Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
152
PENSIYA TIZIMINI MOLIYALASHTIRISHNING AMALIY TAHLILI
Rajabov Nuriddin Ravshanovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0002-2269-7315
Annotatsiya.
Maqolada “Pensiya tizimini moliyalashtirishning amaliy tahlili”
tushunchasining mazmuni va
ahamiyati, pensiya jamg‘armasining daromadlari va xarajatlari,
pensiya jamg’armasining moliyaviy manbalari, pensiya jamg’armasiga ta’sir etuvchi demografik,
iqtisodiy, ijtimoiy omillar, davlat pensiya ta’minoti,
jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti,
xus
usiy pensiya ta’minoti, taqsimlanuvchi va aralash pensiya modellari tahlili amalga oshirilgan.
Kalit so‘zlar:
pensiya, daromad, xarajat, demografiya, ijtimoiy himoya, iqtisodiy omil,
demografik omil, ijtimoiy om
il, davlat pensiya ta’minoti, xususiy pensiya, jamg‘ariladigan pensiya,
milliy pensiya tizimi.
ПРАКТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ФИНАНСИРОВАНИЯ ПЕНСИОННОЙ СИСТЕМЫ
Ражабов Нуриддин Равшанович
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация
.
В статье анализируются содержание и значение понятия
«Практический анализ финансирования пенсионной системы», доходы и расходы
пенсионного фонда, источники финансирования пенсионного фонда, демографические,
экономические, социальные факторы, влияющие на пенсионный фонд, государственное
пенсионное обеспечение, накопительное пенсионное обеспечение, негосударственное
пенсионное обеспечение, распределенная и смешанная модели пенсионного обеспечения.
Ключевые слова:
пенсия, доходы, расходы, демография, социальная защита,
экономический фактор, демографический фактор, социальный фактор, государственное
пенсионное обеспечение, негосударственное пенсионное обеспечение, накопительная
пенсия, национальная пенсионная система.
PRACTICAL ANALYSIS OF FINANCING THE PENSION SYSTEM
Rajabov Nuriddin Ravshanovich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article analyzes the content and significance of the concept of "Practical
analysis of pension system financing", income and expenses of the pension fund, financial sources
of the pension fund, demographic, economic, social factors affecting the pension fund, state
pension provision, funded pension provision, private pension provision, distributed and mixed
pension models.
Keywords:
pension, income, expenses, demography, social protection, economic factor,
demographic factor, social factor, state pension provision, private pension, funded pension,
national pension system.
UO‘K:
35.087.43
XII SON - DEKABR, 2024
152-159
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
153
Kirish.
Xozirgi kunda jahonning ko‘pgina davlatlarida pensiya jamg‘armasining daromadlari
xarajatlarini qoplolmaslik holatlari kuzatilmoqda. Mazkur holatlarni mamlakatimizda yuz
berishini oldini olish uchun bir qancha chora-tadbirlarni amalga oshirishni talab etadi. Bundan
tashqari pensiya va nafaqalar miqdorini oshirish, pensionerlarning ijtimoiy himoyasini
ko‘chaytirish, aholi turmush darajasini oshirish kabi bir qancha muammolar mavjud. Istiqlol
yill
arida pensiya ta’minoti masalalarida ijobiy yutuqlarga erishilganiga qaramasdan, budjetdan
tashqari Pensiya jamg‘armasi daromadlarini shakllantirish mexanizml
arini zamonaviy
moliyaviy siyosat kontsepsiyalari asosida takomillashtirib borish ham jamg‘arma
mablag‘laridan oqilona foydalanish va uni maqsadli sarflashning ijtimoiy
-iqtisodiy va huquqiy
asoslarini ilmiy-amaliy tadqiq etishni taqozo etmoqda. Shuningdek
, o‘zini amalda to‘la oqlagan
taraqqiyot modeliga hamohang ravishda mamlakat pensiya ta’minoti
tizimining barqarorligini
yanada yaxshilash borasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlar bugungi kunning dolzarb
vazifalaridan biriga aylanib bormoqda.
Adabiyotlar sharhi.
Iqtisodchi-
olim Borisenko tadqiqotlari fuqarolarni keksalik davrida kambag‘all
ikdan
himoyalash, mehnat faoliyati tugashi bilan pensiyaga chiqish oldidan to‘lanadigan ish haqi
miqdoriga proportsional tarzda belgilangan muayyan miqdordagi kafolatlangan daromadni
ta‟minlash, bu daromadni kelajakda turmush darajasining pasayishidan himo
yalash kabilar
pensiya tizimining asosiy maqsadi ekanligi, pensiya tizimining barqaror amal qilishi jamiyatda
ijtimoiy barqarorlikning garovi hisoblanishi va ak
sincha, pensiya ta’minotining nobarqarorligi
kuchli ijtimoiy xavfni yuzaga keltirishi kabilar bayon qilingan (Борисенко, 2009).
