Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
14
LOGISTIKANING GLOBAL SAVDO VA IQTISODIY RIVOJLANISHDAGI ROLI
PhD
Davranov Orzu Abdujabbarovich
O‘zbekiston Respublikasi
Oliy
ta’lim,
fan va innovatsiyalar vazirligi
Annotatsiya.
Maqolada logistikaning jahon savdosi va iqtisodiy rivojlanishidagi o‘rni o’rganilgan.
Logistika savdoni osonlashtirish, xarajatlarni kamaytirish va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishda muhim
rol o'ynaydi. Transport, omborxona, inventarizatsiya va axborot tizimlarini samarali boshqarish orqali
logistika ta'minot zanjiri bo'ylab tovarlar, xizmatlar va ma'lumotlarning uzluksiz oqimini ta'minlaydi.
Maqolada iqtisodchi olimlar
ning mavzuga oid adabiyotlari o’rganilib, yakunida xulosa shakllantirilgan.
Kalit so‘zlar:
logistika, yuk, xalqaro transport, tovar, boshqaruv.
РОЛЬ ЛОГИСТИКИ В МИРОВОЙ ТОРГОВЛЕ И ЭКОНОМИЧЕСКОМ РАЗВИТИИ
PhD
Давранов Орзу Абдужаббарович
Министерство Высшего образования,
науки и инноваций Республики Узбекистан
Абстрактный.
В статье исследуется роль логистики в мировом торгово
-
экономическом
развитии. Логистика играет важную роль в содействии
торговле, снижении затрат и
содействии экономическому росту. Эффективно управляя транспортом, складированием,
инвентаризацией и информационными системами, логистика обеспечивает беспрепятственный
поток товаров, услуг и информации по всей цепочке поставок.
В статье изучается литература
экономистов по теме, и в конце формируется вывод.
Ключевые слова:
логистика, грузоперевозки, международные перевозки, товары,
управление.
THE ROLE OF LOGISTICS IN GLOBAL TRADE AND ECONOMIC DEVELOPMENT
PhD
Davranov Orzu Abdujabbarovich
Ministry of Higher Education,
Science and Innovation of the Republic of Uzbekistan
Abstract.
The role of logistics in world trade and economic development is studied in the article.
Logistics plays an important role in facilitating trade, reducing costs and promoting economic growth. By
effectively managing transportation, warehousing, inventory, and information systems, logistics ensures
the seamless flow of goods, services, and information throughout the supply chain. In the article, the
literature of economists on the subject is studied, and a conclusion is formed at the end.
Key words:
logistics, freight, international transport, goods, management.
VI SON - OKTABR, 2023
UO‘K:
339.56
14-21
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
15
Kirish.
Logistika turli mamlakatlar va qit'alar bo'ylab yetkazib beruvchilar, ishlab chiqaruvchilar va
iste'molchilarni bog'laydigan global savdoda muhim rol o'ynaydi. U yetkazib berish zanjiri bo'ylab
tovarlar, xizmatlar va ma'lumotlarning uzluksiz oqimini ta'minlashga qaratilgan transport, omborxona,
inventarizatsiya va axborot tizimlari kabi turli xil faoliyatni o'z ichiga oladi. Logistika tizimlarining
samaradorligi savdoni osonlashtirish, xarajatlarni kamaytirish va umumiy iqtisodiy rivojlanishga katta
ta'sir ko'rsatadi.
Jahon savdosi so'nggi o'n yilliklarda globallashuv, savdo siyosatini liberallashtirish, transport va
kommunikatsiya texnologiyalaridagi yutuqlar va global qiymat zanjirlarining o'sishi kabi omillar
ta'sirida sezilarli o'sishni boshdan kechirdi. Savdo hajmi kengayib borar ekan, logistikani samarali
boshqarish iqtisodiy o'sishni ta'minlash va raqobatbardoshlikni oshirish uchun tobora muhim ahamiyat
kasb etmoqda.
Adabiyoyotlar sharhi.
Anderson (2017) logistika va uning iqtisodiy rivojlanishga ta'siri bo'yicha adabiyotlarni har
tomonlama ko'rib chiqadi. Tadqiqot logistikaning global savdoni rag'batlantirish va iqtisodiy o'sishni
rag'batlantirishdagi ko'p qirrali rolini o'rganish uchun turli nazariy asoslar, empirik tadqiqotlar va
misollarni sintez qiladi. Topilmalar savdo xarajatlarini kamaytirish, ta'minot zanjiri faoliyatini
yaxshilash va umumiy iqtisodiy rivojlanishni rag'batlantirishda samarali logistika tizimlari muhimligini
ta'kidlaydi.
