Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
65
JAHONDA ISLOM MOLIYASINING RIVOJLANISH TENDENSIYASI
Eshimov Alisher Dusmurodovich
“O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy asoslari
va muammolari” ilmiy
-tadqiqot markazi
Annotatsiya.
Islom moliyasi sanoati 2021-
yilda barqaror ravishda 17 foizga o’sib, uning jami
aktivlari hajmi qariyb 4 trillion AQSh dollariga yetdi. Bu o’sish sur’atlari islom banki, sukuk, islom fondlari
va boshqa moliya institutlari kabi tarmoqlar faoliyatida yaqqol
ko’rindi. Ta'kidlash joizki, umumiy
aktivlarning 70 foizini tashkil etuvchi islom bank ishi davlat tomonidan qo’llab
-quvvatlangani, operatsion
samaradorlik va kuchli talab tufayli kengaydi. Bunda sof daromad 290% ga oshgan bo’lsa, mos ravishta
,
aktivlarning o’rtacha rentabelligi ham o’sib bordi. Butun dunyo bo’ylab to’liq raqamli islomiy banklarning
yuksalishi va LIBORga o’tish jarayoniga javoban Malayziyaning MYOR
-i va Ummonning islomiy pul
bozorlari vositalari sanoat innovatsiyasini yoqlab ch
iqdilar. Islom moliyasini rivojlantirish ko’rsatkichi
(Islamic Finance Development Indicator) orqali barqarorlikni, boshqaruvni, bilim va xabardorlikni
oshirishga qaratilgan sa'y-
harakatlar sanoat taraqqiyotiga ishora etib, islom moliyasini doimiy o’sish v
a
innovatsiyalar uchun yo’naltiradi.
Kalit so’zlar
:
islom moliyasi, sanoatning o’sishi, jami aktivlar, barqarorlik, sektorlar, islom banki,
sukuk, islom fondlari.
ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ ИСЛАМСКИХ ФИНАНСОВ В МИРЕ
Эшимов Алишер Дусмуродович
Научно
-
исследовательский центр
«Научные основы и проблемы развития экономики Узбекистана»
Аннотация.
Индустрия исламских финансов устойчиво выросла на 17% в 2021 году,
достигнув совокупных активов почти в 4 триллиона долларов США. Рост был очевиден во всех
секторах, включая исламский банкинг, сукук, исламские фонды и другие финансовые институты.
Примечательно, что исламский банкинг, на который приходится 70% активов, расширился
благодаря государственной поддержке, операционной эффективности и высокому спросу.
Чистая прибыль выросла на 290%, при этом средняя рентабельность активов также
увеличилась. Рост числа полностью цифровых исламских банков во всем мире и реакция на
переход на LIBOR, такие как MYOR
-
i в Малайзии и инструменты исламского денежного рынка в
Омане, выдвинули на первый план инновации в отрасли. Усилия по повышению устойчивости,
управления, знаний и осведомленности с помощью индикатора развития исламских финансов
(IFDI) подчеркивают прогресс отрасли, позиционируя исламские финансы для постоянного роста
и инноваций
.
Ключевые слова:
исламские финансы, рост отрасли, совокупные активы, устойчивость,
секторы, исламский банкинг, сукук, исламские фонды.
VII SON - NOYABR, 2023
UO‘K: 336.018
65-71
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
66
DEVELOPMENT TRENDS OF ISLAMIC FINANCE WORLDWIDE
Eshimov Alisher Dusmurodovich
Research Center "Scientific bases and issues
of economic development Uzbekistan"
Abstract.
The Islamic finance industry resiliently grew by 17% in 2021, reaching nearly US$4 trillion
in total assets. The growth was evident across sectors including Islamic banking, Sukuk, Islamic funds, and
other financial institutions. Notably, Islamic banking, comprising 70% of assets, expanded due to
government support, operational efficiency, and strong demand. Net income surged by 290%, while
average return on assets also increased. The rise of fully digital Islamic banks globally and responses to the
LIBOR transition, such as Malaysia's MYOR-i and Oman's Islamic money market instruments, highlighted
industry innovation. Efforts to enhance sustainability, governance, knowledge, and awareness through the
Islamic Finance Development Indicator (IFDI) underscore industry progress, positioning Islamic finance
for continued growth and innovation.