Roik ta’kidlashicha, pensiyaning miqdori fuqarolar tomonidan to‘lanadigan sug‘urta
badallari va olgan ish haqi miqdoriga bog‘lan
gan hamda yollanib ishlayotgan ishchilarning
majburiy pensiya sug‘urtasi bo‘yicha yoshga doir, nogironlik va boquvchisini yo‘qotganlik
pensiyalari nazarda tutilgan (Роик, 2012).
Fedotov (2015)
tadqiqotlarida jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining ijobiy
jihatlari
jamiyatda ijtimoiy adolatni ta’minlash, ijtimoiy kafolatlarni yaratish, siyosiy barqarorlikni
vujudga keltirish va ta’minlab turishning asosiy shartsharoitlaridan biri sifatida e’tiro
f etilgan.
Shu bilan birga, jamg‘arib boriladigan pensiya tizim
ining salbiy xususiyatlari ham mavjud.
Jumladan, pensiya islohotlarini amalga oshirayotgan mamlakatlar jamg‘arib boriladigan
pensiya tizimini joriy qilish va faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash h
amda ushbu tizimni aholining
keng qatlamlari tomonidan qabul qi
linishi bilan bog‘liq muammolarga duchor bo‘lishlari
mumkin. Boz ustiga, “pensiya islohotlarini endigina boshlayotgan mamlakatlar uchun jamg‘arib
boriladigan pensiya tizimining taqsimlanuvchi p
ensiya tizimi bilan o‘zaro munosabatlarida bu
muammolar yanada
o‘tkir tus olishi mumkin”
.
Shuningdek, ushbu tizimda moliyaviy risk darajasi yuqori bo‘ladi, ayniqsa, nobarqaror
iqtisodiyot sharoitida bu nihoyatda jiddiy masala hisoblanadi. Shunday bo‘lsa
-d
a, jamg‘arib
boriladigan pensiya tizimining kelajagi nisbatan p
orloqdir. Bayon etilganlardan ko‘rinib
turibdiki, pensiya tizimidagi islohotlar ishlovchilarning mehnat faoliyatidan keyingi moliyaviy
barqarorligining keskinlashuviga, ishlovchilarning pensiyaga chiqqandan keyingi moddiy
ta’minotiga, fuqarolarning qarilikda moddiy xavfsizligini ta’minlashga, shuningdek, fuqarolarni
keksalik davrida kambag‘allikdan himoyalashga, jamg‘arib boriladigan pensiya tizimining
ijtimoiy adolatni ta’minlash, ijtimoiy kafo
latlarni yaratish, siyosiy barqarorlikni vujudga
keltirish va t
a’minlashga qaratilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Ijtimoiy omillar mamlakat darajasida ijtimoiy va mehnat munosabatlarining
rivojlanganlik darajasini belgilaydi. Davlat rivojlanishining tarixiy va etnik-madaniy
xususiyatlari, milliy mentalitet, jami
yatning dinga bo‘lgan munosabati, davlat tomonidan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
154
strategik va taktik maqsadlarni ko‘zlagan holda olib borilayotgan ijtimoiy siyosat, aholining
ijtimoiy tarkibi, mehnat bozoridagi vaziyat, tarkib topgan ish haqi darajasi kabilarni ijtimoiy
omillarga misol sifatida keltirishimiz mumkin. Iqtisodiy omillar davlatning moliyaviy
imkoniyatlari, milliy pensiya tizimining asosi va uning faoliyat ko‘rsatish samaradorligini
belgilab beruvchi iqtisodiy shart-sharoitlarni belgilab beradi.
Iqtisodiy omillar sirasiga davlat moliyasining holati, jamiyat farovonligi darajasi, strategik
maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda amalga oshiriluvchi iqtisodiy siyosat, davlatning
iqtisodiyotdagi o‘rni, mamlakatda
ishlab chiqarishning rivojlanganlik darajasi kabilarni
kiritishimiz mumkin.
