Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
12
TURIZM SOHASI KORXONALARINI MOLIYALASHTIRISH
Abdurahimov Sarvar Nasrilloyevich
Termiz davlat universiteti
ORCID:
0000-0002-1849-9554
Annotatsiya.
Maqolada O'zbekistondagi turizm tashkilotlarini moliyalashtirish sohasidagi
hozirgi holat va asosiy tendentsiyalar muhokama qilinadi. Ham davlat, ham xususiy
moliyalashtirish manbalari tahlil qilinib, imtiyozli kreditlash, soliq imtiyozlari va turizm
infratuzilmasini rivojlantirishga qaratilgan loyihalarni subsidiyalash masalalariga alohida
to‘xtalib o‘tildi. O Maqolada turizm sektori oldida turgan asosiy muammolar belgilab berilgan va
muvaffaq
iyatli amaliyot va strategiyalar tahlili asosida ularni bartaraf etish yo‘llari taklif
qilingan.
Kalit so'zlar:
turizmni moliyalashtirish, turizmni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash,
turizmga xususiy investitsiyalar, turizm sohasida xalqaro hamkorlik, imtiyozli kreditlash, turizm
uchun soliq imtiyozlari, turizm infratuzilmasini rivojlantirish.
ФИНАНСИРОВАНИЕ ПРЕДПРИЯТИЙ В СФЕРЕ ТУРИЗМА
Абдурахимов Сарвар Насриллоевич
Термезский государственный университет
Аннотация.
В статье рассматривается текущая ситуация и основные тенденции
в сфере финансирования туристических организаций в Узбекистане. Проанализированы
как государственные, так и частные источники финансирования, особое внимание
уделено вопросам льготного кредитования, налоговых льгот, субсидирования проектов,
направленных на развитие туристической инфраструктуры. В статье обозначены
основные проблемы, стоящие перед туристической сферой, и предложены пути их
преодоления на основе анализа успешных практик и стратегий.
Ключевые слова:
финансирование туризма, государственная поддержка туризма,
частные инвестиции в туризм, международное сотрудничество в сфере туризма,
льготное кредитование, налоговые льготы для туризма, развитие туристической
инфраструктуры.
FINANCING OF ENTERPRISES IN THE FIELD OF TOURISM
Abdurahimov Sarvar Nasrilloyevich
Termiz State University
Annotation.
The article discusses the current situation and main trends in the field of
financing tourism organizations in Uzbekistan. Both state and private sources of financing were
analyzed, special attention was paid to the issues of preferential lending, tax incentives, and
subsidizing projects aimed at the development of tourism infrastructure. The article identifies the
main problems facing the tourism sector and suggests ways to overcome them based on the
analysis of successful practices and strategies.
Key
words:
financing of tourism, state support for tourism, private investments in tourism,
international cooperation in the field of tourism, preferential lending, tax incentives for tourism,
development of tourism infrastructure.
UO
‘
K: 379.852
II SON - FEVRAL, 2024
12-17
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
13
Kirish.
Jahon sayyohlik sanoati so'nggi yillarda texnologik taraqqiyot, iste'molchilarning xohish-
istaklarining o'zgarishi va sayohat landshaftining o'zgaruvchan dinamikasi tufayli sezilarli
o'zgarishlarni boshdan kechirdi. Turizm sohasidagi korxonalar paydo bo'layotgan
imkoniyatlardan foydalanishga va yangi muammolarni hal qilishga intilayotgani sababli, to'g'ri
moliyaviy boshqaruvning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Ushbu maqola turizm sohasidagi
korxonalarni moliyalashtirishga keng qamrovli kirishni ta'minlash, o'sish va barqarorlikni
oshirishi mumkin bo'lgan asosiy fikrlar, strategiyalar va moliyalashtirish manbalari haqida
tushuncha berishga qaratilgan.