Key words
:
islamic finance, industry growth, total assets, resilience, sectors, Islamic banking, Sukuk,
Islamic funds.
Kirish.
Jadal iqtisodiy o’zgarishlar va moliyaviy innovatsiyalar bilan ajralib turadigan islomiy moliya
fenomeni axloqiy mustahkamlik hamda global ahamiyatga ega bo’lgan tizim sifatida yuksaldi. Shariat
qonunlari tamoyillariga asoslangan islom moliyasi moliyaviy faoliyatni axloqiy qadriyatlar, ijtimoiy
adolat va barqarorlik bilan bog’laydigan muqobil asosni taqdim etadi. Musulmonlar ko’p bo’lgan
davlatlar bilan chegaralangan hududlarda oddiy moliyaviy tashabbus sifatida boshlangan bu jarayon
madaniy, diniy va geografik chegaralarni kesib o’tuvchi dinamik va ko’p qirrali global sanoatga aylandi
desak mubolag’a bo’lmaydi. Ushbu maqolada biz islomiy moliyani zamonaviy moliyaning birinchi
qatoriga olib chiqqan
murakkab va ko’p qirrali rivojlanish tendensiyalarini har tomonlama tadqiq
qilishga harakat qilamiz va bu yo’lda an'anaviy bank, investitsiya va iqtisodiy tizim tushunchalarini
qayta ko’rib chiqamiz.
O’z mohiyatiga ko’ra, islom moliyasi shunchaki moliyaviy tizim bo’lib qolmay, balki ko’p asrlik
islom ta’limotlaridan kelib chiqqan axloqiy e’tiqod va ijtimoiy tamoyillarni o’zida namoyon etuvchi
tushunchadir. Islom moliyasining asosini uning shariat qonunlariga asoslanishi, axloqiy xulq-atvor,
adolat va ijtimoiy mas'uliyatga rioya qilish kabi harakatlar tashkil etadi. Ushbu axloqiy qadriyatlar foiz
(ribo), noaniqlik (g’arar) va qimor (maysir) kabi ekspluatatsion amaliyotlardan voz kechishga
yo’naltiradi. Bunda bitimlar o’zida moddiy aktivlar bilan ta'minlanishi va shaffoflik, tenglik va adolat
tamoyillari bilan bog’lanishi kerak bo’lgan moliyaviy manzarani taqazo etadi. Islom moliyasi tamoyillari
nafaqat uni an'anaviy moliyadan ajratibgina qolmay, balki uning iqtisodiy muvozanatni ta'minlash va
shaxslar va jamoalar farovonligini oshirishga qaratilgan umumiy maqsadlarini ham nazarda tutadi.
Adabiyotlar sharhi.
Jahon ilm-
fan sohasida islom moliyasi nisbatan yangi yo’nalish ekanligi ta’kidlansada ko’plab
tadqiqotlar qilingan. Islom moliyasining eng muhim jihati hisoblangan inqirozlarga bardoshliligini
birinchilardan bo’lib Muhammad Umar Chapra
(2009)
o’z tadqiqotida to’xtalib o’tgan. Ushbu maqolada
moliya tizimda bozor intizomining yetarli emasligi, haddan tashqari kreditlash, yuqori leveraj oxir-
oqibat inqirozga olib kelishi ta'kidlanadi. Shuningdek, tavakkalchilikni taqsimlash, birinchi navbatda
real tovar va xizmatlarni sotib olish uchun kreditlash hamda qarzni sotishni cheklash, keyin qisqa
muddatli savdolar, haddan tashqari noaniqlik (g‘arar) va qimor (maysir) intizomni kuchaytirishga
yordam berishi mumkinligi ta’kidlangan.
Shu bilan moliyaviy beqarorlikni sezilarli darajada
kamaytirish mumkin. Bularning barchasi islom moliyasida mujassamlashadi.
Joselin va Labidi (2021)
maqolasida butun dunyo bo’yicha islom moliyasida o’sish
kuzatilayoganini ta’kidlab o’tgan. Jahon moliyaviy
-iqtisodiy inqirozida islom moliyasi insitutlari
an’anaviy moliya institutlariga qaraganda sezilarli darajada bardoshliligini ko’rsatdi. Izlanishda is
lom
banklari, islom investitsion fondlar va islom moliyasida risklarni boshqarishga oid joriy holat tadqiq
qilingan. Islom moliyasining yillik 15-
20 foiz o’sishiga alohida urg’u berilgan.