Demografik omillar ham yuqoridagi omillar singari pensiya tizimining sifat va miqdoriy
xususiyatlarini aniqlashda muhim mo‘ljal sifatida xizmat qiladi, chunonchi demografik omill
ar
jamiyatning pensiya himoyasiga bo‘lgan ehtiyojlarini aks ettiradi. Demografik omillar o‘z ichiga
aholining yosh tarkibi, pensionerlarning jamiyatdagi ulushi, aholining o‘sish sur’atlari, ish bilan
band bo‘lganlar va pensionerlarning nisbati kabi bir qator ko‘rsatkichlarni qamrab oladi.
Pensiya tizimiga ta’sir ko‘rs
atuvchi omillarni tahlil qilish asnosida yaxlit tarzda pensiya
tizimlarini tasniflashga harakat qilamiz. Pensiya tizimlarini tiplarga ajratish va
tizimlashtirishning bir necha
mezonlari mavjud. Bunda asosiy mezon sifatida davlatning o‘rni
muhim o‘rin egall
aydi. Milliy pensiya tizimiga davlat va xususiy tashkil etuvchilar-ning
ta’siridan kelib chiqqan holda, pensiya tizimlarini quyidagi turlarga ajratishimiz mumkin:
-davlat pensi
ya tizimi (davlat pensiya ta’minoti ustunlik qiladi);
-aralash tizim (davlat va
xususiy pensiya ta’minotining o‘ziga xos qorishmasi);
-
xususiy pensiya ta’minoti (xususiy pensiya ta’minoti ustunlikka ega bo‘ladi).
Pensiya tizimlarini tizimlashtirishning navbatdagi mezoni sifatida moliyalashtirish
tamoyilidan foydalanish mumkin. Ushbu
mezonga ko‘ra pensiya tizimlarining quyidagi turlari
(modellari) ajratiladi:
-
taqsimlovchi (pensiya to‘lovlari uchun joriy xarajatlar joriy, ko‘pincha soliqli tushumlar
hisobi
dan moliyalashtiriladi va to‘lovlar budjet yoki budjetdan tashqari fondlardan am
alga
oshiriladi);
-
jamg‘arib boriluvchi (maxsus jamg‘armadagi ishtirokchining hisobvarag‘ida ish haqidan
ajratmalar shaklida kapital shakllanadi, bu kapital investitsiya qilinadi va investitsiyadan
olingan daromad bilan birgalikda jamg‘arilgan kapital pensiya shaklida to‘lab beriladi);
-
aralash (taqsimlash va jamg‘arishga asoslangan pensiya tizimlaridan bir o‘rinda
foydalaniladi). Pensiya tizimining taqsimlashga asolangan modeli (pay-as-you-go system)
avlodlar birdamligi tamoyiliga asoslanadi, shuning uchu
n uni ko‘pincha solidar model sifatida
ham talqin qilishadi. Ushbu tamoyilning mohiyati shundaki, keksa avlod (pensionerlar) ning
pensiya ta’minoti uchun javobgarlik yosh avlod
(iqtisodiy faol aholi) zimmasiga yuklatiladi.
Aksariyat holatlarda taqsimlash t
izimi davlatga tegishli bo‘ladi. Taqsimlash modelida, qoida
tariqasida, mehnat staji va ish haqi miqdoridan kelib chiqqan holda, kafolatlangan pensiya
darajasi belgilanadi, (pe
nsiya darajasi, odatda, past bo‘ladi, chunki bunda asosiy e’tibor
kambag‘allikda
n himoya qilishga qaratiladi). Ushbu modelning asosiy kamchiligi uning
demografik o‘zgarishlarga nisbatan zaifligida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy faol aholining ( amalda
mehnat f
aoliyati bilan shug‘ullanayotganlar) ulushi qanchalik past va pensionerlarning a
holi
yosh tarkibida ulushi qancha yuqori bo‘lsa, to‘lovlarni moliyalashtirish budjetga shuncha katta
yuk bo‘lib tushadi.