Turizm korxonalari murakkab moliyaviy relefda harakat qilar ekan, ushbu sektorni
ajratib turadigan o'ziga xos xususiyatlarni tushunish juda muhimdir. Mavsumiylik va bozor
o'zgaruvchanligidan tartibga soluvchi ta'sirlar va global hodisalargacha turli omillar turizm
korxonalarining moliyaviy nuanslariga yordam beradi. Ushbu bo'limda turizmga oid
muammolar va imkoniyatlar kontekstida moliyaviy rejalashtirishning nozik jihatlari ko'rib
chiqiladi.
Zamonaviy dunyoda turizm ko'plab mamlakatlar iqtisodiyotida muhim rol o'ynab, ish
o'rinlari yaratish, infratuzilmani rivojlantirish va xalqaro savdodan daromadlarni oshirishga
hissa qo'shadi. Turizm tashkilotlari ushbu dinamik sanoatning asosiy ishtirokchilari bo'lib,
ularning muvaffaqiyati bevosita moliyalashtirish mexanizmlarining samaradorligiga bog'liq.
Doimiy o'zgaruvchan bozor va kuchayib borayotgan raqobat sharoitida barqaror moliyaviy
oqimni ta'minlash turistik tashkilotlarning yangi mijozlarni rivojlantirish va jalb qilish
qobiliyatini belgilovchi hal qiluvchi omil hisoblanadi.
Ushbu muammolar fonida turizm tashkilotlarini moliyalashtirish masalalari alohida
dolzarblik kasb etmoqda. Ular turli jihatlarni o'z ichiga oladi: moliyalashtirish manbalarini
topish va moliyaviy risklarni boshqarishdan tortib, xarajatlarni optimallashtirish va moliyaviy
barqarorlikni oshirishgacha. Samarali moliyaviy rejalashtirish va boshqarish turizm
tashkilotlariga o'zgaruvchan bozor sharoitlariga moslashish, talabning mavsumiy
tebranishlaridan foydalanish va sohadagi o'z mavqeini mustahkamlash imkonini beradi.
Ushbu maqolada turizm tashkilotlarini moliyalashtirishning asosiy jihatlari, jumladan,
moliyalashtirishning asosiy manbalari va mexanizmlari, zamonaviy iqtisodiy sharoitdagi
muammolar va istiqbollar muhokama qilinadi. Turizm sohasida raqobatbardoshlikni oshirish
va barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan muvaffaqiyatli
amaliyot va moliyalashtirishning innovatsion yondashuvlarini tahlil qilishga alohida e’tibor
qaratiladi.
Adabiyotlar sharhi.
Turizm sohasidagi korxonalarni moliyalashtirish tobora ortib borayotgan dolzarb mavzu
bo'lib, sanoat misli ko'rilmagan muammolar va imkoniyatlarga duch kelmoqda. Olimlar va
amaliyotchilar moliyaviy menejmentning turli jihatlarini, moliyalashtirish manbalarini va
turizm industriyasining o‘ziga xos dinamikasini yo‘lga qo‘yish strategiyalarini o‘rganib
chiqdilar.
Dwyer va boshqalar (2010) turizm korxonalarining moliyaviy boshqaruv amaliyotlarini
o'rganib chiqdi va bu sektorga xos bo'lgan mavsumiylik va o'zgaruvchanlikni yengish uchun
moslashuvchan strategiyalar zarurligini ta'kidladi. Ular samarali byudjetlashtirish va pul
oqimini boshqarish muhimligini ta'kidladi.
Hall (2008) turizm korxonalari uchun mavjud bo'lgan turli xil moliyalashtirish
manbalarini, jumladan, davlat grantlari, venchur kapitali va kraudfandingni o'rganib chiqdi.
Ularning tadqiqotlari har bir moliyalashtirish manbasining afzalliklari va cheklovlari haqida
tushuncha berib, biznesga asoslangan qarorlar qabul qilishda yordam berdi.
