga ishga olinadi.
Finlyandiya ta’lim tizimining yana bir ijobiy jihati, kichik guruhlarda o‘qitishga ustuvorli
k
berilishi. Bu shubhasiz, t
a’limning yuqori sifatda bo‘lishiga olib keladi
(Muhaz.org, 2023).
Mamlakatda maktab ta’limining muvaffaqiyati maktab o‘quvchilarini qo‘llab
-quvvatlash tizimi
bilan ham bo
g‘l
iq. Finlyandiyada jami iqtisodiyotda bandlar ulushida ijtimoiy ishchilar va
psixol
oglar soni jihatidan, barcha yevropa mamlakatlari orasida yetakchi o‘rinlardan birini
egallaydi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Xitoy dunyoda eng katta aholi soniga ega bo‘lgan davlat bo‘lganligi sababli ham hukumat
qashshoqlikni kamaytirish maqsadida t
a’lim tizimini rivojlantirish dasturini ishlab chiqqan.
Olib borilgan islohotlar natijasida keyingi 10 yilliklarda Xitoy ta’lim tizimi katta yutuqlarga
erishdi. XX asrning o‘rtalariga qadar Xitoy iqtisodiyoti asosan qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan
bo‘l
i
b, qo‘l mehnatiga tayangan dehqonchilik bilan shug‘ullanishgan. Aholining katta qismi
qishloqlarda istiqomat qilgan va ta’limda ko‘proq gumanitar fanlar falsafa, tarix va ijtimoiy
sohalarga ustuvorlik berilgan (Abdurahmonov va boshq, 2006)
. Xitoy ta’lim t
izimi asosan
maktabgacha ta’lim, boshlang‘ich ta’lim, o‘rta ta’lim va oliy ta’limdan iborat. Xitoy Xalq
Respublikasining “Majburiy ta’lim to‘g‘risida”gi qonunining qabul qilinishi barcha uchun
majburiy o‘rta ta’lim tizimini shakllantirdi. YAngi qonunga ko‘
r
a 9 yillik ta’lim majburiy va
bepul qilib belgilandi. Xitoyda pedagogik ta’lim hozirda xalqaro darajaga etib bormoqda.
Rossiya, Yaponiya
va AQSH tajribasidan kelib chiqib, milliy an’analarning o‘ziga xos
xususiyatlarini
hisobga olgan holda o‘z tizimi yara
t
ilmoqda. So‘nggi o‘n yilliklarda Xitoyda
pedagogik kadrlar tayyorlash tizimning rivojlanishi boshqa mamlakatlarga nisbatan ancha tez
va jadallashgan. Yo‘naltiruvchi g‘oyalardan biri kasbiy pedagogik kadrlar tayyorlashni
ng
iqtisodiyot va umuman jamiyat bilan aloqasini mustahkamlashga, urbanizatsiya va
sanoatlashtirishga qaratildi. Mamlakatda pedagogik kadrlar tayyorlash ochiqligini oshirishga
intilmoqda: mavjud ta’lim muassasalari negizida boshqa oliy o‘quv yurtlari ishti
rokidagi
pedagogik ta’lim tizimi bos
qichma-bosqich shakllanmoqda.
Yaponiya ta`limida
“iqtidorli o‘quvchi”
tushunchasi yo‘q
, (Abdurahmonov, 2013) chunki
har bir o‘quvchi alohida iqtidor sohibidir. Ilg‘or mamlakatlar ichida
Yaponiya
ta’limi o‘ziga xos
yo‘nalishi yetakchi o‘rinni egallaydi. Jum
ladan, Yaponiya
ta’lim tizimining tarkibi quyidagicha:
maktabgacha ta’lim , boshlang‘ich maktab , kichik o‘rta maktab, yuqori o‘rta maktab, oiliy ta’lim
tizimlariga kiruvchi oliy o‘quv yurtlari. Boshlang‘ich maktabda o‘q
ituvchilar bolalarni tanqidga,
ya’ni
o‘z xulqining yomon jihatlarini, maktabdagi kamchiliklarni tanqid qilishga o‘rgatishadi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchi faqat ta’lim berish bilan cheklanib qolmay, bolaning har
tomonlama rivojlanishiga tasir etadi. Yaponiya rivojlangan davlatlar ich
ida o‘qituvchining
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
89
maoshi davlat rahbarlari orasida ham yuqori bo‘lgan yagona davlat. Ta’limning bu pog‘onasi 6
yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan bolalarni o‘z ichiga oladi. Muhtoj oilalarning bolalariga moddiy
yordam ko‘rsatiladi. Yuqori o‘rta maktab 10
-11-12-
sinflarni o‘z ichiga oladi, bunday
maktablarning kunduzgi, sirtqi, kechki bo‘limlari mavjud. Y
u
qori bosqich o‘rta maktablarda
butun o‘quv jarayonida o‘quvchilar 80 ta sinov topshirishadi. O‘quvchilar majburiy asosiy
fan
lardan tashqari o‘z xohishlariga ko‘
r
a ingliz tili, texnik ta’lim va maxsus sinovlarga jalb
etiladi. Universitetlariga yuqori va o‘rta maktabning yoki 12 yillik oddiy maktabni bitirgan
o‘quvchilari qabul qilinadi. Universitetlarga qabul qilinish 2 bosqichga bo‘linadi: 1
-bosqich
turar joyda o
‘
tkaziladi, buning uchun yapon tili, matematika, fizika, kimyo, jamiyatshunoslik,
tarix bo‘yicha test sinovlaridan o‘tkazilad
(Abdurahmonov va boshq, 2006). Yaponiyada oliy
ta’lim majburiy hisoblanadi va u kasb ta’limi bilan uzviy bog‘liqdir.
