Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
111
IQTISODIY TARMOQLARNING RIVOJLANISHIDA DAVLAT-XUSUSIY SHERIKLIGINING
ZARURLIGI VA AFZALLIKLARI
PhD
Qodirov Jasurbek Sharofitdinovich
“Oʻzbekiston temir yoʻllari” aksiyadorlik jamiyati
ORCID: 0009-0003-1710-7648
Annotatsiya.
Ushbu maqolada davlat-xususiy sherikligining iqtisodiy tarmoqlarning
rivojlanishida zarurligi va afzalliklari
ifodalanilgan hamda iqtisodchi olimlarning yondashuvlari
koʻrib chiqilgan. Tadqiqot mavzusi boʻyicha eng dolzarb muammolarni aniqlash maqsadida ilmiy
tadqiqot davriy nashrlarining tahlili ham amalga oshirilgan. Shuningdek, DXShning asosiy
belgilari va uning
loyihalarini amalga oshirishda davlat va biznesning maqsadlari hamda
hissalari tahlil qilingan. Shu bilan birgalikda, DXSh munosabatlari doirasida dinamik ochiq
ijtimoiy-iqtisodiy tizimda iqtisodiy oʻsish omillarining taʼsiri modeli tahlil qilingan.
Kalit soʻzlar:
DXSH (davlat-xususiy sheriklik), sanoat korxonalari, investitsiya, biznes,
resurslar, ijtimoiy-iqtisodiy tizim.
НЕОБХОДИМОСТЬ И ПРЕИМУЩЕСТВА ГОСУДАРСТВЕННО-ЧАСТНОГО ПАРТНЕРСТВА
В РАЗВИТИИ ОТРАСЛЕЙ ЭКОНОМИКИ
PhD
Кадыров Жасурбек Шарофитдинович
Акционерное общество «Узбекистон темир йуллари»
Аннотация.
В статье рассматриваются необходимость и преимущества
государственно-частного партнерства в развитии секторов экономики, а также
рассматриваются подходы экономистов. Также был проведен анализ научно-
исследовательской периодики с целью выявления наиболее актуальных вопросов,
связанных с темой исследования. Также были проанализированы основные особенности
ГЧП, цели и вклад государства и бизнеса в реализацию их проектов. При этом была
проанализирована модель влияния факторов экономического роста в динамической
открытой социально-экономической системе в рамках отношений ГЧП.
Ключевые слова:
ГЧП (государственно-частное партнерство), промышленные
предприятия, инвестиции, бизнес, ресурсы, социально-экономическая система.
UOʻK: 330.341.42
II SON - FEVRAL, 2025
111-119
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
112
THE NEED AND BENEFITS OF PUBLIC-PRIVATE PARTNERSHIPS IN THE DEVELOPMENT
OF ECONOMIC SECTORS
PhD
Kadirov Jasurbek Sharofitdinovich
Joint-stock company
“Oʻzbekiston temir yoʻllari”
Abstract.
This article describes the necessity and advantages of public-private partnership
in the development of economic sectors and examines the approaches of economists. In order to
identify the most pressing problems on the topic of the study, an analysis of scientific research
periodicals was also carried out. The main features of PPP and the goals and contributions of the
state and business in the implementation of its projects were also analyzed. At the same time, a
model of the influence of economic growth factors in a dynamic open socio-economic system
within the framework of PPP relations was analyzed.
Keywords:
PPP (public-private partnership), industrial enterprises, investment, business,
resources, socio-economic system.
Kirish.
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda va dunyoda davlat va xususiy biznes oʻrtasidagi
munosabatlarni faollashtirish tendentsiyasi kuchayib bormoqda, bu esa oʻz navbatida iqtisodiy
muammolarni birgalikda hal qilish imkonini yaratadi. Davlat va xususiy kompaniyalar, banklar,
xalqaro moliyaviy tashkilotlar va boshqa subyektlar oʻzaro hamkorlik qilib, yangi vazifalarni
birgalikda hal qilmoqdalar. Shu bilan birga, davlat ijtimoiy funksiyalarni bajarishga, umumxalq
manfaatlarini amalga oshirishga intilsa, biznes foyda va qiymatni oshirish manbalarini
izlamoqda. Chuqur ijtimoiy oʻzgarishlar va silkinishlarsiz turli mulkchilik shakllarining
afzalliklaridan turli xil shakl, usul va davlat-xususiy sheriklik modellarida foydalanish mumkin
boʻlmoqda.
Zamonaviy tushunchada DXSH (davlat-xususiy sheriklik) – bu davlat (yoki mahalliy
hokimiyat) va biznesning institutsional hamda tashkiliy ittifoqi boʻlib, ijtimoiy ahamiyatga ega
loyihalar va dasturlarni amalga oshirish maqsadida har ikkala tomonning moddiy va nomoddiy
resurslarini oʻzaro manfaatli shartnomaviy asosda birlashtirishni nazarda tutadi. Ushbu
hamkorlik sanoatning asosiy tarmoqlari va ilmiy-tadqiqot ishlaridan tortib, jamoat xizmatlarini
koʻrsatishgacha boʻlgan keng faoliyat sohalarini qamrab oladi (Варнавский, 2010).
