Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
233
IJTIMOIY HIMOYAGA MUHTOJ AHOLINI MOLIYAVIY QO‘LLAB
QUVVATLASHNING XALQARO ME’YORLARI
PhD, prof.
Sholdarov Dilshod Azimiddin o’g’li
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0000-0001-9020-8697
Annotatsiya.
Maqolada dunyo mamlakatlari ijtimoiy himoya tizimininig asosiy tamoyillari,
xalqaro standartlari, ilg‘or tajribalar, muammolar va takomillashtirish imkoniyatlariga e’tibor
qaratilib, ijtimoiy himoyaga muhtoj odamlarni moliyaviy qo‘llab
-quvvatlashning xalqaro
standartlari tahlili kelt
irilgan. Inson huquqlari tamoyillariga, jumladan, ijtimoiy taʼminotga
boʻlgan huquq va munosib turmush darajasiga ega boʻlish huquqiga tayangan holda, tadqiqot
mamlakatlar boʻylab moliyaviy qoʻllab
-
quvvatlashga boʻ
lgan yondashuvlarning xilma-xilligini
oʻrg
anadi, ijtimoiy himoya dasturlari, moliyalashtirish, muvofiqlashtirish, maqsadlilik va
muvofiqlik mezonlari bilan boo‘liq muammolarni muhokama qiladi va aholining zaif qatlamlarini
moliyaviy qo‘llab
-quvvatlash mexa
nizmlari o‘rganilgan.
Kalit so‘zlar:
aholining zaif qatlamlari, barqaror rivojlanish maqsadlari, ijtimoiy himoya,
ijtimoiy himoya tizimlari, inson huquqlari, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar, moliyaviy
yordam, xalqaro standartlar.
МЕЖДУНАРОДНЫЕ СТАНДАРТЫ ФИНАНСОВОЙ ПОДДЕРЖКИ НАСЕЛЕНИЯ,
НУЖДАЮЩЕГОСЯ В СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЕ
PhD, проф.
Шолдаров Дилшод Азимиддин
угли
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация
.
В статье представлен анализ международных стандартов
финансовой поддержки людей, нуждающихся в социальной защите, с акцентом на
основные принципы системы социальной защиты во всем мире, международные
стандарты, передовой опыт, проблемы и возможности улучшения. Опираясь на
принципы прав человека, включая право на социальное обеспечение и право на
достаточный уровень жизни, исследование рассматривает разнообразие подходов к
финансовой поддержке в разных странах, разработку и внедрение международных
стандартов, связанные с финансированием, координацией, адресностью и критериями
отбора, а также дает рекомендации по укреплению механизмов финансовой поддержки
уязвимых групп населения.
Ключевые слова:
финансовая поддержка
,
международные стандарты
,
социальных
и культурных правах
,
права человека
,
социальная защита
,
системы социальной защиты
,
уязвимые группы населения
,
цели устойчивого развития
.
UO
‘
K: 369.041
IV SON - APREL, 2024
233-239
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
234
INTERNATIONAL STANDARDS OF FINANCIAL SUPPORT TO THE
POPULATION IN NEED OF SOCIAL PROTECTION
PhD, prof.
Sholdarov Dilshod Azimiddin ugli
Tashkent State University of Economics
Annotation.
The article presents an analysis of international standards of financial support
for people in need of social protection, focusing on the main principles of the social protection
system around the world, international standards, best practices, problems and opportunities for
improvement. Drawing on human rights principles, including the right to social security and the
right to an adequate standard of living, the study examines the diversity of approaches to financial
support across countries, targeting, and eligibility criteria and makes recommendations for
strengthening mechanisms for financial support for vulnerable populations.
Key words:
financial Support; Human Rights; International Standards; International
Covenant on Economic, Social and Cultural Rights; Social Protection; Social Protection Systems;
Sustainable Development Goals; Vulnerable Populations.
Kirish.