Mahalliy olimlardan Abrorov (2023)
tomonidan islom moliyasiga oid ko’plab tadqiqotlar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
67
o’tkazilgan bo’lib, unda islom moliyasining umumiy rivojlanish tendensiyalari davrlar, mintaqalar,
mamlakatlar va moliyaviy sektorlar kesimida tahlil qilingan. Ilmiy ishlar asossan islomiy qimmatli
qog’oz –
sukuk tadqiqiga bag’ishlangan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolani tayyorlash jarayonida turli ma’lumotlar va sharhlardan foydalanilgan. Ushbu
ma’lumotlar islom moliyasi, moliyaviy tendensiyalar, axloqiy moliya, texnologik yutuqlar va boshqa shu
kabi yo’nalishlarga asoslanadi. Maqolada olingan ma’lumotlar asosida
jahonda islom moliyasi
rivojlanishini ekstropolyatsiya qiladi. Statistik ma’lumotlar aniq bo’lishi uchun ishonchli manbalardan
olingan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Pandemiyaning dastlabki yillarida global islomiy moliya sektorining jami aktivlari hajmi 14 foiz
o’sishga erishib, barqarorlikni namoyish etdi. Biroq, keyingi yil 17 foizga o’sish orqali pandemiya
yillaridagi ko’rsatkichlardan ham yuqorilab, o’zida aktivla
rni 4 trillion dollarlik darajaga yetib
borganligini namoyish etdi.
Keng tarqalgan emlashlar tufayli virus havfi pasayganligi sababli, iqtisodiyotlar asta-sekin qayta
o’sa boshladi va bu o’z navbatida, islom moliya sanoati farovonligining yaxshilanishiga olib keldi.
Umumiy aktivlarining 70 foiziga ega bo’lgan islom moliya sanoatining eng yirik sektori
hisoblangan Islom banki kredit yo’qotishlar bo’yicha zaxiralar yumshatilgani sababli ancha imkoniyat
va yengilliklarni qo’lga kiritdi. A
lbatta, bu ularning sof daromadining sezilarli darajada oshishiga olib
keldi.
Ushbu o’sishga quyidagi uchta asosiy omil yordam berdi:
1.
Ba’zi banklar pandemiyadan zarar ko’rgan sektorlar uchun kengaytirilgan davlat yordamini
oldi.
2.
Ba’zilari shahobchasi mavjud bo’lmagan banklar va FinTechs bilan hamkorlik kabi chora
-
tadbirlar orqali operatsion samaradorlikka erishdi;
3.
Islom bank xizmatlariga doimiy yuqori talab saqlanib qolganligi.
Shunisi e’tiborga loyiqki, eng muhim rivojlanish islom moliyasi uncha rivojlanmagan
mintaqalarida ro’y berdi. Bu esa yangi tashkil etilgan hududlarning taraqqqiy
etganligi bilan birga yangi
bozorlarning paydo bo’lishini taqazo etdi. Dunyo iqtisodiyotida islom bankchiligining o’sishi bo’yicha
Tojikiston (84 %), Burkina-Faso (27 %) va Efiopiya (26 %) boshqa davlatlardan ajralib turdi. Xulosa
qilib aytganda,
global islom bank sektori 17 foizga o’sib, 2,8 trillion dollarni tashkil etdi.
1-rasm. Islom moliyasi aktivlari (2021-yil, milliard AQSH dollari)
36
IFDI 2022
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
68
Aktivlari bo’yicha ikkinchi o’rinda turadigan sukuk sektori 2021
-
yilda 14 foizga o’sib 713 milliard
dollarga yetgan bo’lsa, yangi emissiyalar 9 foizga oshib, rekord darajadagi 202,1 milliard dollarni tashkil
etdi. Besh yil yoki undan ko’proq davom etadigan
uzoq muddatli sukukning ko’tarilishi shunchalik
diqqatga sazovorki, bu pandemiyadan keyingi uzoq davom etadigan istiqbolga erishishni nazarda tutar
edi. Yangi emissiyalarda davlat va kvazi-
davlat sukuklar muhim bo’lib qoldi. Bundan tashqari, ular 2021
-
yil
da 5,3 milliard dollarlik miqdor bilan yangi cho’qqini zabt etdi. Saudiya Arabistoni, Indoneziya va
Malayziya ushbu segmentda yetakchi o’rinni egalladi, chunki ESG investitsiyalari ko’proq asosiy oqimga
aylanishi va GCC talabining oshishi, ayniqsa yashil v
a barqarorlikka yo’naltirilgan loyihalarni
moliyalashtirish uchun o’sishda davom etishi kutilmoqda edi.