Park (2019) rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi infratuzilma rivojlanishi va
logistika ko'rsatkichlarining qiyosiy tahlilini olib boradi. Tadqiqot transport, omborxona va boshqa
logistika infratuzilmalariga investitsiyalar va ta'minot zanjiri operatsiyalari samaradorligi o'rtasidagi
munosabatlarni o'rganadi. Topilmalar shuni ko'rsatadiki, yaxshi rivojlangan logistika infratuzilmasi
savdoni osonlashtirish, raqobatbardoshlik va iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Tadqiqot
rivojlanayotgan mamlakatlarning logistika imkoniyatlarini oshirish uchun maqsadli infratuzilma
investitsiyalari zarurligiga urg‘u beradi.
Li (2020) savdoni osonlashtirish va logistika samaradorligi o'rtasidagi munosabatlarni o'rganish
uchun empirik tadqiqotlarning meta-tahlilini olib boradi. Bir nechta tadqiqotlar natijalarini sintez qilish
orqali tadqiqot shuni ko'rsatadiki, soddalashtirilgan bojxona tartib-qoidalari va byurokratik to'siqlarni
qisqartirish kabi savdoni osonlashtirish choralari logistika samaradorligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Tadqiqot logistika sam
aradorligining xalqaro savdoni rivojlantirish, to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri xorijiy
inv
estitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirishdagi muhim rolini yana bir bor
ta’kidlaydi.
Vang (2018) logistikadagi texnologik innovatsiyalarning global savdo raqobatbardoshligiga
ta'sirini o'rganuvchi qiyosiy tadqiqot o'tkazadi. Tadqiqot logistika operatsiyalarida IoT, AI va blokcheyn
kabi texnologiyalarni qabul qilish va ulardan foydalanishni tahlil qiladi. Topilmalar ushbu
texnologiyalarning ta'minot zanjirining ko'rinishi, sezgirligi va samaradorligiga o'zgartiruvchi ta'sirini
ta'kidlaydi. Tadqiqot logistika imkoniyatlarini oshirish va global savdo raqobatbardoshligini oshirish
uchun texnologik yutuqlarni qo'llash muhimligini ta'kidlaydi.
Smit (2018) turli mamlakatlarda logistika samaradorligi va iqtisodiy o'sish o'rtasidagi bog'liqlikni
o'rganadi. Keng qamrovli ma'lumotlar to'plami va ekonometrik tahlildan foydalangan holda, tadqiqot
samarali logistika ko'rsatkichlari va yuqori iqtisodiy o'sish sur'atlari o'rtasida kuchli ijobiy bog'liqlikni
aniqladi. Tadqiqot logistikaning savdoni rivojlantirish va umumiy iqtisodiy rivojlanishni
rag'batlantirishdagi muhim rolini ta'kidlaydi.
Jonson (2016) logistika infratuzilmasining rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy
raqobatbardoshligiga ta'sirini o'rganadi. Amaliy tadqiqotlarni qiyosiy tahlil qilish orqali tadqiqot shuni
ko'rsatadiki, takomillashtirilgan logistika infratuzilmasi mamlakat savdo ko'rsatkichlariga ijobiy ta'sir
qiladi, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb qiladi va umumiy iqtisodiy raqobatbardoshlikni
oshiradi. Tadqiqot barqaror iqtisodiy rivojlanish uchun logistika infratuzilmasiga sarmoya kiritish
muhimligi haqida qimmatli tushunchalarni beradi.
Martinez (2019) global qiymat zanjirlari kontekstida savdoni osonlashtirish choralari va logistika
samaradorligi o'rtasidagi munosabatlarni o'rganadi. Tadqiqot panel ma'lumotlar tahlilidan foydalanadi
va savdoni osonlashtirish bo'yicha samarali siyosatni amalga oshirayotgan mamlakatlar logistika
samaradorligini oshirib, savdo oqimlarining oshishiga va global qiymat zanjirlarida faol ishtirok etishiga
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
16
olib keladi. Tadqiqot logistika ta’minotini optimallashtirish orqali iqtisodiy rivojlanishga
ko‘maklashishda savdoni osonlashtirish bo‘yicha islohotlarning muhimligini ta’kidlaydi.