Ijtimoiy himoya insonlarni himoyaga muhtoj bo‘lganlarning farovonligi va qadr
-
qimmatini ta’minlashning muhim tarkibiy
qismidir. Moliyaviy yordam odamlarni asosiy
ehtiyojlarini qondirish va asosiy xizmatlardan foydalanish uchun vositalar bilan ta’minlashda
hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Xalqaro standartlar ijtimoiy himoyaga muhtoj aholini moliyaviy
qo‘llab
-quvvatlash dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda mamlakatlar uchun
yetakchi tamoyil bo‘lib xizmat qiladi. Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini
moliyaviy qo‘llab
-quvvatlashni tartibga soluvchi xalqaro standartlarni tahlil qilish, bu sohada
ham xalqaro, ha
m o‘zbekistonlik
olimlarning hissasini o‘rganish lozim. Ijtimoiy himoyaga
muhtoj aholi qatlamini qo‘llab
-quvvatlashning samarali strategiyalari haqida tushunchaga ega
bo‘lishimiz va uni amaliyotga keng targ‘ib qilishimiz lozim hisoblanadi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi ijtimoiy
xavfsizlikni insonning asosiy huquqi sifatida tan olish uchun asos yaratadi. Inson huquqlari
umumjahon deklaratsiyasi insonlarning farovonligini qo‘llab
-
quvvatlash uchun soo‘liqni
saqla
sh, ta’lim va ijtimoiy xizmatlardan foydalanish imkoniyatini ta’minlash muhimligini
ta’kidlaydi (Deklaratsiya
, 1948). Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) bugungi kunda insonning
asosiy huquqi sifatida ijtimoiy himoyani ilgari surmoqda. XMTning 2012 yildagi ijtimoiy
himoya boʻ
yicha 202-sonli tavsiyanomasi mamlakatlarni barcha muhtoj shaxslarga tegishli
moliyaviy yordam koʻrsatadigan keng qamrovli ijtimoiy himoya tizimlarini yaratishga
chaqiradi (Tavsiyanoma, 2012).
XMTdan tashqari, Jahon soo‘liqni saqlash tashki
loti (JSST) va Jahon banki ham umumiy
tibbiy qamrovga erishish va qashshoqlikni kamaytirishda moliyaviy yordam muhimligini
ta’kidlagan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan belgilangan Barqaror Rivojlanish
Maqsadlari (BRM) tengsizlikni kamaytirish va qashshoqlikka barham berish kabi ijtimoiy
himoya bilan boo‘liq maqsadlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu xalqaro standartlar mamlakatlar
uchun ijtimoiy himoyaga muhtoj odamlarni yetarli darajada moliyaviy qo‘llab
-quvvatlashni
ta’minlaydigan siyosat va dasturlarn
i ishlab chiqish uchun asos yaratadi.
Adabiyotlar sharhi.
Xalqaro olimlar ijtimoiy himoya va moliyaviy qo‘llab
-quvvatlash mexanizmlarini
tushunishga katta hissa qo‘shdilar. Nobel mukofoti sovrindorlari Amartya Sen (1985) samarali
ijtimoiy himoya dasturlarini ishlab chiqishda ijtimoiy adolat va inson imkoniyatlari
muhimligini ta’kidladilar. Ularning faoliyati qashshoqlikni kamaytirish va ijtimoiy inklyuziyani
rao‘batlantirishga qaratilgan xalqaro siyosat va tashabbuslarga ta’sir ko‘rsatdi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
235
O‘zbekis
tonlik olimlar ijtimoiy
himoyaga muhtoj insonlarni moliyaviy qo‘llab
-quvvatlash
bo‘yicha xalqaro standartlardan ilhom oldilar. O‘zbekiston tadqiqotchilari XMT va JSST kabi
tashkilotlarning tavsiyalarini o‘rganish orqali ijtimoiy himoya muammolarini hal qilishda ilo‘or
tajriba va
innovatsion yondashuvlarni aniqlashga muvaffaq bo‘lib kelmoqdalar. Xalqaro
standartlarni tushunish o‘zbek olimlariga global tamoyillarni mahalliy sharoitga moslashtirish
va aholining zaif qatlamlarini samarali qo‘llab
-quvvatlash uchun moslashtirilgan yechimlarni
ishlab chiqish imkonini beradi.