Davlat va biznes oʻrtasidagi oʻzaro hamkorlik shakli ilmiy-ekspert adabiyotida bir qator
atamalar bilan ifodalanadi: «davlat-xususiy sheriklik», «ommaviy-xususiy sheriklik», «ijtimoiy-
xususiy sheriklik», «xususiy-davlat sherikligi». Sheriklik nomida davlat yoki biznesning birinchi
oʻrinda kelishi, qoʻshma loyihalarni amalga oshirishda qaysi subyekt еtakchi va tashabbuskor
ekanligini taʼkidlaydi (Марковская и др., 2020).
Adabiyotlar sharhi.
DXSh – davlat va biznesning oʻzaro manfaatli shartlar asosida ijtimoiy ahamiyatga ega
boʻlgan vazifalarni hal etish uchun oʻrta va uzoq muddatli oʻzaro xatti-harakatlarning bir qator
shakllari hisoblanadi. DXSh asosida korporativ boshqaruvni takomillashtirish boʻyicha olib
borgan tadqiqotlarimiz natijalariga koʻra, bugungi kunda jahon amaliyotida DXShining aniq bir
taʼrifi boʻyicha yagona toʻxtamga kelinmagan.
Keng maʼnoda aytganda, DXSh, odatda, davlat va xususiy sektorning oʻrta va uzoq
muddatli kelishuvi boʻlib, unga koʻra, ijtimoiy sektorga tegishli, davlat sektorining zimmasida
boʻlgan ayrim xizmatlar aynan aniq infratuzilmasi yoki xizmatlari bilan xususiy sektor
tomonidan taʼminlanadi. DXShga, qoida tariqasida, davlat buyurtmalari boʻlgan servis
shartnomalari yoki qurilish-pudrat shartnomalari hamda ijtimoiy sektorning roli cheklangan
xususiylashtirish jarayonlari kiritilmaydi. Shuningdek, «DXSh atamasi hamjamiyat doirasida
ham aniqlanmagan. Umumlashtirib aytganda, mazkur atama davlat hokimiyati bilan biznes
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
113
oʻrtasidagi moliyalashtirishni taʼminlash, qurilish, modernizatsiyalash, boshqarish yoki
infratuzilmani saqlab turish yoki xizmatlarni taqdim qilish boʻyicha oʻzaro kooperatsiyaga
tegishli» deb qaraladi (Law, 2004).
Bundan tashqari, Yevropa Ittifoqining mintaqaviy siyosat boʻyicha komissiyasi «DXShni
anʼanaviy tarzda davlat sektori tomonidan amalga oshirilib kelingan va moliyalashtirilgan
investitsiya loyihalarining xususiy sektorga berilishidir» deb taʼriflaydi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan esa, «DXSh – davlat sektori tomonidan ishlab
chiqariladigan va taqdim qilinadigan xizmatlarni moliyalashtirishni, rejalashtirishni, amalga
oshirishni va obyektlarni ishlatishni maqsad qilib qoʻyadi hamda uning asosiy xususiyatlari
xizmatlarni xususiy sektorga uzoq muddatli taqdim qilinishini taʼminlash (baʼzan 30 yilgacha),
risklarni xususiy investorga oʻtkazish, davlat va mahalliy tuzilmalar bilan huquqiy shaxslarning
koʻp qirrali uzoq muddatli shartnoma shakllarini amalga oshirilishi bilan farqlanadi» deb taʼrif
beriladi (ООН, 2008).
Osiyo taraqqiyot banki tomonidan berilgan taʼrifga koʻra, «DXSh atamasi infratuzilma yoki
boshqa xizmatlar kesimida ijtimoiy va xususiy tashkilotlar oʻrtasidagi mumkin boʻlgan barcha
munosabatlar diapazonini ifodalaydi» (ADB, 2006). Bundan tashqari, AQSh Federal transport
boʻlimining DXSh boʻyicha Kongressga bergan hisobotida «DXSh anʼanaviy ishtirokiga nisbatan
xususiy sherikka davlat bilan munosabatlarda koʻproq ishtirok qilishiga imkon beruvchi
shartnomaviy kelishuv boʻlib, mazkur kelishuv, odatda, hokimiyat organi bilan xususiy
kompaniya oʻrtasida modernizatsiyalash, qurilish, ishlatish, muayyan obyektni, tizimni saqlash
yoki boshqarishni nazarda tutadi» deb keltiriladi (Report, 2004).
Hindiston hukumati tomonidan esa «DXSh – bu hukumat yoki ijtimoiy sektor tomonidan
xususiy kompaniyalar bilan foydalanuvchilardan toʻlovlar undirish evaziga infratuzilma
xizmatlari bilan taʼminlashga qaratilgan shartnomaviy yoki konsession kelishuv loyihasidir»
deb taʼriflanadi (Guidelines, 2006).