Jamg‘arib boriluvchi model (funded system) sug‘urta tam
oyiliga asoslanadi, pensiya
to‘lovlari ishtirokchilarning butun mehnat faoliyati
davomidagi badallari hisobidan
shakllantirilgan jamg‘armadan amalga oshiriladi. Mazkur modeldan foydalanish asosida ish
haqi o‘rtacha va o‘rtachadan yuqori bo‘lgan xodimlar kelajakda o‘zlarining o‘rtacha ish haqiga
teng bo‘lgan miqdorda pensiya olishga umid qilishlari mumkin bo‘ladi. Biroq, u milliy moliya
bozorining yuqori darajada rivojlanishini nazarda tutadi, xususan, jamg‘arib boriluvchi pensiya
ta’minoti ko‘p jihatdan zarur infratuzilmaning mavjudligi, bozor ko‘lami, raqobat darajasi,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
155
tartibga solish
va nazorat sifati, yuqori bo‘g‘in rahbariyatining professionallik darajasi va
xatarlarni boshqarish sifati kabilarga bog‘liqdir. Bundan tashqari, mazkur tizimni taqsimlash
tiz
imi bilan taqqoslash, u demografik omillarga nisbatan kamroq sezgir bo‘lsada, am
mo u
investitsiya jarayonining samarasizligi va moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar natijasida moliyaviy
aktivlarning qadrsizlanish xatari bilan ifodalanuvchi iqtisodiy omillarga juda ham sezgir
ekanligi borasida xulosa qilish imkonini beradi. Jamg‘arib borilad
igan pensiya tizimi
keyinchalik uni pensiya yoshiga yetganda tovar va xizmatlarni iste’mol qilishga almashtirish
maqsadida mehnat faoliyati davomida ma’lum bir aktivlar portfel
ini shakllantirish
imkoniyatini beradigan bo‘lsa, asosan davlat tasarrufida bo‘l
gan taqsimlashga asoslangan
pensiya tizimi pensionerga yosh avlod tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlarning bir qismini
o‘zlashtirishiga va’da beradi.
Pensiya tizimiga oid tadqiqotlarning aksariyatida tizimdagi muammolarning bosh sababi
sifatida belgilan
gan pensiya yoshi hamda aholining umr ko‘rish davri o‘rtasidagi tafovutning
kengayib borishi ko‘rsatiladi. Bu esa insonlarning umr ko‘rish davrining uzayishi, tug‘ilish
ko‘rsat
kichlarining pasayishi, mehnatga layoqatli aholi migratsiyasi kabi omillar bilan
bog‘liqdir.
1-
jadval ma’lumotlari ko‘rish mumkinki, jahonning ba’zi mamlakatlarida o‘rtacha umr
ko‘rish davomiyligi 1991
-2019 yillarda 3-6 yoshga ortgan hamda 2050 yilga borib 2019 yilga
nisbatan 3-8 yoshgacha ortishi prognoz qilingan.
1-jadval
Jahonnin
g ba’zi mamlakatlarida demografik omillar
o‘zgarishlari va
ularning pensiya tizimiga ta’siri
(Peng, 2008)
T/r
Mamlakatlar
1991-yil
2010-yil
2019-yil
2050-yil
I
O‘rtacha umr ko‘rish davomiyligi (yil)
1
Germaniya
75,98
80,4
81,1
85,26
2
AQSh
75,65
78,9
78,8
83,1
3
Rossiya Federatsiyasi
66,58
70,3
72,3
76,6
4
Yaponiya
79,42
83,3
84,4
87,9
5
Saudiya Arabistoni
70,11
74,4
74,9
79,3
6
O‘zbekiston
66,27
70,2
71,5
74,7
II
Fertillik ko‘rsatkichi (birlikda)
1
Germaniya
1,30
1,39
1,6
1,7
2
AQSh
2,03
1,9
1,8
1,8
3
Rossiya Federatsiyasi
1,55
1,66
1,8
1,8
4
Yaponiya
1,48
1,4
1,4
1,6
5
Saudiya Arabistoni
5,55
2,85
2,3
1,7
6
O‘zbekiston
3,95
2,5
2,4
1,9
III
65 yoshdan oshganlarning jami aholidagi ulushi (%da)
1
Germaniya
15,1
20,6
21,6
30,0
2
AQSh
12,7
13,0
16,2
22,4
3
Rossiya Fedratsiyasi
10,6
13,1
15,1
22,9
4
Yaponiya
12,3
22,5
28,0
37,7
5
Saudiya Arabistoni
2,8
3,0
3,4
17,2
6
O‘zbekiston
4,2
4,5
4,6
12,2
BMT hisob-
kitoblariga ko‘ra, jahon aholisi tarkibida 65 yoshdan kattalarning ulushi 1990
yildag
i 6 foizdan 2019 yilda 9 foizga ko‘tarilgan, prognozlarga ko‘ra bu ko‘rsatkich 2050 yilga
borib 16 foizga yetadi. Jahon miqyosida o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligi erkaklarda 69,9 va
ayollarda 74,7 yoshga yetdi. Fertillik darajasi aksincha qisqarib borishi kuzatilmoqda, xususan,
jahonda 1990 yilda 3,0 ni, 2019 yilda 2,5 ni tashkil etgani holda 2050 yilga borib 2,2 ga tushishi
prognoz qilingan. Barcha xalqaro tashkilotlarning hisob-
kitoblarida umr ko‘rish davomiyligi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
156
shiddat bilan uzayib borayotganligi va buning davom etishi, fertillik darajasining esa aksincha
pasayib borayotganligi qayd etilgan (Beknazarov, 2023).