Barqaror turizmni rivojlantirish kontseptsiyasini taqdim etgan Weaver & Lawton (2010)
ishlariga asoslanib, Smit va Eadington (2008) turizm korxonalarida barqaror o'sish uchun
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
14
moliyaviy strategiyalarni o'rgandilar. Ularning tadqiqotlari moliyaviy rejalashtirishda ekologik
va ijtimoiy masalalarni birlashtirishga urg'u berdi.
Buhalis & Costa (2006) inqiroz davrida turizm korxonalari duch keladigan moliyaviy
qiyinchiliklarni o'rganib chiqdi. Ularning tadqiqoti barqaror korxonalar tomonidan iqtisodiy
tanazzul, geosiyosiy noaniqliklar va global inqirozlarni yengish uchun qo‘llayotgan
strategiyalar haqida qimmatli tushunchalar berdi.
Tapper & Font (2004) haqiqiy misollarga asoslanib, turli turizm korxonalarida
muvaffaqiyatli moliyaviy menejmentni aks ettiruvchi bir qator amaliy tadqiqotlarni taqdim
etdi. Ularning tadqiqotlari moliyaviy muvaffaqiyatga erishishda innovatsiya va
moslashuvchanlikning rolini ta'kidladi.
Tourism for Development
–
Volume II: Success Stories hisobotida esa turizm sohasi
korxonalariga kiritilayotgan investitsiyalarning global darajadagi muvaffaqiyati tahlil qilinadi
(UNWTO, 2019).
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Turizm
tashkilotlarini
moliyalashtirish
ularning
rivojlanish
va
bozorda
raqobatbardoshligini saqlab qolish qobiliyatini belgilovchi ko‘plab jihatlarni o‘z ichiga oladi. Bu
erda asosiy asosiy jihatlar, jumladan moliyalashtirish manbalari va mexanizmlari, shuningdek,
hozirgi iqtisodiy sharoitdagi muammolar va istiqbollar.
Xususiy investitsiyalar: mulkdorlarning o'z mablag'larini va xususiy investorlarning
kapitalini jalb qilishni o'z ichiga oladi. Xususiy investitsiyalar turizm sohasidagi startaplar va
kichik biznes uchun samarali bo'lishi mumkin.
Bank krediti: moliyalashtirishning eng keng tarqalgan shakllaridan biri bo'lib, u
banklardan ma'lum foiz stavkasida kredit olishni nazarda tutadi. Bank krediti garov va to'lov
qobiliyatini talab qiladi.
Davlat tomonidan moliyalashtirish: turizm industriyasini, ayniqsa, turizm salohiyati
yuqori hududlarni qo‘llab
-quvvatlashga qaratilgan davlat organlarining grantlari, subsidiyalari
va imtiyozli kreditlarini o‘z ichiga oladi.
Venchur moliyalashtirish: turizm sohasidagi innovatsion va istiqbolli loyihalarga
sarmoya kiritishdan manfaatdor venchur fondlardan kapital jalb qilish.
Krovdfunding: ixtisoslashgan platformalar orqali to'g'ridan-to'g'ri keng auditoriyadan
mablag'larni jalb qilish. Bu usul, ayniqsa, noyob va innovatsion loyihalar uchun tobora
ommalashib bormoqda.
Turizm tashkilotlarini moliyalashtirish mexanizmlari sifatida quyidagilarni keltirish
mumkin:
Lizing turistik kompaniyalarga kerakli asbob-uskunalar yoki ko'chmas mulkni bo'lib-
bo'lib to'lash orqali foydalanish imkonini beradi.
Faktoring naqd pulni tezda olish uchun uchinchi shaxsga debitorlik qarzlarini sotishni o'z
ichiga oladi.
Loyihani moliyalashtirish muayyan loyiha uchun mablag'larni to'plash, bunda asosiy
to'lov manbai loyihaning o'zidan olingan daromaddir.