Britaniya Kolumbiyasi va Kanada hamkorligi doirasida «DXSh – davlat hamda biznes
tomon oʻrtasidagi aktivlarni yaratish va xizmatlarni taqdim qilish uchun qonunga koʻra
majburiy shartnoma boʻlib, u tomonlar oʻrtasida risk va majburiyalarni taqsimlashni oʻrnatadi»
deb talqin qilinadi (Partnershipsbc.ca., 2003).
Avstraliya hukumati esa «DXSh – davlat va xususiy sektorning davlat topshirigʻiga koʻra
infratuzilma va boshqa xizmatlarni taqdim etish boʻyicha xususiy sektorga puli toʻlab
beriladigan topshirigʻi boʻlib, odatda, u butun xususiy sikl davomida infratuzilmani qurgan
xususiy sektorga faoliyat koʻrsatishi, saqlanishi kabi vazifalarni yuklaydi» (Overview, 2008).
Yangi Zelandiyada «...obyekt yoki aktivni yaratish yoki mavjudlarini rekonstruksiya qilishni va
xizmatlar koʻrsatishni nazarda tutuvchi uzoq muddatli shartnomalardir» (Guidance, 2009) deb
DXSh taʼrifi qabul qilingan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolaning ilmiy-nazariy asosi sifatida iqtisodiy adabiyotlar hamda ilmiy
maqolalar, xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlarning davlat-xususiy sherikchilik asosida amalga
oshirilayotgan unvestitsion loyihalar va ulardan samarali foydalanish boʻyicha ilmiy
izlanishlari, ularning qiyosiy tahlili tashkil etadi. Mavzuni yoritish jarayonida induksiya va
deduksiya, mantiqiy, statistik kuzatish, guruhlash kabi usullardan foydalanildi. Shu bilan bir
qatorda iqtisodchi olimlarning fikrlari t-jadvalidan foydalani DXSh tushunchasi solishtirma
tahlilidan foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Oʻzaro hamkorlikning asosi ishtirokchilarning maqsadlarini muvofiqlashtirishdan iborat.
Agar biznes davlat-xususiy sheriklikda ishtirok etishdan foyda olish, kapital qiymatini oshirish
va oʻz obroʻsini mustahkamlashni kutsa, davlat oʻz vazifalarini hal qilish doirasida xizmatlar
sifatini yaxshilash va ularning hajmini oshirishga, davlat mulkini oqilona boshqarishga intiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
114
Davlat tomonidan hal qilinadigan vazifalar aholini joriy xizmatlar bilan taʼminlashga ham,
mamlakat iqtisodiyotini (xoʻjaligini) istiqbolli rivojlantirishga, jumladan innovatsion
yoʻnalishlarni rivojlantirishga, infratuzilmaning mavjudligini taʼminlashga qaratilgandir.
Tomonlar oʻziga xos xususiyatlari va maqsadlariga muvofiq ravishda qoʻshma loyihalarga
maʼlum hissa qoʻshadilar. Biznesdan moliyaviy resurslar, professional tajriba, innovatsion
texnologiyalar va samarali menejment taqdim etilishi kutiladi. Davlat esa loyihalarning
ishonchliligini kafolatlar, soliq va boshqa imtiyozlar hamda maʼlum darajada oʻz moliyaviy
resurslarini taqdim etish orqali taʼminlaydi (1-rasm).
1-rasm DXSh loyihalarini amalga oshirishda davlat va biznesning maqsadlari va
hissalari
Manba:
muallif ishlanmasi.
Davlat-xususiy sheriklik (DXSh) umuman olganda, iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmani
uzoq muddatli rivojlantirishga qaratilgan boʻlib, jamiyat uchun muhim loyihalarni amalga
oshirishda minimal tavakkalchilik va yuqori sifat talablarini taʼminlash bilan birga, davlat
xarajatlarini joriy davrda kamaytirishga yordam beradi. Agar davlat biznes bilan oʻzaro
munosabatlarini faqat soliq munosabatlari shaklida emas, balki DXSh shaklida tashkil qila olsa,
biznesning resurslari, jumladan samarali ish uslublari, texnika va texnologiyalar, ishlab
chiqarishni tashkil etishning yangi shakllari, еtkazib beruvchilar va pudratchilar bilan aloqalar,
yuqori malakali kadrlar bevosita davlat belgilagan sohalarga jalb etilishi mumkin.
DXShning oʻziga xos taʼsiri shundaki, davlat oʻz faoliyatining eʼtiborini obʼyektlar qurilishi
va ekspluatatsiyasi bilan bogʻliq aniq muammolarni hal qilishdan koʻra, nazorat va boshqaruv
funksiyalariga qaratadi. DXSh loyihalari doirasida ijro etuvchi funksiyalar biznesga topshirilar
ekan, davlat idoralari nazorat, tartibga solish va jamiyat manfaatlarini himoya qilish
vazifalariga eʼtibor qaratadi. Bunda operatsion tadbirkorlik tavakkalchiligi biznes zimmasiga
yuklanadi, davlat esa strategik tavakkalchiliklarni oʻzida saqlab qoladi.
