Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
70
PULNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
i.f.n., dots.
Ismoilova Gulnora Fayzullaevna
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent
axborot texnologiyalari universiteti
ORCID: 0000-0002-0740-3510
Annotatsiya
.
Maqolada pulning kelib chiqishi, hozirgi bosqichi va u insoniyatning birinchi
ixtirolaridan biri ekanligi to‘g‘risida fikr bildirilgan. Ko‘p asrlar davomida dunyoning yetakchi olimlari
pulning kelib chiqishi masalasini o‘rganishdi
v
a hozirgi kunda ham ko‘p tadqiqotlar olib bormoqdalar.
Ushbu maqolada pul munosabatlarini shakllantirish bo‘yicha zamonaviy tadqiqotlar tahlil qilinadi. Muallif
pul munosabatlarining rivojlanishiga bag‘ishlan
gan adabiyotlarni nazariy va tanqidiy tahlil qildi.
O‘tkazilgan nazariy tahlillar asosida pul munosabatlarini yanada o‘zgartirish va rivojlantirish prognozi
bo‘yicha xulosalar chiqarildi.
Kalit so‘zlar
:
barter, q
immatli qog‘ozlar,
pul, raqamli pullar, tangalar, QR kod, kriptovalyuta,
elektron pullar.
ЭТАПЫ РАЗВИТИЯ ДЕНЕГ
к.э.н., доц.
Исмаилова Гульнора Файзуллаевна
Ташкентский университет информационных технологий имени
Мухаммада аль
-
Хорезми
Аннотация.
В статье рассматривается происхождение денег, их современный этап и то,
что это одно из первых изобретений человечества. Ведущие ученые мира на протяжении многих
столетий изучали вопрос происхождения денег и на сегодняшний
день проводят множество
исследований. В данной статье анализируются современные исследования формирования
денежных отношений. Автором проведен теоретический и критический анализ литературы,
посвященной развитию денежных отношений. На основе теоретического анализа сделаны
выводы о прогнозе
дальнейшего изменения и развития денежных отношений.
Ключевые слова:
бартер, ценные бумаги, деньги, цифровые деньги, монеты,
QR-
код,
криптовалюта, электронные деньги.
STAGES OF MONEY DEVELOPMENT
PhD, assoc. prof.
Ismoilova Gulnora Faizullaevna
Tashkent University of Information Technologies
named after Muhammad al-Khwarizmi
Abstract.
The article discusses the origin of money, its modern stage and the fact that it is one of the
first inventions of mankind. Leading scientists of the world have studied the issue of the origin of money for
many centuries and today conduct many studies. This article analyzes modern studies of the formation of
monetary relations. The author conducted a theoretical and critical analysis of the literature devoted to
the development of monetary relations. Based on the theoretical analysis, conclusions were made about the
forecast of further changes and development of monetary relations.
Keywords:
barter, securities, money, digital money, coins, QR code, cryptocurrency, electronic
money.
UO‘K:
336.741.2
XII SON - DEKABR, 2024
70-79
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
71
Kirish.
Ma’lumki, iqtisodiyotda pul munosabatlari alohida o‘rin
tutadi, chunki ular iqtisodiy
faoliyatning barcha darajalarida harakatlantiruvchi kuchga aylanadi. Shuning uchun ham
qadimdan k
o‘pgina asarlar pulning mohiyati va kelib chiqishini o‘rganishga bag‘ishlangan.
Ushbu maqolada pulning hozirgi ta’riflari va fun
ksiyalari tahlil qil
inadi. O‘tkazilgan
tahlillar asosida yangi turdagi pullarning asosiy afzalliklari, qiyinchiliklari va tahdidlari
aniqlandi. Shunday qilib, ushbu maqolani o‘qigan kishilarda pulning evolyusion rivojlanishi va
unga ta’sir qiluvchi omillar
tahlili ilmiy qiziq
ish uyg‘otadi, chunki muallif pulning yangi ta’rifini
ham aniqlagan va pul evolyusiyasining xronologiyasini tuzgan, hamda uning o‘zgarishi
sabablarini aniqlagan. Muallif maqolani tadqiq qilish jarayonida adabiyotlarni tanqidiy tahlil
qilgan va pulning keli
b chiqishi haqidagi asosiy tushunchalarini o‘rganib, ularning afzalliklari
va kamchiliklarini aniqladi. Muallif maqolada turli vaqtlarda pul turli shakl va turlarda taqdim
etilganligi adabiyotlardan foydadanilgan holda tadqiq qilgan. Tahlil asosida yangi turdagi
pullarning asosiy afzalliklari, qiyinchiliklari va tahdidlari aniqlandi. Masalan,
kiberjinoyatlarning yuqori xavfi va raqamli valyutalarni qonuniylashtirish, hozirgi vaqtda
elektron pul mablag‘lari plastik kartalar
- debet va kredit, smartfondagi elektron hamyonlar,
QR kod yordamida yoki bir hisobdan ikkinchisiga pul o‘tkazish kabilar shular jumlasidandir.