Uchinchi yirik sektor bo’lgan islom fondlari 2021
-yilda 238 milliard dollarlik boshqaruv ostidagi
aktivlarini yig’ib, o’zida 34 foizlik ta’sirchan o’sishni ko’rsatdi. Garchi global islom fondlari Eron, Saudiya
Arabistoni va Malayziyadan kelib chiqqan bo’ls
ada, jami 81 foizni tashkil etar edi. Shu sababdan ham bu
sektorning mavjudligi bank va sukuk bilan solishtirganda kamroq tarqalgan edi. Pul va qimmatli
qog’ozlar bozori bu asosiy aktivlar sinflari hisoblanib, fond indekslari (Exchange
-Traded Funds (ETFs))
esa turli mamlakatlardagi mavjudlik darajasi ortib, jadallik kasb etib borayotganidan guvohlik berarar
edi qolaversa, sukukga parallel ravishda, 2021-yilda ESG fondlari islom moliyasini rivojlantirishda
muhim bosqichni belgilab berdi.
Ta'kidlash joizki, islom jamg’armalarining asosiy egasi bo’lgan Malayziyaning xodimlarni
ta'minlash jamg’armasi (Employee Provident Fund (EPF)) 2030
-
yilgacha ESGga to’liq mos keladigan
portfelga ega barqaror investorga o’tish va 2050
-yilgacha iqlimga mos keladigan portfelga erishish
niyatini e'lon qildi.
Moliyaviy texnologiya firmalari, investitsiya kompaniyalari, moliyalash tashkilotlari, lizing va
mikromoliya tashkilotlari, shuningdek, brokerlar va treyderlarni oʻz ichiga olgan boshqa islom moliya
institutlari (Other Islamic financial institutions (OIFI)
) 5 foizga oʻsdi va 169 milliard dollarlik aktivlarni
jamladi. Aktivlar o’sishining sezilarli darjasi Qozog’iston (44%), Misr (38%) va Maldiv orollari (31%)
kabi mamlakatlarda kuzatildi. Ushbu sektorda muhim e'tibor moliyaviy texnologiyalarga (FinTech)
qar
atilgan bo’lib, xususan Saudiya Arabistoni 2025
-
yilga kelib o’zining FinTech firmalari sonini 82 tadan
230 tagacha oshirishni maqsad qilgan.
Islomiy moliya sanoatining eng kichik segmenti bo’lgan takaful (islom sug’urtasi) 17%ga o’sdi va
buning natijasi o’laroq 2021
-
yilda 73 milliard dollar mablag’ga ega bo’ldi. Ushbu sektor samaradorlikni
oshirish va xarajatlarni kamaytirish uchun Fors Ko’rfaz
i Arab mamlakatlari Hamkorlik Kengashi (Gulf
Cooperation Council (GCC)) mamlakatlari doirasida konsolidatsiya tuzdilar. Bundan tashqari, Janubi-
Sharqiy Osiyodagi muhim me’yoriy o’zgarishlar Indoneziya va Malayziyada boshqaruvni kuchaytirishini
taqazo etar, bu orqali esa Filippindagi yangi bozor ishtirokchilari uchun eshiklar ochilishi mumkin edi.