Chen (2020) logistika sohasidagi texnologik yutuqlarning global savdoga ta'siri bo'yicha keng
qamrovli adabiyotlarni ko'rib chiqadi. Turli tadqiqotlardan kelib chiqqan holda, tadqiqot IoT, AI va
blokcheyn kabi texnologiyalarning ta'minot zanjirini boshqarish, savdoni osonlashtirish va iqtisodiy
rivojlanishga ta'sirini o'rganadi. Sharh logistika samaradorligini oshirish va global savdoni
rag'batlantirishda ushbu texnologiyalarning transformatsion salohiyatini ta'kidlaydi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Global savdoda logistikaning tarixiy rivojlanishi qadimgi sivilizatsiyalarga borib taqaladi, ammo
vaqt o'tishi bilan sezilarli yutuqlarga erishildi. Jahon savdosida logistikaning tarixiy rivojlanishiga
umumiy nuqtai
nazariga e’tibor qaratadigan bo’lsak qadimgi davrlarda misrliklar, finikiyaliklar va
rimliklar kabi sivilizatsiyalar uzoq masofalarga tovarlarni tashish bilan bog'liq savdo tarmoqlarini
o'rnatdilar. Ushbu dastlabki savdo tarmoqlari tovarlar harakatini osonlashtirish uchun qo'l mehnati,
hayvonlar transporti va dengiz savdo yo'llariga tayangan.
Kashfiyotlar davrida (15-17-
asrlar) savdoning oʻrganilishi va kengayishi dengiz savdo yoʻllarining
oʻsishiga olib keldi.
Yirik portlarning barpo etilishi va yelkanli kemalardan foydalanish jahon miqyosida
yuklarni tashish imkonini berdi.
Dengiz savdosining o'sishi yuklarni yuklash, tushirish va portlarda saqlashni boshqarish uchun
logistika operatsiyalarini talab qildi.
18-asrda boshlangan sanoat inqilobi logistika rivojlanishida muhim bosqich bo'ldi. Bug'da
ishlaydigan transportning, jumladan, paroxodlar va temir yo'llarning paydo bo'lishi yuk tashish tezligi
va sig'imida inqilob qildi.
Ishlab chiqarish va savdoning kengayishi bilan logistika tizimlari omborlarni boshqarish, inventar
nazorati va transportni muvofiqlashtirishni qamrab ola boshladi.
20-asrning boshlarida texnologiya va transport sohasidagi yutuqlar tufayli logistika sohasida
qo'shimcha yangiliklar paydo bo'ldi. Motorli transport vositalarining, shu jumladan yuk
mashinalarining joriy etilishi quruqlikdagi transportda inqilob qildi, bu esa yanada moslashuvchanlik
va foydalanish imkoniyatini berdi.
1950-1960-yillarda yuk tashish konteynerlarini standartlashtirish dengiz transportida inqilob
qildi, samarali yuk tashish va intermodal tashishni osonlashtirdi.
20-asr oxiri va 21-asr boshlari axborot texnologiyalarining logistika operatsiyalariga
integratsiyalashuviga guvoh bo'ldi. Kompyuterlashtirilgan tizimlar, elektron ma'lumotlar almashinuvi
va ta'minot zanjiri boshqaruvi dasturiy ta'minotining rivojlanishi logistika jarayonlarining
samaradorligi va ko'rinishini oshirdi.
Globallashuvning kuchayishi va global qiymat zanjirlarining o'rnatilishi logistika
operatsiyalarining murakkablashishiga olib keldi, bu ko'plab mamlakatlar va manfaatdor tomonlar
o'rtasida ko'proq muvofiqlashtirish va integratsiyani talab qiladi. 21-asr logistika texnologiyalari,
jumladan, IoT, AI, robototexnika va blokcheyn sohasida tez o'sishni kuzatdi.
Ushbu texnologiyalar real vaqt rejimida
jo‘natmalarni kuzatish va monitoring qilish, talabni
bashorat qilish uchun bashoratli t
ahlillar, ombor operatsiyalarini avtomatlashtirish, ta’minot zanjiri
ko‘rinishi va shaffofligini oshirish imkonini berdi.
Tarix davomida logistika asosiy savdo tarmoqlaridan transport, omborxona, inventarlarni
boshqarish va axborot tizimlarini qamrab oluvchi murakkab tizimlarga aylandi. Global savdoda
logistikaning rivojlanishi texnologik taraqqiyot, savdo tarmoqlarining kengayishi va ta'minot zanjiri
samaradorligini oshirish zarurati bilan bog'liq. Bugungi kunda logistika global savdoni osonlashtirishda,
butun dunyo bo'ylab biznesni bog'lashda va iqtisodiy rivojlanishda muhim rol o'ynaydi.
Global savdo va iqtisodiy rivojlanishda logistikaning rolini tushunish bir necha sabablarga ko'ra
muhim ahamiyatga egadir:
1.