O'z-o'zini moliyalashtirish turistik tashkilot ta'sischilarining o'z moliyaviy resurslaridan
foydalanishga asoslangan. O'z kapitali biznesga investitsiya qilingan shaxsiy mablag'lardir.
Agar biznes amalga oshmasa, investor ularni yo'qotadi.
Xususiy kapital risk kapitalidir, chunki egasi biznesga sarmoya kiritish orqali o'z pulini
xavf ostiga
qo'yadi. Bu tadbirkorning shaxsan o‘zi uchun xavf tug‘dirsa
-
da, agar tadbirkor o‘z
mablag‘ini unga kiritsa, biznes uchun unchalik xavfli bo‘lmaydi. Chunki shaxsiy mablag'lardan
keladigan kapital biznes uchun qarzga olingan pulga qaraganda kamroq og'irlik qiladi, chunki
tadbirkor ma'lum muddatlarda to'lovlarni amalga oshirishi va foiz stavkalarini to'lashi shart
emas.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
15
Agar o'z mablag'lari yetarli bo'lmasa, turistik tashkilot o'z xarajatlarining bir qismini
qisqartirishi yoki qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalar asosida moliya bozorida safarbar
qilingan mablag'lardan foydalanishi yoki davlat tomonidan moliyalashtirishga (agar bunday
imkoniyat mavjud bo'lsa) yoki kredit berishga murojaat qilishi mumkin.
Davlat tomonidan moliyalashtirish byudjet va byudjetdan tashqari mablag'lar hisobidan
qaytarilmaydigan asosda amalga oshiriladi. Bunday moliyalashtirish orqali davlat ushbu
sohadagi davlat siyosatini amalga oshirish doirasida turizm tashkilotlarini maqsadl
i qo‘llab
-
quvvatlamoqda. Davlat tomonidan moliyalashtirish, masalan, bepul, maqsadli qo'llab-
quvvatlanadigan grantlar shaklida taqdim etilishi mumkin.
O'z mablag'lari etarli bo'lmaganda va davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanmasa, turistik
tashkilot kredit berishga murojaat qilishi mumkin. Kreditlash turistik biznesni moliyaviy
qo‘llab
-
quvvatlash shakli bo‘lib, bunda xarajatlar qarz beruvchining to‘lovlilik, to‘lovlik va
tezkorlik tamoyillari asosida beriladigan krediti hisobidan qoplanadi. Boshlang'ich kapital
uchun kredit olish o'z kapitalingizni ishlatishdan ko'ra xavfliroqdir. Muayyan sanaga qadar
foizlarni va kreditning bir qismini to'lash kerak bo'ladi. Yangi biznes uchun bu har doim qiyin,
shuning uchun boshqa moliyalashtirish manbalarini jalb qilishning iloji bo'lmasa, kredit
berishga murojaat qilish yaxshiroqdir.
Kreditlash turli shakllarda bo'lishi mumkin. Tadbirkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yish uchun
kredit olishning asosiy manbalaridan biri banklar bo‘lib, ular tadbirkorlik faoliyatini tashkil
etish uchun kredit olish uchun arizani ko‘rib chiqishga doimo tayyor.
Bundan tashqari, kredit
sxemalari ko'pincha davlat tashkilotlarida ishlaydi, ularning vazifalari turizm biznesiga turli xil
yordam ko'rsatishni o'z ichiga oladi. Xalqaro kredit olish mumkin ko'rinadi.
1-rasm. Turizm korxonlarini moliyalashtirish manbalari
Moliyalashtirish
manbalari
o'z mablag'lari
Ustav kapitali
Joriy faoliyatdan
daromad
Amortizatsiya fonfi
Maqsadiga ega
bo'lgan o'z mablag'lari
Kelgusi xarajatlar
uchun rezerv
mablag'lari
Sug'urta badallari
Maqsadli
moliyalashtiirsh
Qarz mablag' yoki
kreditlar
Uzoq muddatli
kreditlar
Qisqa muddatli
kreditlar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
16
Nodavlat kredit sxemalari ham turizm biznesini moliyalashtirish variantidir. Qanday
bo'lmasin, kredit olish uchun kreditorni tijorat bitimining iqtisodiy maqsadga muvofiqligiga
ishonch hosil qilish imkonini beradigan texnik-iqtisodiy asoslashni tuzish kerak.