Pandemiyaning ikkinchi yilidagi qiyinchiliklarga qaramay, islom moliyasi sanoati o’zida
barqarorlikni namoyish etdi va sezilarli o’sishga erishdi. Ushbu vaziyat esa uning aktivlarini 2021
-yilda
qariyb, 4 trillion AQSh dollariga yetkazdi va bu ko’rsatkich 2
020-
yilda kuzatilgan 14 foizlik o’sishga
nisbatan 17 foizga ko’p degani edi. Shu o’rinda, Islom moliya institutlari tomonidan global miqyosda
qayd etilgan sof daromad ham uch baravarga oshib, 2020-yildagi 10,5 milliard AQSh dollaridan 2021-
yilda 32 milliar
d AQSh dollarigacha ko’tarildi, bu ayniqsa islom banklari faoliyatining yaxshilanganligini
aks ettiradi.
2021-yilda 2020-yildagi notinch iqtisodiy vaziyatlar tiklana boshladi. Biroq, islom moliyasi
sektori yana bir qiyin yilga duch keldi, chunki bozorlar va mamlakatlar o’ta ehtiyotkorlik choralari bilan
o’z faoliyatini boshlagan va o’z iqtisodlarini qayta jon
lantirayotgan edi. Covid-19 virusining ketma-ket
to’lqinlari, jumladan Delta va Omikron variantlari rivojlanishga to’sqinlik qilishi global ta’minot
zanjirlari va transport faoliyatini buzdi, bu esa yangilangan cheklovlarni o’ylab topishga va xavfsizlik
ch
oralarini qo’llashga olib keldi. Ushbu qiyinchiliklarga qaramay, 2021
-yil yanada ijobiy natija bilan
yakunlandi. Chunki keng tarqalgan emlashlar mamlakatlardagi pandemiya cheklovlarini
yengillashtirish asosiy omillardan bo’ldi.
Bundan tashqari, 2020-yil oxiridagi kelishuvda belgilangan OPEC+ ishlab chiqarish cheklovlari
tufayli neftga bo’lgan global talabning o’sishi taklifdan ortib ketdi. Oqibatda, 2021
-yil davomida neft
narxi ko’tarilishdan to’xtamadi, natijada Brent va West Te
xas Intermediate (WTI) neftining spot narxlari
yil boshida 51,09 va 47,62 AQSh dollariga nisbatan mos ravishda 77,78 va 75,21 AQSh dollarini tashkil
etdi. Albatta, bunday holat, neft daromadlariga tayanadigan GCC iqtisodiga nisbatan moliyaviy bosimni
yengillashtirgan edi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
69
2-
rasm. Islom banklari aktivlarining oʻsish dinamikasi
(2015
–
2021-yillar, milliard AQSH dollari)
Islom banki 2021-yilda islom moliyasi jami aktivlarining 70 foizi yoki 2,8 trillion AQSh dollarini
tashkil qiluvchi asosiy manbaa bo’ldi. GCC global islom banklari aktivlarining 43% ga egalik qilsa, undan
keyin gi o’rinda 40% li ulush bilan Yaqin Sharq va
Shimoliy Afrika (MENA) mintaqasi turar edi. Shunisi
e'tiborga loyiqki, ushbu sektor 2021-yilda 2020-
yil oxiriga nisbatan 17 foizga kuchli o’sishni boshdan
o’tkazgan.
Shuningdek, mamlakatlar orasida Tojikiston (84%), Eron (45%), Burkina-Faso (27%) va Efiopiya
(26%) sezilarli o’sish qayd etgan
bozorlar sifatida maydonga chiqdi. Bundan tashqari, islom banki
sektori yaxshilangan samaradorlikni namoyish etib, sof daromadning 290% ga sezilarli darajada
o’sishida va aktivlarning yuqori rentabellik ko’rsatkichida yaqqol namoyon bo’ldi. Ushbu vaziyatni
,
asosan, 2021-
yilda o’tgan yilga nisbatan kredit yo’qotishlari uchun zaxiralarning kamayishi bilan
bog’lash mumkin.
Qolaversa, Islom banklari yuqori darajadagi mijozlarga e'tibor qaratish, oqilona moliyaviy
qarorlar qabul qilish va pandemiyadan ta’sirlangan tarmoqlarga davlat tomonidan berilgan keng
ko’lamli ko’maklardan foydalandilar. Bundan tashqari, bir nechta bankla
r filialsiz bank ishi va FinTech
kompaniyalari bilan strategik hamkorlik kabi strategiyalar orqali operatsion samaradorlikka erishdi.