Adabiyotlar sharhi.
Olimlarning ta’kidlashicha pul haqidagi birinchi qarashlar falsafiy qarashlar bilan uzviy
bog‘liqdir.
Masalan, faylasuf olim Aflotun baxtli hayotni boylik bilan tenglashtirmagan. Arastu
esa o‘z asarlarida boylik va foyda o‘rtasida farq bor, boylik, foydadan farqli bo‘lib, puldan
foydalanishning ijtimoiy jihatdan maqbul usulidir
(Слатов, 2011) deb ta’kidlay
di. Shu bilan
birga, tez o‘zgaruvchan texnologiyalar pul munosabatlari tizimiga dastlabki jarayonlardan
boshlab, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish darajasidagi o‘zgarishlarni kiritmoqda.
Muallif tomonidan chop etilg
an maqolalarning birida “
monetarizm va uning rivojlanishi,
nazariy tushunchalar va unga ta’sir etuvchi omillar o‘rganilgan bo‘lib, klassik olimlarning
tadqiqotlari o‘rganilgan va zamonaviy nazariyalar bilan taqqoslangan. Ilmiy maktablarda
olimlarning monet
arizmga bergan ta’riflari, u
larning iqtisodiyotni shakllantirish va
rivojlantirishga ta’siri taxlil qilingan
(Ismoilova, 2023).
Shuningdek, “
elektron pullar va
ularning mohiyatini aniqlashga qaratilgan olimlarning fikrlari va konseptual yondoshuvlari
bilan birgalikda
yelektron pullarning vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari o‘rganilgan.
Muallif tomonidan elektron pullarni talqin qilishning konseptual yondashuvlarida klassik
olimlar va tadqiqotchilarning turli xil qarashlari o‘rganilgan va tahlil qilin
gan. Iqtisodiyotni
axborotlashtirish va elektron pullarning kirib kelishi, elektron pullarga bo‘lgan turlicha talqin
shular jumlasidandir
”
(Ismoilova, 2023)
“butun jahon iqtisodiyoti bo‘yicha yangi elektron
pullarning paydo bo‘lishi, to‘lov tizimlarining
raqamlashtirilishi va uning takomillashishi,
jismoniy shaxslar o‘rtasidagi chakana elektron pul o‘tkazmalari ilmiy
-texnika taraqqiyotining
pul munosabatlariga, alohida davlatlarning pul-
kredit siyosatiga ta’sirini chuqur o‘rganish
masalasini ko‘taradi”
(Tr
ütsch, 2020)
.
Chunki, davrlar o‘tishi bilan
pul munosabatlarining
yangi, shu paytgacha o‘rganilmagan modellari paydo bo‘lmoqda.
Ma’lumki, o‘z navbatida,
Marks pulning beshta pul funksiyasini, xususan: qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, jamg‘arish
vositasi
, to‘lov vos
itasi, jahon pulini qayd etgan edi.