DXShning maqsadga muvofiqligi va baʼzi hollarda uning zarurati shunday vaziyatlarda
paydo boʻladiki, bu paytda davlat oʻz zimmasiga olgan majburiyatlar va belgilangan rejalarning
zaruriy sifat darajasida bajarilishi uchun еtarli mablagʻ va resurslarga (moliyaviy, vaqt,
tashkiliy-boshqaruv) ega boʻlmaydi. Koʻpincha, anʼanaviy hisoblangan ayrim sohalardagi
DXSH
Biznes
Maqsadlar
Barqaror daromad olish va foydani oshirish
Bozorda obro‘-e’tiborni oshirish hamda
brendni shakillantirish
DXSH loyihasiga qo‘shgan hissasi:
investitsiyalar, professional tajriba, samarali
boshqaruv, qarorlar qabul qilishda
moslashuvchanlik va samaradorlik,
innovatsiya qilish qobiliyati, innovatsion
texnologiyalar
Davlat
Maqsadlar
Jamiyatga ko‘rsatilayotgan xizmatlar hajmini va
sifatini oshirish
Davlat mulkini oqilona boshqarish
DXSH loyihasiga qo‘shgan hissasi:
zarur institutsional muhitni shakllantirish, sheriklik
faoliyati uchun tegishli qonunchilik bazasi va
infratuzilmasini yaratish, davlat kafolatlari, davlat
investitsiyalari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
115
funksiyalarni xususiy biznesga topshirish orqali davlat eng dolzarb muammolarni hal etishga
eʼtibor qaratish imkoniga ega boʻladi.
Davlat va xususiy kapitalning ijtimoiy muammolarni hal qilishdagi hamkorligi dunyoda
bir necha asrga borib taqaladi. Shu bilan birga, “davlat-xususiy sheriklik” (Public-Private
Partnership, PPP) atamasi ancha keyin paydo boʻlgan. Bu tushuncha dastlab AQShda davlat va
xususiy sektor tomonidan taʼlim dasturlarini moliyalashtirish bilan bogʻliq holda shakllangan.
Keyinchalik, XX asrning 50-yillarida jamoat foydalanishidagi obʼyektlarni moliyalashtirish bilan
bogʻliq ravishda qoʻllanilgan, 1960-yillarga kelib esa davlat-xususiy hamkorlikdagi shaharlarni
rekonstruksiya qilish bilan shugʻullanuvchi korxonalarga nisbatan ishlatila boshlangan.
Gʻarbiy Yevropada birinchi hamkorlikdagi investitsiyalar DXSH shaklida XVI asrga borib
taqaladi. Shunda Fransiyada Genrix II podshoh davrida Salon-de-Provens shahridagi kanal
qurilgan, bu tarixda birinchi DXSH loyihasi deb hisoblanadi(1552). Davlat va biznesning
birgalikdagi loyihalari Fransiyada keyinchalik rivojlandi. Masalan, XIX asrda Parijda Eiffeli
minorasining paydo boʻlishi ham davlat-xususiy moliyalashtirishining natijasi boʻldi. DXSHning
yana bir shakli XVII asrning oʻrtalarida davlat vakolatlarini amalga oshirish uchun xususiy
investitsiyalarni ruxsat berish bilan bogʻliq mashhur tarixiy misol bilan bogʻliqdir. Shu davrda
Buyuk Britaniyaning davlat byudjetida mamlakat ichki yoʻl tarmogʻini rivojlantirish uchun
еtarli mablagʻlar yoʻq edi. Bunga еchim sifatida, xususiy tadbirkorlarga oʻz mablagʻlari bilan
yoʻllar va koʻpriklar qurish imkoniyatini berishva bu orqali toʻlov olinardi (Сухих и др., 2013).
Davlat organlari faqat qurish uchun ruxsatnomalar berish bilan cheklanib, qurilishga
qiziqish bildirgan va oʻz mablagʻlariga ega boʻlgan shaxslar uchun imkoniyatlar yaratdi. Davlat
va xususiy shaxslar oʻrtasidagi oʻzaro aloqaning tarixiy namunasi, davlat obyektlari va
funksiyalarini xususiy boshqaruvga topshirish (xususiy investitsiyalarni amalga oshirmasdan)
ancha qadimgi davrlarga borib taqaladi.
Xorijliklarga berilgan konventsiyalar Sovet Ittifoqida yangi iqtisodiy siyosat va
sanoatlashuv davrida keng tarqalgan. 1920-yillarda konventsiyalar deyarli barcha sanoat
tarmoqlarida tuzilgan. Yangi sovet zavodlarining loyihalash va qurilish ustidan nazorat qilish
koʻp jihatdan xorijiy firmalar bilan tuzilgan konventsion kelishuvlar hisobiga amalga oshirilgan.