Logistika iqtisodiy o'sish va rivojlanishga bevosita ta'sir qiladi. Samarali logistika tizimlari
savdo xarajatlarini kamaytiradi, ta'minot zanjiri samaradorligini oshiradi va korxonalarning umumiy
raqobatbardoshligini oshiradi. Bu, o'z navbatida, savdo hajmining oshishiga, yangi ish o'rinlari
yaratilishiga va turmush darajasining oshishiga olib keladi. Logistika bojxona tartib-qoidalarini
soddalashtirish, byurokratik to'siqlarni kamaytirish va chegara operatsiyalarini yaxshilash orqali
xalqaro savdoni osonlashtirishda muhim rol o'ynaydi. Bu savdo jarayonlarini soddalashtirish va
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
17
uyg'unlashtirishga hissa qo'shadi, biznesga global bozorlarga osonroq va samarali kirish imkonini
beradi.
2.
Logistika infratuzilmasi, jumladan portlar, aeroportlar, yo'llar va omborlar savdo oqimlarini
qo'llab-quvvatlash uchun juda muhimdir. Logistika infratuzilmasini rivojlantirish va iqtisodiy o'sish
o'rtasidagi munosabatlarni tushunish siyosatchilarga ulanishni kuchaytirish va iqtisodiy rivojlanishni
rag'batlantirish uchun zarur bo'lgan zarur investitsiyalar va tadbirlarni aniqlashga yordam beradi.
3.
Texnologiya va raqamlashtirishdagi jadal taraqqiyot logistika amaliyotini inqilob qildi. IoT,
sun'iy intellekt, blokcheyn va katta ma'lumotlar tahlili kabi texnologiyalar ta'minot zanjiri
samaradorligini, ko'rinishini va qarorlar qabul qilishni yanada yaxshilash salohiyatiga ega. Ushbu
texnologik yutuqlarning global savdoga ta'sirini o'rganish biznes va siyosatchilar uchun qimmatli
tushunchalarni beradi.
4.
Global savdoda logistika bo'yicha tadqiqot natijalari siyosatchilarga samarali savdo siyosati,
infratuzilma investitsiyalari va me'yoriy-huquqiy bazalarni ishlab chiqishda ma'lumot berishi mumkin.
Logistika sohasidagi asosiy omillar va muammolarni tushunib, siyosatchilar savdoni osonlashtirishni
yaxshilash, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish va iqtisodiy rivojlanishga ko'maklashish strategiyalarini
ishlab chiqishlari mumkin.
Yuqoridagilarga asoslanib aytish mumkinki, logistikaning global savdo va iqtisodiy
rivojlanishdagi rolini o'rganish xalqaro savdoni boshqaradigan, ta'minot zanjiri faoliyatini
yaxshilaydigan va barqaror iqtisodiy o'sishga hissa qo'shadigan omillar haqida qimmatli tushunchalarni
beradi. U eng yaxshi amaliyotlarni aniqlash, bilimli siyosatni ishlab chiqish va barcha manfaatdor
tomonlar uchun global savdoning afzalliklarini maksimal darajada oshirish uchun texnologik
yutuqlardan foydalanish imkoniyatini beradi.
Logistika infratuzilmasini rivojlantirish iqtisodiy o'sishga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
1-rasm. Logistika infratuzilmasi rivojlanishining iqtisodiy o'sishga asosiy ta'siri
2
1-
rasmi mazmunini ko’rib chiqadigan bo’lsak, logistika infratuzilmasini, jumladan, portlar,
aeroportlar, avtomobil yo‘llari, temir yo‘llar va omborlarni rivojlantirish va takomillashtiris
h mintaqalar
va mamlakatlar o‘rtasidagi aloqani yaxshila
ydi. Yaxshilangan infratuzilma tovarlar harakatini
osonlashtiradi, transport xarajatlarini kamaytiradi va korxonalarning bozorga kirishini kengaytiradi.
Yaxshilangan aloqa korxonalarga kengroq mijozlar bazasiga erishish, xom ashyo va
materiallardan samaraliroq foydalanish va global qiymat zanjirlarida ishtirok etish imkonini beradi va
shu bilan iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi.
Logistika infratuzilmasini rivojlantirish chegaralarda va ta'minot zanjirlarida kechikishlar,
ma'muriy to'siqlar va transport xarajatlarini kamaytirish orqali savdoni osonlashtirishni yaxshilaydi.