Fertillik ko‘rsatkichi 1991
-2019 yillarda Germaniya va Rossiya mamlakatlarida +0,3 ga
ortgan bo‘lsa, boshqa mamlakatlarda muntazam kamayib borgan.
Biroq 2050 yilga borib
aksariyat mamlakatlarda bu ko‘rsatkich deyarli tenglashishi prognoz qilingan. Jami aholi
tarkibida 65 yoshdan oshgan ah
oli salmog‘i 2050 yilgacha oshib borishi hamda 2019 yilga
nisbatan Germaniyada 9,4 foizli bandga, O‘zbekistonda 7
,6 foizli bandga ortishi prognoz
qilingan. Bunday demografik o‘zgarishlar pensiya tizimini ham institutsional, ham parametrik
jihatdan isloh et
ish zarurligini ko‘rsatadi.
Xalqaro amaliyotda ijtimoiy ta’minotga muhtojlikni belgilovchi bir qancha mezonlar
mavjud. Bu mezonlar mamlakatdagi ijtimoiy, iqtisodiy, demografik va boshqa jihatlarni hisobga
olgan holda joriy etilgan. Xususan, pensiya olish huquqi uchun belgilangan asosiy mezonlar:
pensiya yoshi yoki mehnat qilish layoqatini yo‘qotganligi, belgilangan m
ehnat staji yoki pensiya
sug‘urtasida ishtirok etganligi kabilardir. Lekin, qonunchilikda mehnat stajiga ega bo‘lmagan
yohud pensiya sug‘urtasi
da ishtirok etmagan muhtoj fuqarolar ham qariganda, mehnat qilish
layoqatini yo‘qotganda, boquvchisini yo‘qotgan
hollarda davlat tomonidan ijtimoiy
ta’minlanishi mumkinligi belgilangan, bu esa qonunchilikda «ijtimoiy nafaqa», «ijtimoiy
yordam» yoki «ijtimoiy pensiya» kabi nomlar bilan yuritiladi, faqat bunday to‘lovlar qat’iy
belgilangan miqdorlarda hamda o‘ta muhtoj
bo‘lganlarga beriladi.
Pensiya ta’minoti tizimidagi asosiy muammolardan biri mehnatga layoqatli aholi
qatlamining pensiya sug‘urtasi tizimida ishtirok etishi va ularning ijtimoiy ta’minot tizimiga
qamrab olinishi masalasidir, ya’ni «qamrov darajasi»dir. «Qamrov darajasi» mamlakat jami
aholisining qancha qismi hech bo‘lmaganda bitta ijtimoiy ta’minot turi bilan qamrab
olinganligini hamda ular keksayganda, mehnatga layoqatsizlik yuzaga kelganida, ishsiz
qolganida va boshqa hollarda turmush kechirishlari uchun hukumat tomonidan kafolatlangan
to‘lovlarni olishlarini anglatadi.
2-jadval
Milliy pensiya ta’minoti tizimining asosiy ko‘rsatkichlari
(Rustamov, 2018)
№
Ko‘rsatkichlar
2016-
yil
2017-
yil
2018-
yil
2019-
yil
2020-
yil
2021-
yil
2022-
yil
1.
Jami aholi, mln. kishi
31575,3 32120,5 32656,7 33255,5 33905,2 34558,9 35271,3
2.
Iqtisodiy faol aholi, mln. kishi
14022,4 14357,3 14641,7 14876,4 14797,4 14980,7 15139,1
3.
Iqtisodiyottda bandlar, mln. kishi 13298,4 13520,3 13273,1 13541,1 13236,4 13538,9 13835,8
4.
Pensiya va ijtimoiy nafaqa
oluvchilar, ming kishi
3324,2 3488,9 3690,3 3878,4 4029,3 4056,8 4346,3
5.
55 yoshdan oshgan ayollar, ming
kishi
1866,3 1972,6 2077,4 2184,8 2293,1 2393,1 2491,3
6.
60 yoshdan oshgan erkaklar,
ming kishi
982,8 1041,4 1104,4 1181,1 1259,9 1331,5 1414,4
7.