Uning ta’kidlashicha, tovarlarni ishlab
chiqarish va sotish uchun sarflangan mehnat pul kabi (universal) ekvivalent asosida
tenglashtirish mumkin bo‘lgan sharoitlarni yaratadi. Mehnat
qiymati
nazariyasiga ko‘
ra,
mahsulot tannarxini tavsiflovchi, pul (pul birliklari) bilan ifodalangan narx, uni ishlab chiqarish
va sotish uchun zarur
bo‘lgan mehnat
harajatlari bilan belgilanadi (Jevons, 1875). Pulning
tabiati muammosini Aristotel o‘zining munozarali
bahslarida ilgari suradi. Shuningdek, klassik
va neoklassik maktablar vakillari, ya’ni Smit, Rikardo, Marshall, Keyns, Fisher va boshqa
iqtisodchilar ham pulning mohiyati va vazifasini o‘rgandilar. Avstriya maktabi vakillari,
xususan, Mizes pulni tovar, tovar va xizmatlar almashinuvini soddalashtirishdan iborat
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
72
iqtisodiy funksiya deb hisoblaydi. Boshqacha qilib aytganda, ayirboshlash vositasining
funksiyasi asosiy bo‘lib, boshqa barcha narsalar ayirboshlash vositasi funksiyasidan kelib
chiqadi. Ikkilamchi funksiyalarga pulning kredit operatsiyalarini osonlashtirish orqali
bajaradigan funksiyasi, qiymatni saqlash funksiyasi, umumiy to‘lov vositasi sifatida, qiymat
o‘lchovi sifatida kiradi
(
Салимоненко
, 2013). Iqtisodiyot nazariyasi neoklassik maktabining
asoschisi Marshall pulning vazifalarini ikki guruhga ajratdi. Pulning birinchi vazifasi bitimlar
tuzilgandan so‘ng deyarli darhol amalga oshiriladigan ayirboshlash vositasidir. Pulning
ikkinchi funksiyasi -
qiymat me’yori yoki kechiktirilgan to‘lov standarti bo‘lib xizmat
qilish,
ya’ni to‘lanishi muhim davrga to‘g‘ri keladigan shartnoma yoki boshqa tijorat majburiyatini
qondirish uchun ye
tarli bo‘lgan umumiy xarid qobiliyati miqdorini ko‘rsatishdir. Keynsning
(1993) "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" nomli kitobida pu
lning qiymat me’yori
sifatidagi funksiyasi o‘rgan
ilgan. Pul -
bu boylik shakli bo‘lib, uning to‘planishi va shunga mos
ravishda o‘sib borayotgan talabga texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlarining ko‘tarilishi qarshi
tura olmaydi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Pulning evolyusion jarayonlarini, olimlarning fikrlarini tahlil qilish muallifdan ko‘pgina
tadqiqot metodologiyalardan foydalanishni talab etadi. Fikrlarning analiz, sintez qilinishi va
yakuniy xulosa chiqarilishi, ko‘rsatilgan manbalarning ma’lumotlar
ini qiyosiy tahlil qilish va
iqtiboslar keltirish ham shular jumlasidandir. Shuningdek, muallif SWOT tahlil usulidan
foydalangan holda zamonaviy raqamli pullarning kuchli va zaif tomonlarini tahlil qildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Adabiyotlarda ko‘r
satilishicha pul - moliyaviy aktivlar tizimi (jumladan, naqd pullar, bank
hisobvaraqlari, yo‘l cheklari va boshqa vositalar) ularni boshqa moliyaviy hujjat turlaridan
ajratib turadigan juda o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Shuningdek
, pul ijtimoiy munosabatlar
namoyon bo‘ladigan va amalga oshiriladigan iqtisodiy kategoriyadir. Pulning mohiyati shundan
iboratki, pul jamiyat iqtisodiy faoliyatining zarur faol elementi va tarkibiy qismi bo‘lib, takror
ishlab chiqarish jarayonining turli i
shtirokchilari va bo‘g‘inlari o‘rtasidagi munosabatlar, shu
jumladan yalpi milliy mahsulotni taqsimlashda xizmat qiladi (
Мищенко
, 2010). Pul tovarlar va
xizmatlar uchun to‘lov vositasi, qiymatni o‘lchash vositasi, shuningdek qiymatni saqlash
vositasidir. Ushbu maqolada pulning mavjud ta’riflarining faqat bir qismi aks ettirilgan.
Yuqoridagi talqinlardan ko‘rinib turibdiki, p
ulning mohiyatini aniqlash iqtisodiy nazariyaning
eng murakkab va munozarali masalalaridan biridir. Pul evolyusiyasi jarayonida tovar puldan
kredit pulga, so‘ngra
elektron
pulga o‘tishni sezish mumkin.