Islom bankchiligiga talabning o’sib borayotgani rivojlanayotgan tendensiyalar bilan tavsiflanadi
va sanoat nuqtai nazaridan yondoshganda, 2026-yilga borib 4,0 trillion AQSh dollari miqdoridagi yuqori
daromadga erishish traektoriyasini belgilab berish bilan
izohlanmoqda. Islom bankiga bo’lgan talabning
yaqqol dalili sifatida an'anaviy banklarning konversiyaga sezilarli siljishlari misol bo’la oladi. Masalan,
Pokistondagi Faysal banki 2022-
yil oxirigacha an’anaviy bank litsenziyasidan voz kechdi va 2023
-yil
y
anvar oyida to’liq islom banki sifatida o’z faoliyatini boshladi.
Bundan tashqari, konsolidatsiya jarayoni islomiy moliya sektorini mustahkamlashdagi asosiy
omil sanaladi. Chunonchi, K
uwait Finance House (KFH) Bahraynning an’anaviy Ahli United Bankini
sotib
olish maqsadi oldinga muhim qadamdir. Ushbu konsolidatsiyalashayotgan tashkilot dunyoning eng
muhim islomiy banklari qatoriga kirmoqda va bir vaqtning o’zida KFHning Bahrayndagi sho’ba
korxonasi bilan birlashganidan keyin Bahraynning eng yirik bankiga aylanadi.
Qolaversa, bugungi kunda Quvaytning Fors Ko’rfazi banki ham islom bankiga o’tishni
rejalashtirmoqda. Ushbu qaror bankning Al Ahli Bank bilan qo’shilish yo’nalishiga to’g’ri keladi. Buning
ilk bosqichi sifatida 2022-yil avgust oyida ikkala tomon imzolagan o
’zaro anglashuv memorandumini
ilgari surish mumkin. Ushbu vaziyat Quvaytda islomiy bank faoliyatiga bo’lgan talabni davom
etayotganini ta’kidlaydi va uning 134 milliard AQSh dollari miqdoridagi islomiy bank aktivlari IFDI
baholashlariga ko’ra uni dunyodagi
oltinchi yirik sektor sifatida belgilaydi.
37
IFDI 2022
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
70
Bugungi kunga kelib konvertatsiya doirasi alohida muassasalardan oshib ketmoqda va butun
bank tizimlarini qamrab olishi kuzatilmoqda. 2021-
yil avgust oyida Afg’onistonning markaziy banki
tolibon boshchiligidagi yangi hukumat paydo bo’lgandan so’ng 2022
-yil may oyidan islomiy bank
tizimiga o’tish rejalarini e’lon qildi. Xuddi shunday, Pokistonning Federal Shariat sudi hukumatga 2027
-
yil oxirigacha riboni (foizlarni) taqiqlashni buyurdi, bu mamlakatda islom moliyalashtirishning yanada
kengroq o’sishini ta’minlash yo’lidagi muhim qadamni anglatadi.
2021-
yil bo’yicha dunyoning 76 mamlakatida islom banklar faoliyat olib borayotgan hisoblanib,
bu ko’rsatkichlar 2022
-yil iyul oyida Avstraliyaning Prudensial tartibga solish boshqarmasi tomonidan
berilgan. Shunisi e’tiborga loyiqki, bankning raqamli tabiat
i mamlakat ichidagi texnologiyani yaxshi
biladigan musulmon aholisini jalb qilishga qaratilgan strategik harakatdir. Ushbu tendentsiya
Germaniya va Buyuk Britaniya kabi musulmon bo’lmagan ko’pchilik mamlakatlarda ham o’xshash
raqamli bank ishlarini aks ettiradi.
Shuningdek, Yevropa Ittifoqining sobiq a’zosi hisoblangan Quvaytning Boubyan Bank Group
tomonidan yaratilgan dunyodagi innovatsion xalqaro raqamli islom banki Nomoni taqdim etdi. Ushbu
bank Buyuk Britaniyaning eng qadimgi chakana islom banki sanalib, 2022-yil avgust oyida Al Rayan
o’zining oxirgi bank filialini yopdi va mijozlarni raqamli ilovasiga yo’naltirdi. Xuddi shunday, AQSh
2021-
yil iyul oyida shariatga mos neobanki Fardows ishga tushirilganiga guvoh bo’ldi.