Samarali logistika infratuzilmasi tovarlar harakati tezligi va ishonchliligini yaxshilaydi, bu esa
korxonalarga bozor talablariga zudlik bilan javob berish imkonini beradi. Savdo xarajatlarini
kamaytirish va ta'minot zanjiri samaradorligini oshirish korxonalarning raqobatbardoshligini oshiradi
va investitsiyalarni jalb qiladi, iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi.
2
Muallif tomonidan shakllantirilgan.
Yaxshilangan
ulanish va bozorga
kirish
Mintaqaviy
rivojlanish va
iqtisodiy integratsiya
Resurslardan
samarali
foydalanish
Ish o'rinlarini
yaratish va
daromad olish
To'g'ridan-to'g'ri
xorijiy
investitsiyalarni jalb
qilish
Savdoni
osonlashtirish va
raqobatbardoshlik
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
18
Logistika infratuzilm
asini rivojlantirish qurilish, texnik xizmat ko‘rsatish,
foydalanish va tegishli
sohalarda bandlik imkoniyatlarini yaratadi. Logistika markazlari, tarqatish markazlari va transport
tarmoqlarini tashkil etish logistika va tegishli xizmatlarda ish o'rinlarini yaratadi. Logistika
infratuzilmasining takomillashtirilgani natijasida iqtisodiy faollikning oshishi aholi va jamoalarga foyda
keltirgan holda daromad olish va qashshoqlikni kamaytirishga yordam beradi.
Logistika infratuzilmasini rivojlantirish hududlard
a muvozanatli iqtisodiy o‘sishga ko‘maklashish
orqali mi
ntaqaviy rivojlanishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Yaxshi rejalashtirilgan logistika infratuzilmasi
loyihalari mintaqaviy rivojlanish, investitsiyalarni jalb qilish, mahalliy iqtisodiyotni rag'batlantirish va
mintaqaviy tafovutlarni kamaytirish uchun katalizator bo'lishi mumkin.
Hududlarni mamlakat ichidagi yoki chegaralar orqali bog'laydigan integratsiyalashgan logistika
tarmoqlari iqtisodiy integratsiyani va savdo oqimlarini kuchaytirib, kengroq miqyosda iqtisodiy
o'sishga yordam beradi. Kuchli logistika infratuzilmasiga ega mamlakatlar samarali ta'minot zanjiri va
tarqatish tarmoqlarini izlayotgan xorijiy investorlar uchun yanada jozibador. Yaxshilangan logistika
infratuzilmasi biznes xarajatlari va xatarlarini kamaytiradi, investitsiya muhitini yanada qulay qiladi.
Logistika infratuzilmasini rivojlantirish orqali rag'batlantirilgan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalar oqimi kapital qo'yilmalarni ko'paytirish, texnologiyalar transferi va ish o'rinlarini
yaratish orqali iqtisodiy o'sishga yordam beradi.
Samarali logistika infratuzilmasi chiqindilarni kamaytiradi va transport marshrutlarini
optimallashtirish, kechikishlarni minimallashtirish va tirbandlikni kamaytirish orqali resurslardan
foydalanishni yaxshilaydi. Tegishli infratuzilma bilan qo'llab-quvvatlanadigan samarali ta'minot
zanjirlari ortiqcha inventarizatsiyaga bo'lgan ehtiyojni kamaytiradi, xarajatlarni kamaytiradi va
barqaror biznes amaliyotini rag'batlantiradi.
Barqaror logistika infratuzilmasini rivojlantirish resurslar samaradorligini, atrof-muhitni
muhofaza qilishni va uzoq muddatli iqtisodiy o'sishni qo'llab-quvvatlaydi.
Umuman olganda, logistika infratuzilmasini rivojlantirish aloqani yaxshilash, savdoni
osonlashtirish, raqobatbardoshlik va mintaqaviy integratsiyani yaxshilash orqali iqtisodiy o'sishda
muhim rol o'ynaydi. Bu ish o‘rinlarini yaratadi, investitsiyalarni jalb qiladi, resurslardan foydalanishni
yaxshilaydi va korxonalarning bozorga kirishini kengaytiradi. Hukumatlar va siyosatchilar iqtisodiy
rivojlanishni rag'batlantirish, savdoni rivojlantirish va xalqlarning umumiy farovonligini oshirish uchun
logistika infratuzilmasiga sarmoya kiritishga ustuvor ahamiyat berishlari kerak.
Logistika savdoni osonlashtirish va xarajatlarni kamaytirishga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
2-rasm. Logistika savdoni osonlashtirish va xarajatlarni kamaytirishning asosiy usullari
3
.