Adabiyotlarda aytilishicha, pul insoniyatning birinchi ixtirolaridan biridir. Insoniyat
sivilizatsiyasi davomida pul uzoq o‘zgarish yo‘lini bosib o‘tdi:
1-rasm. Pul evolyusiyasi
Barter
mahsulotlar
qimmatbaho
toshlar
tangalar
oltin
kumush
qog‘oz
pullar
elektron
pullar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
73
Britannica ensiklopediyasining ta’rifiga ko‘ra, pul
- bu narxlarni ifodalash, qarzlarni
to‘lash, tovar va xizmatlar uchun haq to‘lash va bank zahiralarini saqlash vositasidir. Shu bilan
birga pul ayirboshlash qiymati, moliyaviy aktivlar tizimi, iqtisodiy toifa yoki tovarlar va
xizmatlar uchun to‘lov vositasi sifatida ta’riflangan. Agar pulning yuqoridagi ta’riflarini tahlil
qiladig
an bo‘lsak, unda u yoki bu tarzda ularning har biri iqtisodiy nazariyaning turli maktablari
vakillari tomonidan
ta’riflan
gan
pulning u yoki bu funksiyasini tavsiflaydi. Olingan ta’riflarni
umumlashtirib, shuni aytish mumkinki, hozirgi rivojlanish bosqichida pul murakkab iqtisodiy
kategoriya bo‘lib, takror ishlab chiqarish jarayonining turli ishtirokchilari va bo‘g‘inlari
o‘r
tasidagi ijtimoiy munosabatlar jarayonini, shu jumladan yalpi milliy mahsulotni
taqsimlashni aks ettiradi.
Shunday qilib, tahlillar na
tijasiga ko‘ra ijtimoiy munosabatlar jarayoni qanday bo‘lishidan
qat’i nazar, pul iqtisodiy kategoriya sifatida mavjud bo‘ladi, lekin, texnologik rivojlanish,
modernizatsion jarayonlarning ta’sirida uning shakli o‘zgartirishi mumkin. Shu bilan birga,
taqd
im etilgan ko‘plab ta’riflarga qaramay, iqtisodchilar pulning mohiyati uning funksiyalarida
namoyon bo‘lishi haq
ida bir fikrga kelishadi
(Долан и др., 1991)
. Shuningdek, adabiyotlarda
institutsionalizm, postkeynsizm va marksizm vakillarining ilmiy izlanishlariga asoslangan
noortodoks ta’limot
ham mavjud. Ushbu
ta’limotga ko‘ra,
pul ayirboshlash vositasi, qiymat
o‘l
chovi
, to‘lov vositasi funksiyalarini bajaradi va hisob birligi sifatida ishlatiladi, ya’ni, bunda
q
arzni to‘lash uchun puldan foydalanish haqid
a ham
so‘z boradi
, bunda
pul to‘lov vositasi yoki
shartnoma majburiyatlarini yakuniy hisob-kitob qilish vositasi sifatida ishlatiladi. Puldan
foydalanish ma’lum bir mahsulotning qiymati haqidagi savolga oddiygina javob berishga imkon
beradi, ya’ni bu holda pul boylik, qarz, narx, iqtisodiy qiymatni o‘lchash uchun ishlatiladigan
hisob birligi sifatida ishlaydi. Shunday qilib, turli iqtisodiy maktablar pulning vazifalarini
belgilashga turlicha yondashadilar. Fiziokratlar, klassik siyosiy iqtisod, marksistik siyosiy
iqtisod va Avstriya maktabi vakillari pulning funksiyalarini birlamchi va ikkilamchi
(asosiylaridan keyin)ga ajratdilar; Keynschilik, monetarizm va institutsionalizmda asosiy
funksiyani ajratib ko‘rsatishning ma’nosi yo‘q va pulning barcha funksiyalari to‘g‘risida
gapirish kerak deb hisoblashadi. Yuqoridagilarni umumlashtirish uchun shuni ta’kidlash
kerakki,
pul nazariyasi transformatsiyasining hozirgi bosqichida pul murakkab hodisa bo‘lib,
birinchidan, juda ko‘p turli funksiyalarga ega bo‘lgan likv
id tovarni, ikkinchidan, moliyaviy
institutni nazarda tutadi. Mavjud pul muomalasi me’yorlari va qoidalarisiz pu
lning katta qismi
samarasiz
qo‘yilmalar
, banknotalar va bank hisobvaraqlaridagi yozuvlarni ifodalaydi. Pulning
ishlash normalari va qoidalari pu
l tizimini tashkil qiladi, chunki tegishli me’yor va qoidalarsiz
pulning katta qismi o‘z qiymatini yo‘qotadi.