Mazkur tadqiqot ijtimoiy himoyaga muhtoj odamlarni moliyaviy qo‘llab
-quvvatlashning
xalqaro standartlarini tahlil qilishga qaratilgan bo‘lib, unda foydalanilgan metodologiya tegishli
adabiyotla
rni har tomonlama ko‘rib
chiqishni, xalqaro siyosat va yo‘riqnomalarni tahlil qilishni,
ijtimoiy himoya dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirgan mamlakatlarning amaliy
tadqiqotlarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Yio‘ilgan ma’lumotlar sifat va miqdoriy
usullarning
kombinatsiya
si yordamida tahlil qilinadi. Sifatli ma’lumotlarni tahlil qilish mavzuli kodlash,
kontent tahlili va sintezini o‘z ichiga oladi. Miqdoriy ma’lumotlarni tahlil qilish o‘zgaruvchilar
orasidagi tartib va munosabatlarni aniqlash uchun tavsiflovchi statistika, regressiya tahlili va
ekonometrik modellashtirishni o‘z ichiga oladi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada tadqiqotning tahlil, sintez, iqtisodiy usul, mantiqiy tahlil va abstrakt
fikrlash kabi usullardan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Ijtimoiy himoyaga muhtoj kishilarni moliyaviy qo‘llab
-quvvatlashning xalqaro
standartlari tahlili aholining zaif qatlamlarini munosib qo‘llab
-quvvatlashda mamlakatlar duch
keladigan siyosat, amaliyot va muammolarning murakkab manzarasini ochib beradi. Xalqaro
miqyosda ijtimoiy himoya dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda yo‘l ko‘rsatuvchi
asosiy tamoyillar, standartlar va ilo‘or tajribalarni o‘rganib, ushbu tadqiqot ehtiyojmandlarni
moliyaviy qo‘llab
-quvvatlash mexanizmlarining xilma-xilligi, kamchiliklari va takomillashtirish
imkoniyatlarini yoritib beradi.
Xalqaro miqyosda ijtimoiy himoya dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishni
boshqaradigan umumiy tamoyillar va standartlar mavjud bo‘lsa
-da, muvofiqlik mezonlari,
nafaqa darajalari, qa
mrab olish va yetkazib berish mexanizmlari bo‘yicha ham sezilarli farqlar
mavjud. Bu xilma-
xillik turli mamlakatlarning o‘ziga xos ijtimoiy
-iqtisodiy sharoitlari, siyosiy
ustuvorliklari va institutsional imkoniyatlarini, shuningdek,
aholining o‘ziga xos eh
tiyojlari va
afzalliklarini aks ettiradi.
Misol uchun, ba’zi mamlakatlarda daromadlari yoki bandlik holatidan qatiy nazar, barcha
rezidentlarga imtiyozlar beradigan universal ijtimoiy himoya tizimlari mavjud bo‘lsa,
boshqalarida resurslarni eng muhtojlarga
yo‘naltiruvchi vositalar sinovidan o‘tgan dasturlar
mavjud. Ba’zi mamlakatlar ish beruvchilar va xodimlarning badallari hisobidan
moliyalashtiriladigan ijtimoiy suo‘urta sxemalariga tayanadi, boshqalari esa umumiy davlat
daromadlari hisobidan moliyalashtiriladigan ijtimoiy yordam dasturlariga ega. Ijtimoiy
himoyaga muhtoj kishilarni moliyaviy qo‘llab
-
quvvatlash bo‘yicha yondashuvlarning xilma
-
xilligi dasturlarni mahalliy sharoitga moslashtirish va ularning aholining turli qatlamlari
ehtiyojlariga mos kelis
hini ta’minlash muhimligini ta’kidlaydi.
Ijtimoiy himoyaga muhtoj kishilarni moliyaviy qo‘llab
-quvvatlash borasidagi
yondashuvlar xilma-xilligiga qaramasdan, ijtimoiy himoya dasturlarini ishlab chiqish va amalga
oshirishda yetakchi
tamoyillar bo‘lib xizmat
qiladigan bir qancha xalqaro standartlar va ilo‘or
tajribalar mavjud. Bu standartlar inson huquqlari tamoyillariga, jumladan, ijtimoiy xavfsizlik
huquqi, munosib turmush darajasi va kamsitilmaslik huquqiga asoslanadi. Ular ijtimoiy
himoyaga oid dasturlarning hamma uchun qulay, arzon, adolatli va barcha muhtoj shaxs va
oilalar ehtiyojlarini qondirishda samarali bo‘lishini ta’minlash muhimligini ta’kidlaydi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
236
1-jadval
XMTning daromadlarni ta’minlash bo‘yicha ijtimoiy ta’minot
standartlari[6]
102-sonli konvensiya
Minimal standartlar
128
a
-sonli konvensiya
va 131
b
-sonli tavsiya asosidagi
standartlar
202-sonli
tavsiyanoma
Asosiy himoya
bo‘yicha talab
Qanday xavf
yoki holatlar
qoplanishi
kerak?