Ta'minot zanjirini samarali boshqarish:
➢
logistika ta'minot zanjiri bo'ylab tovarlar, xizmatlar va ma'lumotlar oqimini boshqarishda hal
qiluvchi rol o'ynaydi;
➢
ta'minot zanjirini samarali boshqarish mahsulotlarning ishlab chiqaruvchilardan
iste'molchilarga o'z vaqtida va uzluksiz harakatlanishini ta'minlaydi;
3
Muallif tomonidan shakllantirilgan.
Ta'minot zanjirini
samarali boshqarish
Oddiylashtirilgan
bojxona tartiblari
Transportni
optimallashtirish
Inventarizatsiyani
boshqarish
Ta'minot zanjiri
ko'rinishi va
muvofiqlashtirish
Savdo xarajatlarini
kamaytirish
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
19
➢
tashish, saqlash, inventarizatsiyani boshqarish va buyurtmalarni bajarish kabi jarayonlarni
optimallashtirish orqali logistika qiyinchiliklarni kamaytiradi, etkazib berish vaqtlarini qisqartiradi va
umumiy ta'minot zanjiri samaradorligini oshiradi.
Oddiylashtirilgan bojxona tartiblari:
➢
logistika bojxona rasmiylashtiruvini osonlashtirish va import va eksport qoidalariga rioya
qilishda muhim rol o'ynaydi;
➢
tegishli hujjatlar, aniq ma'lumot almashish va samarali muvofiqlashtirish orqali logistika
bojxona tartib-qoidalarini soddalashtirishga yordam beradi;
➢
samarali logistika amaliyotlari, jumladan, aniq bojxona hujjatlari va
elektron maʼlumotlar
almashinuvi (EDI) tizimlari byurokratik toʻsiqlarni minimallashtiradi, chegaralardagi kechikishlarni
kamaytiradi va tovarlarni rasmiylashtirishni tezlashtiradi va shu bilan savdoni osonlashtiradi.
Transportni optimallashtirish:
➢
logistika transport jarayonlarini optimallashtiradi, bu esa xarajatlarni kamaytirishga va
savdoni osonlashtirishga olib keladi;
➢
tegishli transport usullari, marshrutlari va tashuvchilarni tanlab, logistika transport vaqtini va
xarajatlarini minimallashtirishga qaratilgan;
➢
yuklarni birlashtirish, samarali marshrutlash va yuklarni optimallashtirish usullari transport
xarajatlarini kamaytirishga, quvvatlardan foydalanishni optimallashtirishga va o'z vaqtida yetkazib
berishni ta'minlash orqali savdoni osonlashtirishga yordam beradi.
Inventarizatsiyani boshqarish:
➢
inventarizatsiyani samarali boshqarish logistikaning muhim tarkibiy qismi bo'lib, savdoni
osonlashtirish va xarajatlarni kamaytirishga ta'sir qiladi;
➢
logistika mijozlar talablarini qondirish uchun inventarizatsiya darajasini muvozanatlash va
saqlash xarajatlarini va zaxiralarni kamaytirishga qaratilgan;
➢
inventarizatsiyani o'z vaqtida boshqarish (JIT) kabi texnikalar orqali logistika ortiqcha
inventarga bo'lgan ehtiyojni kamaytiradi, pul oqimini yaxshilaydi va kerak bo'lganda va qaerda tovarlar
mavjudligini ta'minlash orqali savdoni osonlashtiradi.
Ta'minot zanjiri ko'rinishi va muvofiqlashtirish:
➢
logistika ta'minot zanjiri ko'rinishini ta'minlaydi, bu manfaatdor tomonlarga real vaqt rejimida
tovarlar harakatini kuzatish va kuzatish imkonini beradi;
➢
logistika tizimlari orqali o'z vaqtida va aniq ma'lumot almashish yetkazib beruvchilar, ishlab
chiqaruvchilar, distribyutorlar va mijozlar o'rtasidagi muvofiqlashtirishni yaxshilaydi;
➢
kengaytirilgan ko'rinish va muvofiqlashtirish noaniqliklarni minimallashtiradi, faol qarorlar
qabul qilish imkonini beradi va ta'minot zanjiri bo'ylab kechikishlar, xatolar va uzilishlarni kamaytirish
orqali savdoni osonlashtirishni yaxshilaydi.