Sh
uni alohida aytib o‘tish kerakki, olim va
faylasuflar nafaqat pulning evolyusiyasi, balki uning kelib chiqishi masalasi bilan ham
shug‘ullangan.
Pul masalalariga bag‘ishlangan iqtisodiy nazariyada pulning kelib chiqishining
uchta asosiy tushunchasini ajrat
ib ko‘rsatish odatiy holdir.
2-rasm. Umumiy pul nazariyalari
pulning davlat
nazariyasi
evolyusion
konsepsiya
ratsionalistik
nazariya
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
74
Ulardan birinchisi pulning kelib chiqishi haqidagi
ratsionalistik nazariyadir
.
Ratsionalistik konsepsiya pulning odamlar o‘rtasidagi kelishuv natijasida paydo bo‘lganligiga
asoslanadi. Pulning yaratilishining asosiy motivi tovar ayirboshlashni ratsionalizatsiya qilish
uchun muomala vositasiga ehtiyoj edi (
Ширяев
ва
Захарова
, 2021). Biroq, ushbu
konsepsiyaning asosiy kamchiliklari ma’lum bir tizimlashtirishning yo‘qligi, shuni
ngdek,
pulning kelib chiqishi uchun o‘ziga xos boshlang‘ich nuqtasini o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari,
ushbu nazariyaga ko‘ra, pul davlat
ning aralashuvi tufayli sotib olish qobiliyatiga ega. Ushbu
konsepsiyada pul "qonun va tartibga solish vositasi" sif
atida ta’riflanadi. Shunday qilib, bu
tushuncha pulning tovar xususiyatini inkor etadi. Keng tarqalgan
evolyusion konsepsiyaning
mohiyati shundan iboratki, pul ay
irboshlash jarayonlarining o‘z
-
o‘zidan rivojlanishi natijasi
bo‘lib, buning natijasida bitta t
ovar (masalan, o
ltin) paydo bo‘lib, pul funksiyalarini bajara
boshlagan (
Дубянский
, 2017). Bunda e
volyusion konsepsiyani qo‘llab
-quvvatlovchi barcha
olimlardan qiymat ham, pul ham ayirboshlash munosabatlarining tarixiy rivojlanishi natijasida
paydo bo‘ladi
deb ta’kidlagan Marksni alohida aytib o‘tish
joiz. Pul oddiy, tasodifiy qiymat
shaklidan umuminsoniy shaklga ayirboshlashning tarixiy jarayoni natijasida vujudga keladigan
ekvivalentdir. Shuningdek, evolyusion konsepsiya tarafdorlaridan biri bu Menger edi. Uning
konsepsiyasi
da ko‘rsatilishicha
pulning rolini tez sotilish qobiliyati
ga ega bo‘lgan
mahsulot
o‘ynaydi. Bunday mahsulotga egalik qilish uning egasiga kat
ta ustunlik beradi va shuning uchun
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning iqtisodiy
manfaatdorligi, hech qanday qonunchilik
majburlovisiz yoki ijtimoiy kelishuvsiz amalga oshiriladi. Biroq, bugungi kunda pulning
evolyusion nazariyasi haqiqatiga shubha qiladig
an iqtisodchilar tobora ko‘payib bormoqda.
Asosiy e’tirozlar shundan iboratki, olimlar shu paytgacha pul paydo bo‘lishidan oldin bo‘lgan
barter munosabatlari mavjudligini tasdiqlovchi tarixiy misollarni aniqlamagan (
Бьерг
, 2018).