Belgilangan
yoshdan
oshgan (65 yosh va undan
ko‘p, mamlakatdagi keksa
odamlarning
mehnat
qobiliyatini hisobga olgan
holda).
K128:
Belgilangan yoshdan oshib ketish
(demografik, iqtisodiy va ijtimoiy
mezonlarni hisobga olgan holda 65 yosh
va undan ko‘p)
Bundan tashqari, og‘ir yoki xavfli
ish
bilan shuo‘ullanadigan shaxslar uc
hun
belgilangan yosh 65 yoshdan kam
bo‘lishi kerak.
T.131:
Bundan tashqari, ayrim toifalar
uchun belgilangan pensiya yoshi, agar bu
ijtimoiy mulohazalar bilan oqlangan
bo‘lsa, qisqartirilishi kerak.
Eng kamida, keksa
odamlar uchun asosiy
daromad xavfsizligini
ta’minlash.
Kim qamrab
olinishi
kerak?
Kamida:
* barcha xodimlarning
50%;
* barcha aholining kamida
20 foizini tashkil etuvchi
iqtisodiy faol aholining
belgilangan toifalari;
*
mablao‘lari belgilangan
limitlardan oshmaydigan
barcha rezidentlar.
K.128:
Barcha xodimlar, shu jumladan:
* stajyorlar;
* yakka tartibdagi band aholining kamida
75 foizini tashkil etuvchi iqtisodiy faol
aholining belgilangan toifalari;
* barcha rezidentlar;
*
mablao‘lari belgilangan limitdan
oshmaydigan rezidentlar.
T.131:
Qamra
sh tasodifiy bo‘lgan
shaxslarga
kengaytirilishi
kerak;
bandlik; yoki butun iqtisodiy faol aholi
uchun. Davlat hududida shaxsning
yo‘qligi ta’minotni rad etish uchun
yagona sabab bo‘lishi mumkin emas.
Davlat
tomonidan
qabul qilingan xalqaro
majburiyatlarni
hisobga olgan holda
milliy qonunchilikda
belgilangan yoshdagi
barcha rezidentlar.
Ijtimoiy
yordam
qanday
bo‘lishi
kerak?
Davriy to‘lovlar: asosiy ish
haqi stavkasidan kamida
40%;
yashash
qiymatining
sezilarli
o‘zgarishi
natijasida yuzaga keladigan
daromadlarning umumiy
darajasida
sezilarli
o‘zgarishlar bo‘lsa, to‘lovlar
miqdori
qayta
ko‘rib
chiqilishi kerak.
K.128:
Davriy to‘lovlar: bazaviy ish haqi
miqdorining kamida 45%i; To‘lovlar
miqdori ish haqining umumiy darajasida
sezilarli o‘zgarishlar yoki yashas
h
qiymati sezilarli darajada o‘zgargan
taqdirda qayta ko‘rib chiqiladi.
T.131:
bazaviy ish haqining kamida
55%i;
milliy qonunchilikda eng kam turmush
darajasini kafolatlash uchun keksalik
nafaqalarining
eng
kam
miqdori
belgilanishi kerak; ahvoli boshqa
shaxslardan doimiy yordam talab
qiladigan pensionerlar uchun nafaqa
miqdori oshirilishi kerak.
Imtiyozlar
vaqti-vaqti
bilan
o‘zgartirilishi va umumiy ish haqi
darajasi yoki yashash qiymatining
o‘zgarishiga qarab indekslanishi kerak.
(Agar pensiya yoshiga yetgan shaxs
nafaqaga chiqishni kechiktirsa yoki
nafaqa talab qilsa, ma’lum s
haroitlarda
nafaqalar oshirilishi kerak.)
Suo‘urta to‘lovlarini to‘lash faqat nafaqa
olish huquqiga ega bo‘lgan shaxs
daromad keltiradigan faoliyat bilan
shuo‘ullanganligi sababli to‘
xtatilishi
mumkin emas.