Yaponiya
da bolalar tarbiyasida onalarning roli va mas’uliyati ayniqsa kattadir. Ular
farzandlarining aqlli, dono va
mehnatsevar bo‘lib o‘sishlari uchun oila sulolasi v
a davlat oldida
o‘zlarini ma’sul deb hisoblaydi.
Yaponiya
da oilaviy tarbiya xususida ko‘plab metodik
qo‘llanmalar va tavsiyanomalar nashr etiladi, radio va televideniya orqali ko‘plab pedagogik
maslahatlar berib boriladi. Yaponiya oilalaridagi uy partalari diqqatga sazovordir. U
mukammal, yon tomonidan muhofazalangan qurilma bo‘llib, parta ustida kitob javoni,
yoritkich, soat, qalam, qog‘oz, mikrokalkulyator va boshqa zaruruy ashyolar, shuningdek kerak
bo‘
lib qolgan taqdirda ota-onalarini chaqiradigan signal
tugmachalarigacha o‘rnatilgan.
Yaponiya
o‘rta maktablarining saviyasi AQSH o‘rta maktablari saviyasidan bir muncha yuqori
turadi. YUqoridagilardan ko‘rinib turibdiki
Yaponiya
da ta’lim tizimi ham shaklan
, ham
mazmunan yuksak uyg‘unlik kasb etgan. Ibrat ol
s
a, o‘rgansa arziydigan jihatlari ko‘p. e’tiborli
yana bir tomoni
–
Yaponiya
da faqat milliy an’analar bilan cheklanib
Fransiya, Germaniya kabi taraq
qiy etgan mamlakatlarning ilg‘or pedagogik ish tajribalari ham
ijodiy o‘zlashtiril
-
gan. Bunday tajribalar Respublikamiz ta’lim tizimini yanada yuqori pog‘onaga
ko‘tarishda qo‘l kelishi shubhasiz.
Germani
ya jahon ma’rifat va madaniyat o‘choqlaridan biri. U
shbu davlatda har bir fuqaro
o‘z shaxsini erkin rivojlantirish, o‘z iqtidori moyilligi va qobiliyatiga qarab maktab, o‘qish joyi
va kasb tanlash huquqiga ega. Maktab ta’lim tizimi boshlang‘ich va o‘rta ta’lim muassalaridan
iborat. Barcha davlat maktablarida
o‘qish bepul. Germaniyada maktab ta’limi quyidagi maktab
tiplariga bo‘linadi: boshlangi’ch maktab; yo‘nalish maktablari;
asosiy maktab; real maktab;
g
imnaziya; umumiy maktab ; maxsus maktab. Boshlang‘ic
h
maktab ta’lim tizimining poydevori
hisoblanadi (Basovskiy, 2007)
. Boshlang‘ich maktabdan so‘ng o‘quvchilar yo‘nalish maktabga
o‘tishadi. Asosiy yoki to‘liq xalq maktabi boshlang‘ich maktabni
bitirib, real maktab yoki
gimnaziyaga bormagan barcha o‘quvchil
a
r uchun majburiydir. Asosiy maktab o‘qituvchilari
o‘zlarini o‘qituvchi emas, ijtimoiy pedagog, deb his qiladi. Lekin asosiy maktabdagio‘quvchilar
yomon o‘zlashtirishiga qaramasdan kasbiy ta’lim olishiga majbur bo‘lishadi. Real maktablar
ikkinchi bosqichga
qarashli bo‘lib, odatda 5
-10-
sinflarni o‘z ichiga oladi. Real maktab yuqori
darajali kengaytirilgan umumiy ta’lim beradi va o‘quvchilarni mustaqil fikrlash, mas’uliyat
hissi, insonlarga rahbar
lik qilish ko‘nikmalariga yuqori talab qo‘yadigan kasb egalari
b
o‘lishi
uchun kasbiy ta’lim kurslariga tayyorlaydi. Germaniya ta’limi o‘ziga xos yo‘nalishga juda
murakkab tizimga ega. Germaniya davlatida taraqqiy etgan davlatlar orasidan o‘rin olishda
o‘zini oqlab kelayotgan ta’lim tizimi mavjud.