Kembrij universitetining antropologiya
bo‘yicha
professori Xamfri barter savdosiga oid
fundamental tadqiqotida iqtisodiyotda sof ayirboshlashning birorta ham xolati mavjud
emasligini, bunda
pulning paydo bo‘lishi haqida gapirmasa ham bo‘ladi
, deb ta
’
kidlaydi. Uning
fikricha, barcha mavjud etnografik ma’lumotlarga ko‘ra barter munosabatlari hech qachon
sodir bo
‘lmaganligini ko‘rsatadi
(
Маликов, 2020)
. Biroq, bu gipoteza barter iqtisodiyoti
umuman mavjud emasligini isbotlashga dalil bo‘la olmay
di. Yuqorida muhokama qilingan
nazariyalardan tashqari, pulning kelib chiqishi haqidagi yana bir tushuncha, ya’ni nemis o
limi
Knappning (2023) pulning davlat nazariyasi mavjud. Bu asarida Knapp mohiyatan nominalizm
manifestini o‘sha davrda iqtisodda hukmronlik qilgan metallistik nazariya g‘oyalariga qarshi
chiqish sifatida taqdim etdi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, pul davlatning qaysi to‘lov vositalarini pul
hisoblanishi va qaysi biri mumkin emasligini e’lon qilgan qarori natijasida paydo bo‘lgan
(
Кантемирова ва
Васильева, 2009)
. Shunday qilib, Marks pulning kelib chiqishi nazariyasiga
eng ixcham ta’rif berganligini ta’kidlash zarur: qiymat ham, pul ham ayirboshlash
munosabatlarining tarixiy rivojlanishi natijasida paydo bo‘ladi. Ko‘rib chiqilgan na
zariyalarga
asoslanib, pulning kelib chiqishining evolyusion nazariyasi pulning kelib chiqishi
nazariyasining to‘liq sikl
ini qamrab olgan eng mantiqiy nazariya degan xulosaga kelishimiz
mumkin. Yuqoridagilarni umumlashtirish uchun shuni ta’kidlash kerakki,
pulning kelib chiqishi
va mohiyati haqida turli xil tushunchalar mavjud. Biroq, ularning har birida pul iqtisodiy
munosa
batlarni tubdan o‘zgartirgan degan fikr mavjud. Ular davlatlar uchun ham, alohida
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va butun insoniyat uch
un ham katta ahamiyatga ega.
Olimlarning ta’kidlashicha, turli nazariy iqtisodiy maktab (avstriya, klassik siyosiy iqtis
od
va boshqalar) vakillarining fikricha, pul evolyusiyasi tovar ayirboshlashning rivojlanishi bilan
boshlangan deb taxmin qilinadi. Shunday qilib, tovar ayriboshlashning alohida bosqichlarini
ajratib ko‘rsatish zarur
(1-jadval).
Shuni ta’kidlash
kerakki, raqamli pullar elektron pullardan farq qiladi. Boshqacha qilib
aytadigan bo‘lsak, elektron pul an’anaviy pulga (ya’ni, uning nominal mi
qdori, masalan, plastik
kartadagi pul) bog‘langan, ammo raqamli pul emas. Hozirgi vaqtda dunyoda juda ko‘p turli
xil
raqamli valyutalar aylanmoqda, ammo ular orasida bitkoinlar ayniqsa mashhur bo‘ldi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
75
1-jadval
Tovar ayirboshlash rivojlanishining tarixiy bosqichlari
Bosqichlar
Shakli
Tasodifiy shakl
ma’lum bir mantiqiy bog‘liqliksiz bir mahsulotni
boshqasiga
almashish
Ayirboshlashning
kengaytirilgan shakli.
Ayirboshlanadigan tovarlarning keng assortimenti orasida bir
nechtasi ajralib turadi - ayirboshlash amalga oshiriladigan
jamiyatning fikriga ko‘ra qimmatroq.
Ayirboshlashning umumiy
shakli.
Bitta asosiy tovar (masalan, Ziravorlar, tuz va boshqalar)
mavjud bo‘lib, ular uchun mavjud tovarlar almashtiriladi va o‘z
navbatida "asosiy tovar" zarur tovar yoki xizmatga
almashtiriladi.
Ayirboshlashning pul shakli.
Zamonaviy ma’noda pulning paydo bo‘lishi. Pul va qimmatbaho
metallar o‘rtasida bog‘liqlik
. Oltin, kumush tangalar. Oltin
standarti.
oltin universal ekvivalent rolini o‘ynaydi
.
Qog‘oz pullar yoki g‘az
na
qog‘ozlarining ko‘rinishi.
Pul hali ham qimmatbaho metallarga bog‘liq. Buning sab
abi,
pulning qiymati oltinning qiymatiga bog‘liq.
Pul massasining tovar bilan
qoplanishi asosida pulning
xarid qobiliyatini aniqlashning
boshlanishi.
Ishlab chiqarishning texnologik xususiyatlari va ilmiy-
texnikaviy inqilob jarayonida yuzaga keladigan tovar aylanmasi
ko‘lami bilan bog‘liq bo‘lib, bu ularning zamonaviy iqtisodiyotda
o‘zgarishi va uning globallashuvi imkoniyati mavjudligini
anglatadi.