Ushbu konventsiyalarning 80 foizdan koʻpi oltin, kumush, qoʻrgʻoshin, marganets, neft qazib
olish, rangli metallarning ishlab chiqarilishi, oʻrmon va baliq resurslarini ekspluatatsiya qilish,
mashinasozlik, elektroenergetika va boshqa sohalarda jamlangan. Bugungi kunda juda kam
odam biladi, lekin 1920-yillarda xorijiy konventsiyalar katta shaharlar (masalan Moskva)da
shahar infratuzilmasi va kommunal xoʻjalik sohalarida keng tarqalgan (Министерство, 2014).
Sovet Ittifoqida yangi iqtisodiy siyosat davrida Bosh konventsiyalar komiteti faoliyat yuritgan
boʻlib, u mamlakatdagi barcha konventsion faoliyatni boshqargan va yoʻnaltirgan.
Tarixiy nuqtai nazardan davlat va yirik xususiy kapitalning oʻzaro taʼsiri, davlat
buyurtmalarini bajarish, davlat loyihalarini moliyalashtirish, baʼzi vakolatlarni amalga oshirish
— keng tarqalgan amaliyotdir. Shuningdek, bunday oʻzaro taʼsirning kengaygan davrlari va
keyinchalik qisqargan davrlari ajralib turadi. Davlat va biznesning umumiy vazifalarni hal qilish
uchun keng vaqtda oʻzaro faoliyat yuritishi amaliyoti, Ikkinchi Jahon urushidan keyingi Gʻarbiy
Yevropa uchun xos boʻlgan bir davr hisoblanadi. Yiqilgan uy-joylar va shahar infratuzilmasi,
sanoat obyektlarini tiklash uchun katta mablagʻlar asosan amerikalik kreditorlar va investorlar
tomonidan xususiy kreditlar hamda qarzlar sifatida taqdim etilgan. Keyinchalik, 1960-yillarda,
shunday mexanizmlar AQShda ham uy-joylarni rekonstruktsiya qilishda qoʻllanilgan.
Xususiy-xususiy hamkorlikning soʻnggi rivojlanish bosqichi, uning zamonaviy
iqtisodiyotning ajralmas instituti sifatida shakllanishi 1990-yillarga toʻgʻri keladi. 1980-yillarda
(M.Tetxerin boshchiligidagi davr) davlat mulkini privatizatsiya qilishda muvaffaqiyatli
tajribalardan soʻng, Buyuk Britaniya hukumati 1992-yilda yangi siyosatning koʻrsatmalarini
eʼlon qildi, bu siyosat xususiy kapital va tashabbuslarning qoʻllanilishini kengaytirishni davom
ettirdi. Buyuk Britaniyaning “xususiy moliyalashtirish tashabbusi” (Private Financing Initiative,
PFI) nomi bilan tanilgan xususiy hamkorlik shakli, yirik davlat obʼyektlarini qurish uchun
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
116
xususiy kapitalni ishlatishdan iborat, yaʼni xususiy kompaniyalar davlat obʼyektlarini qurishda
oʻzlarining tashkiliy imkoniyatlaridan foydalanib, byudjet mablagʻlarini jalb qilmasdan amalga
oshiradi. Xususiy investorlar uchun qiziqish, keyinchalik qurilgan obʼyektdan foydalanish yoki
maʼlum bir muddat davomida byudjetdan keladigan toʻlovlar orqali xarajatlar va daromadlarni
qoplashdir.
Koʻplab hollarda, xususiy moliyalashtirish tashabbusida investor obʼyektni keyingi
foydalanishi va faoliyatini tashkil etishda ham ishtirok etadi, hattoki xodimlarni yollashgacha.
Xususiy moliyalashtirish tashabbusi obʼyektlari sifatida infratuzilma obʼyektlari (shu jumladan,
avtomobil va temir yoʻllar), maktablar, kasalxonalar va hatto qamoqxonalar boʻlishi mumkin.
Amerika Qoʻshma Shtatlari va Yevropa davlatlarida DXSh bir qator tipik shakllarga
boʻlinib, davlat va biznes oʻrtasidagi oʻzaro aloqalar mexanizmlarini aks ettiradi, bu iqtisodiyot,
ijtimoiy xizmatlar, innovatsiyalar, shuningdek, fan, madaniyat va siyosat sohalarida yuz beradi.
DXSh doirasida davlat va biznes oʻrtasida majburiyatlar hamda vakolatlarni taqsimlashning
asosiy tendentsiyasi davlatdan xususiy sektorga mulk va boshqaruv huquqlarini uzoq
muddatga oʻtkazishga qaratilgan. Shuningdek, davlat-xususiy kompaniyalarga yoki ularning
assotsiatsiyalariga ekspertiza, maslahat xizmatlarini taqdim etish, normativ-huquqiy hujjatlar,
maqsadli dasturlarni ishlab chiqishda funktsiyalarni topshiradi.