Turizm faoliyatini moliyalashtirish boshqa manbalardan ham amalga oshirilishi mumkin.
Masalan, siz oila a'zolaringiz yoki do'stlaringizdan qarz olishingiz mumkin. Bu ba'zi holatlarda
yaxshi muqobil bo'lishi mumkin, ammo agar biznes muvaffaqiyatsizlikka uchrasa va qarzni
to'lashda qiyinchiliklar yuzaga kelsa, do'stlik buziladi. Ba'zan siz oila a'zosi yoki do'sti
bo'lmagan kishidan shaxsiy kredit olishingiz mumkin. Biroq, bunday kreditlar ko'pincha juda
yuqori foiz stavkalariga ega.
Amalda tadbirkorlikni moliyalashtirishning yuqoridagi barcha shakllaridan bir vaqtda
foydalanish mumkin. Asosiysi, ular orasidagi optimal muvozanatga erishish, ya'ni. turizm
biznesining maqsad va vazifalarini amalga oshiradigan moliyalashtirish manbalarining
tuzilmasini tanlash.
Moliyaviy menejmentda moliyalashtirish manbalari deganda turistik tashkilot tomonidan
qonun hujjatlarida belgilangan barcha turdagi faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan
aktivlarni shakllantirish uchun o'z daromadlari, jamg'armalari va kapitali, shuningdek har xil
turdagi mablag'lar hisobidan to'plangan barcha mablag' manbalari tushuniladi.
O‘zbekistonda turizm sohasini qo‘llab
-
quvvatlash va rivojlantirish bo‘yicha davlat siyosati
doirasida, uning mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyatini hisobga olgan holda, turizm
tashkilotlarini moliyalashtirish faol rivojlanmoqda. Boy tarixiy va madaniy merosga ega
O‘zbekiston sayyohlarni jalb etish, sayyohlik oqimini ko‘paytirish borasida salmoqli sa’y
-
harakatlarni amalga oshirmoqda. Shu nuqtai nazardan turizm loyihalari va tashkilotlarini
moliyalashtirish soha barqaror rivojlanishining asosiy omiliga aylanadi (Vokhidova va
boshqalar, 2023).
O‘zbekistonda turizm tashkilotlarini moliyalashtirishning asosiy manbalaridan biri bu
davlat tomonidan qo‘llab
-
quvvatlanishi hisoblanadi. O‘zbekiston hukumati turizmni
rivojlantirishni rag‘batlantirish bo‘yicha turli chora
-tadbirlarni amalga oshirmoqda, jumladan:
Davlat turizm infratuzilmasini rivojlantirishga, jumladan mehmonxonalar qurishga,
muzeylar va sayyohlik obyektlarini rivojlantirishga qaratilgan loyihalarni faol ravishda
subsidiyalaydi (G’Ulomxasanov va boshqalar, 2024).
Turizm industriyasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan sayyohlik faoliyatini yo‘lga qo‘ygan
korxonalar va faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarga imtiyozli kreditlar berish.
Turizm kompaniyalari uchun soliq imtiyozlarini joriy etish, shu jumladan turizm
faoliyatining ayrim turlari uchun daromad solig'i va QQSni kamaytirish.
Xulosa va takliflar.