Naqd pul yoki nafaqa
miqdori quyidagicha
bo‘lishi
kerak:
eng kamida, asosiy
kafolatlangan
daromadni ta’minlash
va shu bilan birga
zarur
tovarlar
va
xizmatlarga
ega
bo‘lishni
real
kafolatlashi;
qashshoqlik, ijtimoiy
chetlanish
va
xavfsizlikning oldini
olish va kamaytirishga
hissa qo‘shish; va
ularga munosib hayot
kechirish
imkonini
beradi.
Nafaqa
miqdori
muntazam ravishda
ko‘rib chiqilishi kerak.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
237
Imtiyozlar
qancha
muddat
mobaynida
to‘lanishi
kerak?
Standart yoshga yetgan
vaqtdan
boshlab
to
benefitsiarning vafot etgan
vaqtigacha.
Standart yoshga yetgan paytdan boshlab
benefitsiarning vafotigacha.
Milliy
qonun
hujjatlarida
belgilangan
yoshga
to‘lgunga qadar
benefitsiarning
vafotigacha
Imtiyozlarni
olish uchun
qanday
shartlar
qo‘yilishi
mumkin?
30 yillik badallar yoki
yollanma ishlash (suo‘urta
to‘lovlari uchun) yoki
20 yil yashash (ijtimoiy
nafaqalar uchun); yoki
butun iqtisodiy faol aholi
himoyalangan
taqdirda,
belgilangan ish staji va
belgilangan o‘rtacha yillik
badallar miqdorini to‘
lash.
15 yillik badal yoki ishdan
keyin
kamaytirilgan
ta’min
ot huquqi; yoki
butun iqtisodiy faol aholi
himoyalangan
taqdirda,
belgilangan ish staji va
badallarning belgilangan
o‘rtacha yillik miqdorining
yarmini to‘lash.
K.128:
K.102 shartlariga o‘xshash.
T.131:
badallarni to‘lash yoki ishga
joylashish bo‘yicha 20 yillik ish tajribasi
(suo‘urta to‘lovlari uchun) yoki doimiy
yashash joyining 15 yilga yetishi
(suo‘urta bo‘lmagan ijtimoiy nafaqalar
uchun).
10 yil to‘langan badallar yoki ish bilan
ta’minlangani
dan keyin kamaytirilgan
ta’minotga bo‘lgan huquq.
Kasallik, baxtsiz hodisa yoki onalik
tufayli mehnatga layoqatsizlik davrlari
va nafaqa to‘langan majburiy ishsizlik
davrlari,
majburiy
harbiy
xizmat
muddatlari belgilangan sharoitlarda ish
stajini hisoblashda bad
allarni to‘lash
yoki ish bilan ta’minlash muddatlariga
tenglashtirilishi kerak.
Asosiy
ijtimoiy
kafolatlar tizimi milliy
darajada
qonuniy
ravishda belgilanishi
va
kamsitilmaslik
tamoyillariga
asoslanishi,
alohida
ehtiyojli
shaxslarning
ehtiyojlari va ijtimoiy
inklyuziya
muammolariga tezkor
javob
berish,
shuningdek,
keksa
fuqarolarning
huquqlari va qadr-
qimmatini
hurmat
qilish.
a) Nogironlik, qarilik va boquvchisini yo‘qotganlar uchun nafaqalar to‘o‘risidagi konvensiya, 1967 yil.
b) Nogironlik, qarilik va b
oquvchisini yo‘qotganlar uchun nafaqalar bo‘yicha tavsiyanoma, 1967 yil.
Ijtimoiy himoyaga muhtoj odamlarni moliyaviy qo‘llab
-quvvatlashning xalqaro
standartlarini tahlil qilish siyosatni ishlab chiqish va mamlakatlar bo‘ylab amalga oshirish
uchun
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan muhim tadqiqot yo‘nalishidir. Ijtimoiy himoya tizimlari
iqtisodiy qiyinchiliklar, zaiflik yoki ijtimoiy chetlanishga duchor bo‘lgan shaxslar va oilalarning
farovonligi va qadr-
qimmatini ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Moliyaviy qo‘llab
-
quvvatlash dasturlari ijtimoiy himoya tizimlarining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, muhtojlarga
zarur resurslarni taqdim etadi va qashshoqlik, tengsizlik va ijtimoiy nomutanosibliklarni
bartaraf etishga yordam beradi.