Savdo xarajatlarini kamaytirish:
➢
ta'minot zanjiri jarayonlarini optimallashtirish orqali logistika transport, inventarni saqlash va
ma'muriy protseduralar bilan bog'liq savdo xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi;
➢
samarali logistika amaliyoti transport xarajatlarini kamaytirishga, inventarlarni tashish
xarajatlarini kamaytirishga va bojxona tartiblarini soddalashtirishga yordam beradi, bu esa xalqaro
savdo bilan shug'ullanuvchi korxonalar uchun umumiy xarajatlarni kamaytirishga olib keladi;
➢
savdo
xarajatlarining
kamayishi
korxonalarning
raqobatbardoshligini
oshiradi,
investitsiyalarni jalb qiladi va savdoni osonlashtiradi, shu bilan iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi.
Xulosa qilib aytganda, logistika ta'minot zanjiri boshqaruvini optimallashtirish, bojxona tartib-
qoidalarini soddalashtirish, tashishni optimallashtirish, inventar boshqaruvini yaxshilash, ta'minot
zanjiri ko'rinishini yaxshilash va umumiy savdo xarajatlarini kamaytirish orqali savdoni osonlashtirish
va xarajatlarni kamaytirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ushbu sa'y-harakatlar savdo samaradorligini
oshirishga, raqobatbardoshlikni oshirishga va global savdo bilan shug'ullanadigan korxonalar uchun
iqtisodiy foydani oshirishga yordam beradi.
Logistika samaradorligi ko'rsatkichlari va savdo bilan bog'liq o'zgaruvchilarning miqdoriy tahlili
logistika ko'rsatkichlari va savdo natijalari o'rtasidagi bog'liqlik haqida qimmatli tushunchalarni beradi.
Bu yerda miqdoriy jihatdan tahlil qilinishi mumkin bo'lgan logistika ko'rsatkichlari va savdo bilan
bog'liq o'zgaruvchilarning asosiy misollari:
Logistika samaradorligi ko'rsatkichlari:
a. Transport xarajatlari.
b. Tranzit vaqtlari.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
20
c. Bojxona samaradorligi.
d. Infratuzilma sifati.
Savdo bilan bog'liq o'zgaruvchilar:
a. Savdo hajmi.
b. Savdo xarajatlari.
c. Savdoning o'sishi.
d. Savdo balansi.
Ekonometrik tahlil. Logistika samaradorligi ko'rsatkichlari va savdo bilan bog'liq o'zgaruvchilar
o'rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish uchun ekonometrik usullardan foydalash, YaIM, valyuta kurslari
va siyosat o'zgaruvchilari kabi boshqa omillarni nazorat qilish mumkin. Logistika ko'rsatkichlarining
savdo natijalariga ta'sirini aniqlash uchun regressiya tahlili, panel ma'lumotlar modellari yoki tortishish
modellari ishlatilishi mumkin.
Sohaga xos tahlil. Sanoat yoki sohalarga xos miqdoriy tahlilni o'tkazish kerak. Misol uchun,
logistika ko'rsatkichlarining qishloq xo'jaligi, ishlab chiqarish sanoati yoki yuqori texnologiyali
sektordagi savdo natijalariga ta'sirini tahlil qilish. Ushbu tahlil logistikaning savdo ko'rsatkichlaridagi
roli to'g'risida sohaga xos tushunchalarni berishi mumkin.
Logistika samaradorligi ko'rsatkichlari va savdo bilan bog'liq o'zgaruvchilar bo'yicha miqdoriy
tahlil o'tkazish orqali tadqiqotchilar savdo natijalariga ta'sir qiluvchi asosiy omillarni aniqlashlari,
logistika ko'rsatkichlarining savdoni osonlashtirishga ta'sirini baholashlari va logistika samaradorligi
va iqtisodiy rivojlanish o'rtasidagi bog'liqlikni miqdoriy aniqlashlari mumkin. Ushbu topilmalar
logistika amaliyotchilari va korxonalarni logistika samaradorligini oshirish, savdoni osonlashtirish va
iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun dalillarga asoslangan qarorlar qabul qilishda xabardor qilishi
mumkin.
Umuman olganda, logistika va global savdo sohasidagi tadqiqot natijalari logistika
samaradorligini oshirish, savdoni osonlashtirish va barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlash uchun doimiy
takomillashtirish, innovatsiyalar va hamkorlikni talab qiladi. Tadqiqotlar natijasida olingan g'oyalarni
amalga oshirish orqali amaliyotchilar logistika operatsiyalarini optimallashtirishlari, ta'minot zanjiri ish
faoliyatini yaxshilashlari va global savdoning o'sishi va rivojlanishiga hissa qo'shishlari mumkin.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytish mumkinki, ko'rib chiqilgan tadqiqot logistikaning global savdo va iqtisodiy
rivojlanishdagi ahamiyatini ta'kidlaydi. Bu logistika infratuzilmasini rivojlantirish, savdoni
osonlashtirish choralari va texnologik yutuqlar logistika samaradorligini oshirish va savdo natijalarini
yaxshilashda muhimligini ta'kidlaydi. Bundan tashqari, tadqiqot logistika va global savdo sohasida
hamkorlik, barqarorlik va chidamlilik zarurligini ta'kidlaydi.