2023-
yilda sanoatning kutilayotgan o’sishi cheklangan islom banki institutlari mavjud bo’lgan bir
qancha mamlakatlarda islom bank ishi manzarasini o’zgartirishi kutilmoqda. Ta’kidlash joizki,
Filippinning Bangko Sentral Pilipinas (BSP) islom banki bo’linma
larini (IBUs) osonlashtirish rejalarini
e’lon qildi va 2022
-
yil iyun oyida islom banki bo’linmalari joylashgan an’anaviy banklar uchun
kapitalizatsiya minimal talablari qayta ko’rib chiqilgan dastlabki sirkulyarni e’lon qildi. Bunga ko’ra
2022-yil avgust o
yidagi so’nggi hisobotlarda ikkita an’anaviy bank va markaziy bank o’rtasida IBU
tashkil etish bo’yicha munozaralar olib borilganligini ko’rish mumkin.
Rossiya davlati Dumasining Moliya bozori qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, ushbu mamlakt
Markaziy Osiyoda sanksiyalardan ta’sirlanib o’zining to’rtta davlatida islom banklarini
qonuniylashtirishga tayyorlanmoqda ekan. Jumladan, Shimoliy Afrikada, Jazoirda islomiy moliyaviy
takliflarga, xususan, uy-
joy moliyasiga bo’lgan talab ortib borayotgani ko’plab an’anaviy banklarni
islomiy darchalarini ochishga undadi, jumladan Banque National D'Algérie, Banque Extérieure d'Algérie
va Banque de Développement Local kabil
ar shular sirasiga kiradi. Shuningdek, Jazoir islomiy moliya
sektori kengayishga tayyor bo’lib, islomiy bank xizmatlarini to’ldirish uchun takaful mahsulotlarini joriy
etdi. Shu ma’noda, 2022
-yil 1-yanvardan boshlab LIBORning bosqichma-bosqich bekor qilinishi uni
xavf-xatarsiz stavkalar (RFR) bilan almashtirishni boshladi.
Bunga javoban Malayziya markaziy banki 2022-yil mart oyida Malayziyaning islomiy bir kecha-
kunduz tarifini (MYOR-i) joriy etish orqali muhim qadam tashladi. Markaziy bankning ushbu harakati
tranzaksiyaga asoslangan islomiy benchmark stavkasini joriy qildi, bu orqali MYOR-i Murabaha tovariga
asos solingan. Bank Negara Malaysia tomonidan qabul qilingan ushbu tashabbusning maqsadi shuki,
mamlakat ichida islomiy moliyaviy mahsulotlarning o’sishini rag’batlantirishdir. Bundan tashqari,
hozirda ham MYOR-i asosiga
asoslangan qo’shimcha vositalarni ishlab chiqish davom etmoqda.
Ummon mahalliy islom banklari 2022-yilgi Moliyaviy barqarorlik hisobotida qayd etilganidek,
parallel rivojlanishda likvidlik talablarini qondirishga qaratilgan islom pul bozori vositalarini joriy etish
rejalarini malum qildi. Ushbu tashabbus islom banklari
ni an’anaviy tamoyillarga moslashtirishga xizmat
qiladi.
GCC mintaqasida islom banklari uchun likvidlik mavzusi katta e’tiborni jalb etmoqda. Shuning
uchun ham Qatar 2022-
yil oktabr oyida o’zining davlat veksellari tizimini yaxshilash maqsadida xazina
sukukini joriy qildi. Birlashgan Arab Amirliklari esa 2022-yil may oyida ilk emmissiya qilingan ichki
veksellarga xazina sukukini kiritmagan bo’lsa
-da, 2022-yil yanvar oyida mamlakat banklari uchun
kengroq me’yoriy
-huquqiy bazaning bir qismi sifatida islom banklari uchun likvidlik standartlarini joriy
qildi.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, islom moliya sanoati pandemiya keltirib chiqargan qiyinchiliklarga
qarshi o’zining ajoyib chidamliligini namoyish etdi va uning umumiy aktivlari hajmi 2021
-yilda 17 foizga
o’sib, 4 trillion AQSh dollariga yaqinlashdi. Sektorning o’sishi uning barcha asosiy tarmoqlarida,
jumladan, islom banki, sukuk, islom fondlari va boshqa islom moliya institutlarida yaqqol namoyon
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
71
bo’ldi. Ta’kidlash joizki, jami islom moliya aktivlarining 70% ulushiga ega bo’lgan eng yirik sektor
bo’lgan islom banki davlat tomonidan qo’llab
-quvvatlanishi, operatsion samaradorlik va barqaror talab
kabi omillar ta’sirida sezilarli darajada o’sishga erishdi. Ya’niki, sektorning sof daromadi 290% ga
payqarli darajada yuksaldi, shu bilan birga uning aktivlari bo’yicha o’rtacha daromadliligi ham oshish
bilan namoyon bo’ldi.