Bu boradagi asosiy xalqaro standartlardan biri Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar
to‘o‘risidagi xalqaro pakt (IIMHTXP) bo‘lib, u har bir insonning ijtimoiy ta’minot, jumladan,
ijtimoiy suo‘urta va ijtimoiy yordam olish huquqini tan oladi. IIMHTXP ishtirokchi
-davlatlarni
teg
ishli, foydalanish mumkin bo‘lgan va kamsitilmaydigan ijtimoiy himoya dasturlarini taqdim
etish orqali ushbu huquqni bosqichma-
bosqich amalga oshirish uchun choralar ko‘rishga
majbur qiladi. Bu moliyaviy qo‘llab
-quvvatlash dasturlari eng muhtojlarga qaratilganligini,
asosiy ehtiyojlarni qondirish uchun yetarli imtiyozlarni taqdim etishini va o‘z vaqtida va
samarali tarzda taqdim etilishini ta’minlashni o‘z ichiga oladi. Yana bir muhim xalqaro standart
- Barqaror rivojlanish maqsadlari (BRM), xususan, hamma joyda qashshoqlikning barcha
ko‘rinishlariga barham berishga chaqiruvchi 1
-
maqsaddir. BRM kambao‘allik va tengsizlikni
kamaytirish, inklyuziv o‘sishni rao‘batlantirish va hech kim ortda qolmasligini ta’minlashda
ijtimoiy himoya tizimlari muhimli
gini ta’kid
laydi. 1-maqsadga erishish mamlakatlardan
aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini, jumladan, bolalar, qariyalar, nogironlar va
boshqa marjinal guruhlarni moliyaviy qo‘llab
-quvvatlovchi kompleks ijtimoiy himoya tizimini
yaratishni talab qiladi.
Mazkur xalqaro standartlardan tashqari, ijtimoiy himoyaga muhtoj odamlarni moliyaviy
qo‘llab
-
quvvatlash dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish bo‘yicha yo‘l
-
yo‘riq
ko‘rsatadigan mintaqaviy asoslar va ko‘rsatmalar ham mavjud. Masalan, Yevropa
Ijtimoiy
X
artiyasi Yevropa Kengashiga a’zo davlatlar tarkibidagi barcha shaxslarning ijtimoiy ta’minot,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
238
ijtimoiy yordam va ijtimoiy xizmatlarga bo‘lgan huquqlarini belgilaydi. Nizomda aholi va
oilalarning turli ehtiyojlarini qondirishda ijtimoiy himoya dasturlari keng qamrovli, qulay va
samarali bo‘lishini ta’minlash muhimligi ta’kidlangan.
Ushbu xalqaro standartlar va ilo‘or tajribalarga qaramasdan, ijtimoiy himoyaga muhtoj
odamlarga moliyaviy yordam ko‘rsatishda mamlakatlar duch keladigan bir qator qiyin
chiliklar
va cheklovlar mavjud. Asosiy muammolardan biri ijtimoiy himoya dasturlari uchun yetarli
mablao‘ va resurslarning yo‘qligi, ayniqsa, past va o‘rta daromadli mamlakatlarda moliyaviy
cheklovlar va raqobatbardosh ustuvorliklar ijtimoiy xarajatlar uchun resurslar mavjudligini
cheklashi mumkin. Bu noadekvat foyda darajasi, cheklangan qamrov va xizmatlar
ko‘rsatishdagi bo‘shliqlarga olib kelishi mumkin, bu esa odamlarga kerakli yordamdan
foydalanishga to‘sqinlik qiladi (Ahmed & other, 2020).
Yana bir katta muammo shundan iboratki, ijtimoiy himoya tizimlarining murakkabligi va
tarqoqligidir, bu shaxslarning tizimda harakatlanishi va ularga tegishli imtiyozlardan
foydalanishni qiyinlashtirishi mumkin. Ko‘pgina mamlakatlarda ijtimoiy himoya dasturlari bir
-
biriga mos ke
ladigan vakolat va majburiyatlarga ega bo‘lgan ko‘plab idoralar tomonidan
boshqariladi, bu esa ma’muriy samarasizlikka, harakatlarning takrorlanishiga va qamrab
olishdagi bo‘shliqlarga olib keladi. Ijtimoiy himoya dasturlarini tartibga solish va
muvofiqlashtirish yordamga muhtoj odamlarning moliyaviy yordam olish imkoniyatini
yaxshilashga yordam beradi va resurslardan samaraliroq foydalanishni ta’minlaydi.