Zamonaviy iqtisodiyotda turizm nafaqat ko'plab mamlakatlar uchun asosiy daromad
manbalaridan biri, balki doimiy rivojlanish va o'zgaruvchan bozor sharoitlariga moslashishni
talab qiladigan soha sifatida ham ishlaydi. Turizm tashkilotlarini samarali moliyalashtirish
ularning barqarorligi, raqoba
tbardoshligi va innovatsion rivojlanishini ta’minlashning hal
qiluvchi omilidir. Turli xil moliyalashtirish manbalarini jalb qilish, shuningdek, innovatsion
mexanizm va vositalardan foydalanish turizm sohasidagi tashkilotlarning moliyaviy holatini
sezilarli darajada yaxshilash imkonini beradi.
Olib borilgan tadqiqot natijalariga ko’ra quyidagi takliflar shakllantirildi:
Turizm tashkilotlari xavflarni minimallashtirish va moliyaviy barqarorlikni oshirish
uchun xususiy investitsiyalar, davlat grantlari, kraudfanding va venchur kapitalni
moliyalashtirishni o‘z ichiga olgan moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiya qilish
imkoniyatlarini izlashlari kerak.
Raqamli texnologiyalar va innovatsion yechimlarni faol o‘zlashtirish boshqaruv,
marketing va xizmatlar ko‘rsatish samaradorligini oshirishi mumkin, bu esa, o‘z navbatida,
turistik tashkilotlarni investorlar uchun yanada jozibador qiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
17
Ekologik barqarorlik va ijtimoiy mas’uliyatga qaratilgan loyihalarni ishlab chiqish va
amalga oshirish hukumat va xalqaro tashkilotlarning yangi grantlari va moliyaviy ko‘magidan
foydalanish imkoniyatini ochib beradi, shuningdek, bozordagi o‘rnini mustahka
mlaydi.
Xodimlarni o'qitish va rivojlantirishga sarmoya kiritish xizmat sifatini yaxshilaydi va
tashkilotning innovatsion salohiyatini oshiradi, bu esa uzoq muddatli muvaffaqiyatning
kalitidir.
Xulosa qilib aytganda, turizm tashkilotlarining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan ularning
iqtisodiy muhitdagi o‘zgarishlarga moslasha olishi, mahsulot va xizmatlarini rivojlantirishda
innovatsion bo‘lishi, moliyaviy resurslarni samarali boshqarish qobiliyatiga bog‘liq. Taklif
etilgan tavsiyalarga amal qilish turistik tashkilotlarga nafaqat kuchli raqobat sharoitida omon
qolishga, balki sezilarli o'sish va rivojlanishga erishishga yordam beradi.
Adabiyotlar
/Литература/
Reference:
Buhalis, D., & Costa, C. (2006). "Tourism Management Dynamics: trends, management and
tools". Butterworth-Heinemann.
Dwyer, L., Forsyth, P., & Dwyer, W. (2010). "Tourism Economics and Policy". Channel View
Publications.
G’Ulomxasanov Erkin, Ruziyev Bobur, Lazizova Madina, Ochildiyev Baxodir (2024) TURIZM
—
MAMLAKAT IQTISODIYOTINING STRATEGIK TARMOG‘I // Scientific progress. 2022. №1.
URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/turizm-mamlakat-iqtisodiyotining-strategik-tarmog-i
(дата
обращения: 04.02.2024).
Hall, C.M. (2008). "Tourism Planning: Policies, Processes and Relationships". Prentice Hall.
Tapper, R., & Font, X. (2004). "Tourism Supply Chains: The Impact of the Tourism Sector on
Destinations". Sustainable Tourism CRC.
UNWTO (World Tourism Organization) (2019). "Tourism for Development
–
Volume II:
Success Stories". UNWTO.
Weaver, D., & Lawton, L. (2010). "Tourism Management". Wiley.
Vokhidova, M. ., Narov, U. ., Abdullayeva, S. ., Bukharova, F. ., & Abdul Rahim, N. R. . (2023).
GREEN ECONOMY IN SOUTH KOREA: A SUSTAINABLE PATH FORWARD. SPAST Abstracts, 2(02).
Retrieved from
https://spast.org/techrep/article/view/4445