O‘rtacha oylik ish haqi miqdori,
ming so‘mda
1293,8 1453,2 1822,7 2324,6 2673,3 3214,8 3892,4
8.
Tayinlangan o‘rtacha oylik
pensiya miqdori, ming so‘mda
494,2
556,8
640,5
733,2
848,5
924,7 1045,3
9.
O‘rtacha umr ko‘rish davomiyligi,
yilda (yosh)
73,8
73,7
74,6
75,1
73,4
73,8
73,9
2016-
2022 yillarda O‘zbekistonning pensiya ta’minoti tizimida ijobiy o‘zgarishlar
(pensiyalarning naqd shaklda berilishi, ishlovchi pensionerlarga pensiyalarning 100 foiz
miqdorida to‘lanishi, o‘zini
-
o‘zi band qilgan fuqarolar tomonidan ijtimoiy sug‘urta badali to‘lash
mexanizmining yaratilganligi, pensiyani hisoblash tartibining takomillashtirilishi, tizimga
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
157
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining faol joriy qilinishi kabilar) amalga oshirildi.
Biroq, «avlodlar birdamligi» tamoyiliga asoslangan milliy p
ensiya tizimi demografik va ijtimoiy
omillarga uzviy bog‘langanligi sababli ayrim muammolar yuzaga kelmoqda. Jumladan, 2022
yilda jami aholi tarkibida pensiya va ijtimoiy nafaqa oluvchilar ulushi 13,2 foizni tashkil qilib,
2016 yilga nisbatan 1,8 foizli bandga oshgan. 2016-2022 yillarda Iqtisodiyottda bandlar soni
5,6 foizga o‘sgan bir paytda pensiya va ijtimoiy nafaqa oluvchilar soni 35,6 foizga oshgan. Xuddi
shu davrda 55 yoshdan oshgan ayollar va 60 yoshdan os
hgan erkaklar soni muntazam o‘sib
borish tend
ensiyasiga ega bo‘lib, mos ravishda 33,5 foizga va 43,9 foizga teng bo‘lgan.
Tahlil qilinayotgan davr mobaynida barcha omillarning ta’siri ostida tayinlangan o‘rtacha
oylik pensiya miqdori 2,1 martaga o‘sgan bir sharoitda o‘rtacha oylik ish haqi 3,0 marta
ga
o‘sgan, ya’ni o‘rtacha oylik ish haqining o‘sish sur’ati tayinlangan o‘rtacha oylik pensiya
miqdorining o‘sish sur’atidan yuqori bo‘lgan. Yuqorida qayd etilgan barcha holatlar pensiya
ta’minoti tizimida istiqbolga qaratilgan samarali islohotlar yo‘nalis
hlarini tadqiq qilish
zaruriyatini yanada oshiradi hamda avlodlar birdamligiga asoslangan pensiya ta’minotini isloh
qilish, pensiya tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash nuqtai nazaridan zarur choralar
ko‘rilishini taqozo etadi.
3-jadval
2019-
2023 yillarda Pensiya jamg‘armasining daromadlari va xarajatlari
ko‘rsatkichlari, mlrd.so‘mda
1
№
Ko‘rsatkichlar
2019 y.
2020 y.
2021 y.
2022 y.
2023 y.
Jami mablag‘lar
31 312,6
34 779,1
40 284,5
47 951,3
55 863,6
Davr boshiga qoldiq
6 973,6
5 069,8
2 971,3
3 679,2
3 023,6
I.
Daromadlar, jami
24 339,0
29 709,3
37 313,2
44 272,1
52 840,0
1.
Soliq tushumlari
24 029,0
20 416,1
26 488,4
33 139,5
37 810,0
1.1.
Ijtimoiy soliq
20 722,1
19 841,4
25 642,9
32 338,8
37 000,0
1.2.
Sug‘urta
badallari
514,8
0,0
0,0
0,0
0,0
1.3.
Mahsulot (xizmat)
realizatsiyasi hajmidan
majburiy ajratmalar
898,1
0,0
0,0
0,0
0,0
1.4.
Boshqa daromadlar
1 894,1
574,7
845,5
800,8
810,0
1.4.1.
Yagona soliq to‘lovi
1 166,6
0,0
0,0
0,0
0,0
1.4.2.
Yuridiq shaxs tashkil
etmagan holda yakka
tartibdagi tadbirkorlarning
sug‘urta badallari
585,1
327,8
537,0
426,2
453,0
1.4.3.