Bundan tashqari, ijtimoiy himoya dasturlari uchun maqsadlilik va muvofiqlik mezonlari
bilan
boo‘liq muammolar mavjud bo‘lib, ular moliyaviy qo‘llab
-quvvatlash mexanizmlarining
samaradorligi va tengligiga ta’sir qilishi mumkin. Ba’zi hollarda, muvofiqlik mezonlari
yordamga muhtoj bo‘lgan, ammo muayyan talablarga javob bermaydigan shaxslarni chetg
a
chiqarib,
juda cheklovchi omil bo‘lishi mumkin. Bu istisno qilish xatolariga olib kelishi va zaif
aholini muhim yordamdan mosuvo qoldirishi mumkin. Boshqa tomondan, haddan tashqari
keng muvofiqlik mezonlari boshqa xatolariga olib kelishi va eng muhtojlar
ga yo‘nalti
rilishi
mumkin bo‘lgan resurslarni qisqartirishi mumkin (Шолдаров, 2023).
Ushbu muammolarni hal etish ijtimoiy himoya tizimini isloh qilish va muhtoj odamlarni
moliyaviy qo‘llab
-quvvatlash mexanizmlarini kuchaytirishga kompleks yondashishni taqozo
etadi.
Bu ijtimoiy himoya dasturlariga davlat investitsiyalarini ko‘paytirish, turli dastur va
idoralar o‘rtasida muvofiqlashtirish va integratsiyani yaxshilash, ma’muriy tartib
-taomillarni
soddalashtirish, eng ko‘p muhtojlarga yordam berishga erishish
uchun maqsadli
mexanizmlarni takomillashtirish va imtiyozlarning asosiy ehtiyojlarni qondirish uchun adekvat
bo‘lishini ta’minlashni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, u ijtimoiy himoya dasturlarini ishlab chiqish
va amalga oshirishda kamsitmaslik, tenglik, ishtirok etish, oshkoralik va javobgarlik kabi inson
huquqlari tamoyillariga sodiqlikni talab qiladi.
Xulosa va takliflar
.
Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamini moliyaviy qo‘llab
-
quvvatlashning xalqaro standartlari tahlili ijtimoiy himoya tizimlarining keng qamrovli,
foydalanish mumkin, adolatli va iqtisodiy qiyinchiliklarga yoki zaiflikka duchor bo‘lgan
shaxslar va oilalarning turli ehtiyojlarini qondirishda samarali bo‘lishini ta’minlash
muhimligini ta’kidlaydi. Xalqaro standartlar va ilg‘o
r tajribalarga rioya qilgan holda, davlatlar
muhtojlarni muhim resurslar bilan ta’minlaydigan, inson qadr
-qimmati va farovonligini
ta’minlovchi hamda global rivojlanish maqsadlariga erishishga hissa qo‘shadigan inklyuziv va
barqaror ijtimoiy himoya tizimlarini rivojlantirishi mumkin. Mavjud ijtimoiy himoya
tizimlarining muammolari va cheklovlarini hal qilish siyosiy irodani, moliyaviy majburiyatni,
siyosatning izchilligini va barcha uchun yanada mustahkam va inklyuziv jamiyatlarni qurish
uchun manfaatdor tomonlarni jalb qilishni talab qiladi.
Mavjud muammolarni hal etish ijtimoiy himoya tizimini isloh qilish va muhtoj odamlarni
moliyaviy qo‘llab
-quvvatlash mexanizmlarini kuchaytirishga kompleks yondashishni taqozo
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
239
etadi. Aholining zaif qatlamlari uchun moliyaviy yordam olish imkoniyatini yaxshilash uchun
mamlakatlar quyidagi tavsiyalarni ko‘rib chiqishlari kerak:
-
imtiyozlar, qamrab olish va xizmatlar ko‘rsatishni yetarli darajada moliyalashtirishni
ta’minlash uchun ijtimoiy himoya dast
urlariga davlat invest
itsiyalarini ko‘paytirish.
-
ma’muriy tartib
-qoidalarni soddalashtirish va takroriylikni kamaytirish uchun turli
dasturlar va idoralar o‘rtasida muvofiqlashtirish va integratsiyani yaxshilash.