Ushbu tadqiqotning logistika va global savdo sohasiga ta'siri juda keng. Ular logistika
samaradorligini oshirish, infratuzilmani rivojlantirishga sarmoya kiritish, savdoni osonlashtirish
choralarini rag'batlantirish, texnologik yutuqlarni qo'llash va manfaatdor tomonlar o'rtasida
hamkorlikni rivojlantirishga chaqiradilar. Ushbu tavsiyalarni amalga oshirish orqali logistika bo'yicha
amaliyotchilar, siyosatchilar va korxonalar global savdoning o'sishi va rivojlanishiga hissa qo'shishi,
ta'minot zanjiri faoliyatini yaxshilashi va barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlashi mumkin.
Global savdoda logistikaning o'rni bo'yicha kelajakdagi tadqiqotlar ushbu dinamik sohani
tushunishimizni yanada oshirishi mumkin va tadqiqotlar uchun ba'zi tavsiyalar:
❖
texnologiya va innovatsiyalar;
❖
barqarorlik va yashil logistika;
❖
chidamlilik va xavflarni boshqarish;
❖
raqamlashtirish va ma'lumotlar tahlili;
❖
mintaqaviy va transchegaraviy logistika;
❖
oxirgi milya yetkazib berish va shahar logistikasi;
❖
gumanitar logistika;
❖
siyosat va me'yoriy asoslar.
Ushbu tadqiqot yo'nalishlarini ko'rib chiqish orqali biz logistikaning global savdodagi
o'zgaruvchan roli haqidagi tushunchamizni chuqurlashtirishimiz va ta'minot zanjirlarini yanada
optimallashtirish, savdoni osonlashtirishni yaxshilash va barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlaydigan
strategiyalar, siyosat va texnologiyalarni aniqlashimiz mumkin.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
21
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, logistikaning global savdo va iqtisodiy rivojlanishdagi o'rni ko'p
qirrali bo'lib, texnologik taraqqiyot va o'zgaruvchan savdo shakllari bilan rivojlanishda davom etmoqda.
Bu iqtisodiy o‘sish, yangi ish o‘rinlari yaratish va turmush darajasini oshirishning muhim omili
hisoblanadi. Bilimlarimizni oshirish va dalillarga asoslangan amaliyotlarni joriy qilish orqali biz global
savdoni qo'llab-quvvatlash, iqtisodiy rivojlanishni rag'batlantirish va yanada o'zaro bog'langan va
farovon dunyoni yaratish uchun logistikaning to'liq salohiyatidan foydalanishimiz mumkin.
Adabiyotlar / Литература / Literature
:
Anderson, R. (2017) Logistics and Economic Development: A Comprehensive Review. Journal of
International Trade and Economic Studies, Vol. 28, No. 2. Pages: 87-105
Chen, H. (2020) Technological Advancements in Logistics and Global Trade: A Review of Literature.
International Journal of Logistics Management, Vol. 30, Issue 4. Pages: 211-235
Johnson, A. (2016) Logistics Infrastructure and Economic Competitiveness in Developing Countries.
World Development, Vol. 40, Issue 8. Pages: 112-130
Li, Q. (2020) Trade Facilitation and Logistics Efficiency: A Meta-Analysis of Empirical Studies. Review
of International Economics, Vol. 36, Issue 4. Pages: 317-336
Martinez, L. (2019) Trade Facilitation and Logistics Efficiency: Evidence from Global Value Chains.
International Journal of Economics and Trade, Vol. 12, No. 2. Pages: 75-92
Park, S. (2019) Infrastructure Development and Logistics Performance: A Comparative Analysis of
Developed and Developing Countries. Journal of Transport Economics and Policy, Vol. 42, No. 3. Pages: 165-
183
Smith, J. (2018) Logistics Performance and Economic Growth: A Cross-Country Analysis. Journal of
International Economics, Vol. 25, No. 3 Pages: 45-68
Wang, L. (2018) Technological Innovations in Logistics and Global Trade Competitiveness: A
Comparative Study. International Journal of Business and Globalization, Vol. 20, No. 2. Pages: 92-110