Bundan tashqari, Avstraliya, Buyuk Britaniya, Germaniya va Malayziyada sanoat yuqoridagi
tahlillarimiz asosida aytish mumkinki, to’liq raqamli islom banklarining paydo bo’lishi orqali ko’rinarli
darajada kengaydi. Filippin va Rossiya kabi bir qancha davlatlar islomiy moliyalashtirish manzarasiga
qo’shilishga tayyor hisoblanib, hozirgi kunda islom banki institutlarini joylashtirish bo’yicha choralar
ko’rmoqda. LIBORdan risksiz stavkalarga (RFR) oʻtish innovatsion talabni keltirib chiqardi, Malayziya
tranzaksiyaga asoslangan islomiy benchmark stavkasi sifatida Malayziyaning islomiy bir kecha-kunduz
kursini (MYOR-i) joriy qildi. Ummon va Qatar esa mos ravishda islomiy pul bozori vositalari va xazina
sukukini joriy etdi. Islom moliyasining rivojlanish ko’rsatkichida (IFDI) o’z aksini topgan barqarorlikni,
boshqaruvni, bilim va xabardorlikni oshirishga qaratilgan sa’y
-harakatlar sanoatning taraqqiyotiga
yanada urg’u beradi. Ushbu fonda sektor rivojlanish va o’zgaruvchan bozor dinamikasiga javob berishda
davom etar
ekan, islomiy moliya nafaqat o’z sur’atini saqlab qolayotgani, balki global moliyaviy
manzarada o’sish va innovatsiyalar uchun yangi yo’llarni ochayotgani ma’lum bo’ladi.
Adabiyotlar / Литература / Literature
:
Abrorov, S. (2023). JAHON MOLIYA BOZORIDA MUOMALADAGI SUKUKLAR TAHLILI. " Milliy
iqtisodiyotni isloh qilish va barqaror rivojlantirish istiqbollari" respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
materiallari to ‘plami., 142
-144.
Abrorov, S. (2023). SUKUK BOZORINI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA XORIJIY MAMLAKATLARNING ILG
‘OR TAJRIBALARI.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 1(1), 13-20.
Chapra, M. U. (2009). The Global Financial Crisis: Can Islamic Finance Help Minimise the Severity
and
Frequency
of
Such
a
Crisis
in
Future.
ICR
Journal,
1(2),
226
–
245.
https://doi.org/10.52282/icr.v1i2.745
Grira, J., & Labidi, C. (2021). Banks, Funds, and risks in islamic finance: Literature & future research
avenues. Finance Research Letters, 41, 101815. https://doi.org/10.1016/j.frl.2020.101815
ICD
–
REFINITIV ISLAMIC FINANCE DEVELOPMENT REPORT 2022: EMBRACING CHANGE
IIFM Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic
Financial Market, August 2022, 11th edition. p202.
Аброров, С. (2023). Banklar faoliyatida xulq
-atvor iqtsodiyotining ahamiyati. Economics and
Innovative Technologies, 11(3), 12-20.
Аброров, Сирожиддин, and Нуриддин Қорабоев. "Қимматли қоғозлар бозорида сукукнинг
ролига оид илмий
-
назарий мулоҳазалар ва унинг ўзига хос жиҳатлари."
Economics and education 1
(2020): 126-130.
Аброров, Сирожиддин. "СУКУК–ИСЛОМИЙ ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР РИВОЖЛАНИШИНИНГ
2021 ЙИЛ ЯКУНЛАРИГА КЎРА ТАҲЛИЛИ."
Economics and education 23.6 (2022): 258-263.