- muvofiqlik mezonlarini takomillashtirish va imtiyozlarning maqsadga muvofiqligini
ta’minlash orqali eng muhtojlarga yetib borishining maqsadli mexanizmlarni takomillashtirish.
-
o‘zgaruvchan iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda nafaqa darajasini muntazam
ravishda ko‘rib chiqish orqali naf
aqalar asosiy ehtiyojl
arni qondirish uchun yetarli bo‘lishini
ta’minlash.
- ijtimoiy himoya dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda inson huquqlari,
jumladan, kamsitmaslik, tenglik, ishtirok etish, shaffoflik va javobgarlik tamoyillariga rioya
qilish.
Ushbu tavsiyalarni amalga oshirish orqali davlatlar muhtojlarni muhim resurslar bilan
ta’minlaydigan, inson qadr
-
qimmati va farovonligini rao‘batlantiradigan hamda global
rivojlanish maqsadlariga erishishga hissa qo‘shadigan yanada inklyuziv va barqar
or ijtimoiy
himoya tizimlarini qurishlari mumkin.
Xalqaro standartlar ijtimoiy himoyaga muhtoj odamlarga moliyaviy yordam ko‘rsatishda
mamlakatlarga rahbarlik qilishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ijtimoiy himoyaning samarali
mexanizmlarini tushunishimizda x
alqaro va o‘zbekistonl
ik olimlarning hissasi muhim. Xalqaro
standartlardan o‘rganish va turli millatga mansub tadqiqotchilar bilan hamkorlik qilish orqali
siyosatchilar ijtimoiy farovonlikni rao‘batlantiradigan va tengsizlikni kamaytiradigan inklyuziv
va barqaror moliyaviy yordam dasturlarini ishlab chiqishlari mumkin. Ijtimoiy himoyaga
insonning asosiy huquqi sifatida ustuvor ahamiyat berishda davom etar ekanmiz, hech kim
ortda qolmasligini ta’minlaydigan keng qamrovli tizimlarni yaratish uchun xalqaro sta
ndartlar
va mahalliy tajribadan foydalanish zarur.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Ahmed F., Ahmed N., Pissarides C., and Stiglitz J. (2020) “Why Inequality Could Spread
COVID-
19,” Lancet Public Health 5/5;
Deklaratsiya (1948)
“
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi
”
(10.12.1948) Birlashgan
Millatlar T
ashkiloti Bosh Assambleyasining 217 A (III) ko‘rsatmasi orqali qabul qilingan va e’lon
qilingan.
Pulatovich T.J. Ways to reform the pension system based on foreign experience. International
journal of economic perspectives. 2023; 17(1). 64-71 p
Sen, Amartya (1985). Commodities and capabilities. Amsterdam New York New York, N.Y.,
U.S.A: North-Holland Sole distributors for the U.S.A. and Canada, Elsevier Science Pub. Co. ISBN
9780444877307.
Sholdarov D., Tursunov J. (2018) Improvement of the system of state pension provision in
Uzbekistan //Scientific journal" Finance", 1st issue.
–
Т. 107.
Tavsiyanoma (1967)
“Nogironlik, qarilik va boquvchisini yo‘qotganlar uchun nafaqalar
bo‘yicha”
131-sonli tavsiyanoma (Jenevada 1967-yil 7-iyunda XMT Bosh konferensiyasining 51-
sessiyasida qabul qilingan)
Tavsiyanoma (2012) Xalqaro Mehnat Tashkilotining
“
Ijtimoiy himoya qilishning mininal
darajalari bo‘yicha”
202-sonli tavsiyanomasi (Jenevada 2012-yil 14-iyunda XMT Bosh
konferensiyasining 101-sessiyasida qabul qilingan)
Шолдаров Д. (2023) КАМ ТАЪМИНЛАНГАН ОИЛАЛАР УЧУН НАФАҚА ВА МОДДИЙ
ЁРДАМ ТАЙИНЛАШ ВА ТЎЛАШ ТАРТИБИ //Ижтимоий
-
гуманитар фанларнинг долзарб
муаммолари/Актуальные проблемы социально
-
гуманитарных наук/Actual Problems of
Humanities and Social Sciences.
–
Т. 3. –
№.
9.