DXShning asosiy belgilari quyidagilardan iborat (Марковская, 2020):
— DXSH tomonlari davlat organlari va xususiy kompaniyalar hamda institutlardir;
— tomonlar oʻrtasidagi oʻzaro aloqalar DXSH rasmiy hujjatlarida (kelishuvlar,
shartnomalar, kontraktlar va boshqalar) mustahkamlanadi va ular uzoq muddatli xarakterga
ega;
— DXSH aniq belgilangan ijtimoiy va jamoat ahamiyatiga ega boʻlgan maqsadga ega boʻlib,
bu maqsadni amalga oshirishda davlat oʻz vakolatlarini (huquqlari) va funksiyalarini xususiy
sherikka topshiradi;
— tomonlar oʻrtasidagi oʻzaro aloqalar jamiyat (davlat) va xususiy biznes manfaatlarini
hisobga olishi kerak, yaʼni hamkorlik, teng huquqlilik, muvozanat va manfaatlar balansiga
erishishga intilishi kerak;
— zamonaviy DXSH loyihalarida tomonlarning aktivlari (resurslar va investitsiyalar)
konsolidatsiya qilinadi va birlashtiriladi (bu «buyurtmachi — pudratchi» munosabatlaridan
farq qiladi);
— moliyaviy xarajatlar va risklar, shuningdek, DXShda erishilgan natijalar tomonlar
oʻrtasida oʻzaro kelishuvlarga muvofiq taqsimlanadi va bu kelishuvlar, shartnomalar,
kontraktlar va boshqalarda qayd etiladi.
Mamalakatimizda davlat-xususiy hamkorlikning chet elda keng tarqalgan shakl va
mexanizmlarining hammasi sinovdan oʻtkazilmagan. Shunga qaramay, ilmiy adabiyotlarda
davlat-xususiy hamkorlik muammolari 2000-yillarning boshlaridan boshlab faol
oʻrganilmoqda, 2019-yil mayda davlat- xususiy sheriklik toʻgʻrisida qonun qabul qilindi.
Yuqoridagi fikr mulohazalarni inobatga olib, “davlat-xususiy sheriklik” tushunchasining bir
nechta taʼriflarini ifodalandi(1-jadval).
Shunday qilib, DXSh (Davlat-xususiy sheriklik) bu davlat va biznes oʻrtasidagi hamkorlik
boʻlib, iqtisodiyotga xususiy investitsiyalarni jalb qilish, davlat organlari va mahalliy oʻzini oʻzi
boshqarish organlari tomonidan tovarlar, ishlar, xizmatlar mavjudligini taʼminlash va ularning
sifatini milliy, mintaqaviy va mahalliy darajalarda yaxshilash maqsadida amalga oshiriladi.
Dunyo boʻylab DXSh, davlat byudjetidan sarflanadigan sohalarning bir qismi sifatida
qaraladi — umumiy foydalanish obʼyektlari (transport, kommunal, ijtimoiy infratuzilma,
madaniyat obʼyektlari, tarixiy va arxitektura yodgorliklari va h.k.), shuningdek, “jamoat
xizmatlari” (public services) — umumiy foydalanish obʼyektlarini taʼmirlash, rekonstruktsiya
qilish va saqlash, hududlarni tozalash, kommunal xizmatlar, taʼlim, sogʻliqni saqlash, sport va
boshqalar. Bugungi kunda, DXSh innovatsion loyihalar va innovatsion infratuzilmani
moliyalashtirishda kengroq qoʻllanilmoqda. Davlat masʼuliyatining boshqa sohalarida —
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
117
mudofaa, huquqni muhofaza qilish, fundamental fan, qonun chiqaruvchi faoliyat va baʼzi
boshqa sohalarda esa DXSh ancha kamroq qoʻllanilmoqda.
1-jadval
Davlat-xususiy sheriklik taʼriflari
Taʼrif
Muallif
DXSh
—
davlat sherigi va xususiy sherikning muayyan muddatga
yuridik jihatdan rasmiylashtirilgan, davlat-xususiy sheriklik
loyihasini amalga oshirish uchun oʻz resurslarini birlashtirishiga
asoslangan hamkorligidir.
Oʻzbekiston
Respublikasining Davlat-
xususiy sheriklik toʻgʻrisida
Qonuni (Lex.uz, 2019)
DXSh — bu jamoat va xususiy tomonlar oʻrtasida infratuzilma
xizmatlarini ishlab chiqish va koʻrsatish boʻyicha qoʻshimcha
investitsiyalarni jalb qilish maqsadida, shuningdek, byudjet
moliyasining samaradorligini oshirish vositasi sifatida tuziladigan
kelishuvlar.