Qonunining 12,14,15
moddalari
bo‘yicha
tushumlar
122,9
185,9
205,4
280,6
281,1
1.4.4.
Boshqa tushumlar
19,4
61,0
103,1
93,9
75,9
2.
Soliqdan tashqari tushumlar
310,0
176,2
80,5
40,6
30,0
II.
Jami xarajatlar
26 242,8
31 807,8
36 605,3
44 927,6
53 518,0
3.1.
Pensiya va pensionerlarga
boshqa harajatalar
26 202,8
31 758,6
36 603,8
44 925,6
53 515,0
3.4.
Boshqa xarajatlar
39,9
49,2
1,6
2,1
3,0
4.
Davlat budjetidan
transfertlar
0,0
9 117,0
10 744,2
11 092,0
15 000,0
Davr oxiriga qoldiq
5 069,8
2 971,3
3 679,2
3 023,6
2 345,6
Yuqoridagi 3-
jadvaldan ko‘rinadiki, 2019 yilda Pensiya jamg‘armasining o‘ziga tegishli
daromadlari xaraja
tlarini moliyalashtirish uchun yetarli bo‘lgan hamda davr oxiriga 5 trln.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
158
so‘mdan ortiq mablag‘ qolgan. O‘zbekistondagi soliq siyosatidagi islohotlar natijasida
Pensiya
jamg‘armasining asosiy tushumlarini shakllantirib beruvchi ishlovchilarning majburiy sug‘urta
badallari, mahsulot (xizmat) realizatsiyasi hajmidan majburiy ajratmalarning bekor qilinishi,
yagona soliq to‘lovidan ajratmaning berilmasligi natijasida
2020 yildan boshlab Pensiya
jamg‘armasi daromadlarining keskin kamayishi yuzaga keldi hamda bu
yetishmovchilik
bugungi kunga qadar davlat budjeti transfertlari hisobidan qoplab turilibdi.
2023 yilda ham Pensiya jamg‘armasiga davlat budjetidan 15 trln. so‘
m transfert ajratilishi
belgilangan bo‘lib, bu Pensiya jamg‘armasi xarajatlarining 28 foizini t
ashkil qiladi. Budjet
transfertlari hajmi yildan-
yilga ortib bormoqda, xususan 2020 yilda 11,9 trln.so‘m transfert
ajratilgan bo‘lsa, 2023 yilda 15 trln. so‘m transfert ajratilishi belgilangan. So‘nggi 5 yilda
Pensiya jamg‘armasining o‘z daromadlari o‘sishi atigi 55 foizni, xarajatlari o‘sishi 104 foizni
tashkil etgan hamda bu farq yildan yilga ortib borgan. Bunday holat Pensiya jamg‘armasining
moliyaviy barqaror
emasligini va davlat budjetiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Ushbu holatni
bartaraf etish maqsadida
, kelgusi yillarda Pensiya jamg‘armasining daromadlarini oshirish
hamda imkon qadar uning davlat budjetiga qaramligini kamaytirish chora-tadbirlari amalga
oshirilishi zarur.
Xulosa va takliflar.
-
fuqarolarning pensiya ta’minoti tizimida rag’batlantiruvchi
xarakterdagi mexanizmlarni
o’rganish, fuqarolarning pensiya ta’minoti tizimida uzoq muddatli va uzluksiz ishtirokini
rag’batlantirish;
-
mehnat stajining davomiyligi va ish haqi miqdoriga bog„liq
holda pensiya miqdorlarini
oshirish (talab etilgan me’yorla
rdan yuqori darajada), mehnat staji davomiyligini
rag’batlantirish “xufyona iqtisodiyotdan chiqish”, mehnat migrantlari va norasmiy sektorni
ijtimoiy sug’urta tizimiga jalb qilish yo’li bilan pensiya badallari to’lovchilar sonini tubdan
kengaytirish bo’yicha takliflarni qayta ishlash va asoslash, to’lanayotgan pensiya badallarining
shaffofligini ta’minlash;
-
fuqarolarning ijtimoiy sug’urta (pensiya) tizimidagi ixtiyoriy ishtiroki mexanizmini
o’rgan
ish:
–
fuqarolarning ijtimoiy (pensiya) sug’urta tizimida ix
tiyoriy ravishda ishtirok
etishining shart-
sharoitlari bilan bog’liq masalalarni kompleks o’rganish, fuqarolarga uchinchi
shaxslar uchun ixtiyoriy asosda sug’urta badallari to’lash huquqini berish
.