Xulosa va takliflar.
Xulosa o‘rnida shuni ta’ki
dlash joizki, yurtimizda yoshlarimizning chuqur bilim olishi,
kasb-hunar egallashi uchun barcha imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Davlatimiz rahbari
tomonidan sanoat korxonalari uchun zamonaviy bilimlarni egallagan, malakali,
raqob
atbardosh muhandis kadrlarni tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jamiyatda
sodir bo‘layotgan bugungi yangiliklar hamda iqtisodiy o‘zgarishlar ta’lim tizimiga xususan o‘rta
maxsus kasb-hunar ta
’
limiga boshqacha yondashishni talab qiladi. Kadrlar tayyorlash milliy
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
90
dasturining asosiy amalga oshirish vazifalaridan biri ta`lim oluvchilarning tayyorgarlik sifati va
ixtisosiga zaruriy talablarni, ularning madaniy va ma`naviy-ruxiy darajalarini aniqlab beruvchi
davlat ta
’
lim standartlarini yaratish va tatbiq
etishdir. Davlat va jamiyat uzluksiz ta’lim va
kadrlar tayyorlash tizimi barcha uchun ochiq bo‘lishini va hayot o‘zgarishlariga
moslashuvchanligini ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasi
tomonidan inson huquqlari, ta’lim,
bola huquqi sohasidagi shartnomalar va konventsiyalarning bajarilishi, kadrlar tayyorlash
sohasida jahon ilg‘or tajribasini hisobga olish uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining
barcha jihatlariga daxldor bo‘lib
, uning rivojlanishi omillaridan biridir. Kadrlar tayyorlash
milliy mo
delining o‘ziga xos xususiyati mustaqil ravishdagi to‘qqiz yillik umumiy o‘rta hamda
uch yillik o‘rta maxsus, kasb
-
hunar ta’limini joriy etishdan iboratdir. Bu esa, umumiy ta’lim
dasturl
aridan o‘rta maxsus, kasb
-
hunar ta’limi dasturlariga izchil o‘tilishi
n
i ta’minlaydi.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Abdurahmonov Q.X. (2013) Ijtimoiy soha iqtisodiyoti. Darslik.
–
T.: Iqtisodiyot, 418 b.
Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. (2006) Personaln
i boshqarish (oliy o‘quv yurti talabalari
uchun darslik).
–Toshkent: “O‘qituvchi” , 34
5 b.
Basovskiy L.E. (2007) Teoriya ekonomicheskogo analiza. Uchebnoye posobiye.
–M.: «Infra
-
M», 220 b.
G‘ayratova
N.B. (2022) “KADRLAR TAYYORLASH MILLIY DASTURI” AMALDA. SSIYENTIFIS
PROGRESS VOLUME 3 ǀ ISSUYE 4 ǀ 2022 ISSN: 2181
-16010
https://muhaz.org/ozbekiston-respublikasining-kadrlar-tayyorlash-milliy-modeli-v.html
Muhaz.org. (2023). O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy modeli va uning
mohiyati Reja. [online] Available at: https://muhaz.org/ozbekiston-respublikasining-kadrlar-
tayyorlash-milliy-modeli-v.html.
Ne’matullaeva D.T. (2024) O‘zbekistonda xorij tajribalari asosida pedagog kadrlar
tayyorlashni takomillashtirish. «Maktabgacha taʼ
lim tizimi xodimlarini rivojlantirish: amaliyot va
xorijiy tajriba» respublika ilmiy
-amaliy konferensiyasi 2024 yil 23-24 may.
Qaror (2020) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020
-yil 27-fevraldagi "Pedagogik
ta’lim sohasini yanada rivojlantirish chora
-
tadbirlari to‘g‘risida"gi PQ
-4623-son Qarori.