The World Bank Group
DXSh — ma’lum muddatga huquqiy tarzda rasmiylashtirilgan va
resurslarni birlashtirish, xavflarni taqsimlash asosida jamoat hamkori
bir tomondan, xususiy hamkori esa boshqa tomondan amalga
oshiriladigan hamkorlik bo‘lib, bu, davlat organlari va mahalliy
hokimiyat organlari tomonidan tovarlar, ishlar, xizmatlar
mavjudligini ta'minlash va ularning sifatini oshirish maqsadida,
shuningdek, iqtisodiyotga xususiy investitsiyalarni jalb etish
maqsadida, DXSh shartnomasi, munitsipal-xususiy hamkorlik
shartnomalari asosida amalga oshiriladi.
Rossiya Federatsiyasining
Federal qonuni (
Закон,
2015
)
DXSh — davlat va xususiy sheriklar har bir tomon o‘z manfaatlari, o‘z
maqsadlari va o‘ziga xos vazifalarni hal qilish asnosida birlashgan
faoliyat turidir. DXShni amalga oshirishda moliyaviy, iqtisodiy,
ijtimoiy va siyosiy afzalliklar mavjuddir.
Qodirov (2022)
DXSh— bu davlat va biznes o‘rtasidagi institutiyaviy va tashkiliy
ittifoq bo‘lib, milliy va xalqaro, keng ko‘lamli va mahalliy, lekin doimo
ijtimoiy ahamiyatga ega loyihalarni amalga oshirish maqsadida
tashkil etilgan. Bu strategik ahamiyatga ega sanoat tarmoqlari va
ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini rivojlantirishdan
tortib, jamoat xizmatlarini ta'minlashgacha bo‘lgan keng doiradagi
faoliyatlarni o‘z ichiga oladi.
Варнавский (2010)
DXSh — bu davlat organlari va xususiy biznesning ittifoqi bo‘lib, uning
maqsadi ijtimoiy ahamiyatga ega loyihalarni — iqtisodiyotning
strategik tarmoqlaridan milliy miqyosda yoki alohida hududlarda
xizmatlar ko‘rsatishgacha bo‘lgan loyihalarni yaratish va
rivojlantirishdir.
Кабашкин (2017)
Manba:
muallif ishlanmasi.
Bir qator mamlakatlar (asosan Buyuk Britaniya va AQSh) eng katta jamoat funksiyalarini
xususiy qoʻllarga oʻtkazish uchun davlat-xususiy sheriklik (DXSh) orqali berishga tayyor. Bu
jarayonni yarim-xususiylashtirish (semi-privatization) deb atashdi va DXShning keng
tarqalishini shu bilan bogʻlashadi. Bu DXShni davlat va xususiy mulk oʻrtasidagi oʻrta shakl
sifatida va shuningdek, xususiylashtirishga alternativa sifatida koʻrishga asos boʻladi. Davlat va
biznes subʼyektlari oʻrtasida DXSh doirasidagi uzoq muddatli, ishonchli munosabatlar, oʻzaro
bogʻliqlikni va maʼlumot almashishni intensivlashtiradi. Shu bilan davlat va biznes subʼyektlari
kommunikativ jihatdan faol boʻladi. Davlat institutlari va biznes tuzilmalarining oʻzaro
munosabatlari doirasida DXSh mexanizmlaridan toʻgʻri foydalanish orqali iqtisodiy oʻsishning
ijobiy taʼsir koʻrsatuvchi potentsial omillarining ketma-ketligi boʻyicha “ideal” (nisbatan past
tranzaksiya va korrupsion xarajatlar hamda cheklovlar bilan) modelni qurish mumkin (2-
rasm).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
118
2-rasm. DXSh munosabatlari doirasida dinamik ochiq ijtimoiy-iqtisodiy tizimda
iqtisodiy oʻsish omillarining taʼsiri modeli
(Radushinskiy, 2017)
“Aloqa” – “sheriklik” aloqasi doirasida ikkita muhim xususiyatni taʼkidlash kerak.
1.
Ikki tomonlama tashabbus. Subʼyektlarining yuqori darajadagi erkinligi davlat va
biznesning qoʻshma loyihalarni boshlash jarayonini tabiiy qiladi. Shu bilan birga, zamonaviy
DXSh qonunchiligida, masalan, xususiy tashabbus (unsolicited proposals) mexanizmi koʻzda
tutilgan boʻlib, bu mexanizm xususiy investorlarning tashabbuslari bilan ishlash tartibini
belgilaydi.
2.
DXSh shakli va mohiyati. Davlat va biznesning hamkorligi (amerikalik
institutsionalist Gelbreytning “texnostruktura” atamasida) turli shakllarda boʻlishi mumkin,
jumladan DXSh, uzoq muddatli davlat buyurtmasi munosabatlari va boshqa shakllari
mavjuddir. Bundan tashqari, bunday hamkorlik aslida oʻz funktsiyalarini davlat tuzilmalari,
shuningdek, jamoat xizmatlarini koʻrsatish bilan shugʻullanuvchi notijorat tashkilotlari
tomonidan amalga oshirilish shaklida namoyon boʻladi.
Xulosa va takliflar.
Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qiladigan boʻlsak, davlat-xususiy sheriklik (DXSH)
iqtisodiy tarmoqlarni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Bu sheriklik davlat va xususiy
sektorning resurslari va tajribalarini birlashtirib, infratuzilma loyihalarini amalga oshirish,
xizmatlarni yaxshilash va iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantirish imkonini beradi.
Shuningdek, DXSH infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish va amalga oshirish orqali
iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantirishga yordam beradi. Shu bilan birgalikda xususiy sektorning
tajribasi va innovatsion loyihalarni boshqarish hamda amalga oshirishda samaradorlikni
oshirishga yordam beradi. DXSh xatarlarni davlat va xususiy sektor oʻrtasida taqsimlash
imkonini beradi, bu esa loyihalarning muvaffaqiyatli amalga oshirilish ehtimolini oshiradi.
Hamkorlikning mohiyati esa mutaxassis institutlar tomonidan vakolatlarni amalga
oshirishning optimal yoʻlini izlashga qaratilgandir. Barcha hollarda jamoat xizmatlarini taqdim
etish “jamoat shartnomasi” asosida quriladi, bunda “asos” sifatida biznesdan olingan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
119
daromadlarning qismi soliq sifatida yigʻilishi, “ustunlik” sifatida esa ularni keyinchalik samarali
tarzda qayta taqsimlash DXSh shakllari yoki davlat va notijorat tashkilotlari xizmatlari orqali
amalga oshiriladi.
Adabiyotlar /Литература/Reference:
ADB (2006) Public-Private Partnerships Handbook. Asian Development Bank. 2006.
Guidance (2009) Treasury National Infrastructure Unit, Guidance for Public Private
Partnerships (PPPs) in New Zealand (Wellington, 2009).
Guidelines (2006) Guidelines for Financial Support to Public Private Partnerships in
Infrastructure, Government of India.
Law (2004) Green Paper on Public-Private Partnerships and Community Law on Public
Contracts and Concessions. Brussels. 30.04.2004. P.3.
Lex.uz. (2019). ЎРҚ-537-сон 10.05.2019. Давлат-хусусий шериклик тўғрисида. [online]
Available at: https://lex.uz/docs/4329270?ONDATE=29.11.2023%2001
Overview (2008) National Public Private Partnership Guidelines Overview, Australian
Government, Dec. 2008. http://infrastructureaustralia.go.au/public_private/files/.
Partnershipsbc.ca. (2003) An Introduction to Public Private Partnerships, Partnerships British
Columbia, Canada, 2003. http://www.partnershipsbc.ca /pdf/An%20.
Qodirov J. Sh. (2022). Theoretical and methodological basis of the effect of public-private
partnership on increasing investment capacity. Web of Scientist: International Scientific Research
Journal, 3(8), 134–140. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/W4CBT
Radushinskiy D. A. (2017) Davlat-xususiy hamkorlikning yangi sanoat iqtisodiyoti innovatsion
loyihalarini amalga oshirishdagi roli //Forsayt «Rossiya»: yangi sanoat jamiyati. Qayta yuklash:
Sankt-Peterburg xalqaro iqtisodiy kongressi materiallari toʻplami (SPEK-2017); umumiy tahririyat: S.
D. Bodrunov. B. 845-854.
Report (2004) Report to Congress on Public Private Partnerships. U.S. Department of
Transportation, Federal Highway Administration, December p. 10.
Варнавский В. Г. (2010)Партнерство государства и частного сектора: формы, проекты,
риски. М. : Наука.
Варнавский.В.Г. (2010) Партнерство государства и частного сектора: формы, проекты,
риски. Москва: Наука.
Закон (2015) О государственно-частном партнерстве, муниципально-частном
партнерстве в Российской Федерации и внесении изменений в отдельные законодательные
акты Российской Федерации (Закон о ГЧП): Федеральный закон Российской Федерации от
13.07.2015 № 224-ФЗ // Российская газета. 17.07.2015.
Кабашкин.В.А. (2015) Государственночастное партнерство: международный опыт и
российские перспективы. М.: ООО «МИЦ», С. 120.
Марковская Е. И. и др. (2020) Механизмы государственно-частного партнерства.
Теория и практика: учебник и практикум для вузов / под общей редакцией Е. И. Марковской. —
Москва: Издательство Юрайт, образование). — Текст: непосредственный. 491 с.
Министерство (2014) Практика применения концессионных соглашений для развития
региональной инфраструктуры в России / Министерство экономического развития
Российской
Федерации.
М.,
2014.
URL:
http://economy.gov.ru/minec/activity/sections/privgovpartnerdev/2014112710
ООН (2008) Практическое руководство по вопросам эффективного управления в сфере
ГЧП/ Организация Объединенных Наций. — Нью-Йорк и Женева, 2008. ISBN: 978-92-1-4160403.
Сухих В. А., Руденко М. Н., Оборина Е. Д. (2013) К вопросу о понятии и сущности
государственно-частного партнерства // Научно-технические ведомости СПбГПУ. № 2. С. 97.