-
ishlovchi er (xotin)ning mehnatga haq to’lash ko’rinishi
dagi daromadlari hisobidan
ishlamayotgan turmush o’rtog’i uchun ixtiyoriy ravishda Pensiya jamg’armasiga sug’urta
badallari to’lash huquqini taklif etish. Shu jumladan, pensiya yoshiga etgan, ammo
zarur ish
stajiga ega bo’lmagan fuqarolarga, davlat pensiya
larini hisoblashda etishmayotgan stajning xar
bir oy uchun Pensiya
jamg’armasiga bir martalik sug’urta badallarini to’lash huquqini taklif
etish. Er (xotin) ishlamayotgan turmush o’rtog’i uchun Pensiya jamg’armasiga ixtiyoriy sug’urta
badallari to’lash tizimi dunyoning ko’plab davlatlarida mavjud. Misol uchun, Yaponiyada bu
tizim majburiy xarakterga ega, bunday tizim Shvetsiya va Buyuk Britaniyada ham mavjud;
-avlodlarning moliyaviy ishtiroki ekviv
alentligi va pensiya ta’minoti tizimining moliyaviy
barqaror
ligini ta’minlash shart
-
sharoitlarini o’rganish: –
yoshga doir pensiya tayinlash uchun
talab etiladigan minimal mehnat staji davomiyligining shart-
sharoitlarini o’rganish (Xalqaro
Mehnat Tashkilot
ining “Ijtimoiy ta’minotning minimal me’yorlari to’g’risida”
gi 102-sonli
Konventsiyasida yoshga doir pensiya tayinlash uchun talab etilgan eng kam staj 15 yil qilib
belgilangan. Dunyoning ko’plab davlatlari, jumladan, MDH mamlakatlarida talab etilgan eng
kam ish staji 10-
15 yilga etkazilgan), ilg’or xorij tajribasi
ni, shu jumladan, MDH mamlakatlari
tajribalarini o’rganish asosida hamda asoslangan hisob
-kitoblarga tayangan holda pensiya
yoshini bosqichma-bosqich oshirib boorish;
-
xalq bankidagi amaldagi majburiy pensiya jamg‘arma hisobvaraqlari tizimini
ixtiyoriy,
moslashuvchan va boshqa banklar uchun ochiq shaklga
o‘tkazilishini ta’minlash, yirik
ish
beruvchilarga kasbiy pensiya ta’minoti tizimini joriy etishga ruxsat berish, ula
rni moliya
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
159
institutlari bilan hamkorlik uchun bog‘lash, o‘zini o‘zi band qilganlar tomoni
dan davlat pensiya
jamg‘armasiga kiritiladigan badallar miqdorini bir martalik qat’iy belgilangan miqdor o‘rniga
daromadlariga bog‘liq qilib belgilash. Ularga oz
miqdorda badal kiritishga ruxsat berish;
-
har bir pensiya uchun ma’muriy va
operatsion xarajatlarni kamaytirish uchun davlat
pensiya jamg‘armasi boshqaruvini takomillashtirish. Shaffoflikni oshirish, pensiyaning aniq
mezonlarini belgilash va tizimni yanada avtomatlashtirish xarajatlarni kamaytirish
imkoniyatini beradi, rasmiy bandlik darajasini, shu jumladan, xotin-
qizlar o‘rtasida oshirish,
bu
pensiya ta’minoti tizimiga badallar bazasini va aholini qamrovi darajasini oshirish imkonini
beradi;
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Beknazarov Z.E. (2023) O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy sug‘urta tizi
mini
takomillashtirish yo‘lishlari.
Monografiya. Iqtisod-moliya.
Jun Peng (2008) State and Local Pension Fund Management. (Public Administration and
Public Policy) 0th Edition. USA: Publisher: Auerbach Publications (August 21, 2008).
–
P. 45.
Natalia Grishchenko (2016) Pensions after pension reforms: A comparative analysis of
Belarus, Kazakhstan, and Russia. 1st International Conference on Applied Economics and
Business, ICAEB 2015. Procedia Economics and Finance 36, 3
–
9.
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyo
t va moliya vazirligi huruzigadi byudjetdan tashqari
pensiya jamg‘armasi rasmiy sayti
O‘zbekiston Respu
blikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi rasmiy sayti
Rustamov D.R. (2018) Pensiya jamg‘armasini moliyaviy barqarorligini oshirish masalalari.
Monografiya. Iqtisod-moliya.
Борисенко Н.Ю. (2009) Пенсионное обеспечение. Учебник. –
М.: «Дашков и К0»,–
С. 8.