Pulning hozirgi rivojlanish
bosqichi.
Elektron va raqamli pullarning paydo bo‘lishi. Raqamli
va
elektron pullarning moddiy tashuvchilari avtomatlashtirilgan
pul muomalasi tarmoqlaridagi axborot hajmlari va ularning
tizimidagi oqimlardir.
Bitkoinlarni kim ishlab chiqarganini va ularning muomalasi qoidalarini kim belgilaganini
bugungi kungacha he
ch kim bilmaydi. Ular birinchi marta 2009 yilda paydo bo‘lgan va bir
vaqtning o‘zida birinchi 50 ta
75itcoin ishlab chiqarilgan. Raqamli pulning kelajakdagi
istiqbollariga kelsak, ma’lum b
ir ilmiy prognozlar qilish juda qiyin, chunki raqamli pullar endi
dun
yoning turli mamlakatlarida har xil baholanadi. Ba’zi davlatlar ulardan foydalanishga ruxsat
berishadi, boshqalari esa ularni taqiqlaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, insoniyat sivilizatsiyasi rivojlanishi bilan pul
munosabatlarining shakllari ham rivojlandi. Bundan tashqari, bugungi kunda insoniyat pul yoki
uning shakli raqamli axborot hajmi sifatida ifodalanishi mumkin bo‘lgan yangi bosqich
ostonasida turibdi. Xronologik jihatdan pul munosabatlari evolyusiyasini 4 bosqichda ifodalash
mumkin (2-jadval).
Yuqoridagilarni umumlashtirib, shuni xulosa qilishimiz mumkinki, oltin zamonaviy
sharoitda zargarlik buyumlari ishlab chiqarishda, sanoatda, tibbiyotda va ilmiy tadqiqotlarda
qo‘l
laniladi va xususiy mulkdorlar tomonida
n ham to‘planadi. Davlat omborlaridagi oltinga
kelsak, zamonaviy sharoitda u nisbatan oson sotiladigan, zarurat tug‘ilganda jahon bozorida
xorijiy valyutaga sotilishi mumkin bo‘lgan tovar zaxirasiga aylandi.
Oltin endilikda xalqqa
mayda bo‘lak va tangalar shaklida erkin sotiladi, lekin pul sifatida emas, balki o‘ziga xos
mahsulot turi sifatida. Biroq, oltin tangalar bajaradigan funksiyalar, agar ular ob’ektiv iqtisodiy
qonunlarga muvofiq muomalada bo‘lsa, ularning belg
ilari bilan muvaffaqiyatli bajarilishi
mumkin. Hatto Marks ham pul faqat belgi bo‘lsa ham, hech qachon o‘z tovar xususiyatini
yo‘qotmasligi kerak, deb yozgan edi. Elektron pullarga kelsak, bu turdagi pullar ilmiy va
texnologik jarayonning natijasidir. Aslida, elektron pullar faqat shaklda (plastik karta yoki
banknotalar) farqlanadi. Pul funksiyalari bir xil. Agar raqamli valyutalar (raqamli
so‘m
) yoki
kriptovalyutalar haqida gapiradigan bo‘lsak, raqamli pullar anonim va faqat Internetda
yaratiladi va ishlaydi. P
ul mablag‘larini noto‘g‘ri o‘tkazish yoki raqamli hamyondan parolni
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
76
yo‘qotish mablag‘larning to‘liq yo‘qolishiga olib keladi. Bundan tashqari, raqamli hamyonlar
ko‘pincha turli xil viruslar, to‘lov dasturlari, havolalar va boshqa usullar orqali buzila
di. Bundan
tashqari, hozirgi bosqichda ushbu turdagi pullardan foydalanishning yagona xalqaro tizimi
mavjud emas. Bundan tashqari, bunga
kriptovalyuta kursining o‘zgarishi ta’sir qiladi va deyarli
har qanday iqtisodiy yoki siyosiy omil bu bilan bog‘liq hol
da ularning qiymati tez-
tez o‘zgarib
turadi.
2-jadval
Pul evolyut
siyasi xronologiyasi va uning o‘zgarishining asosiy sabablari
Bosqich
Pul turi
Pulning tarixiy shakllari
Asosiy kamchiliklari
1-bosqich
Miloddan
avvalgi VII asr
boshlarigacha.
Tovar pullari
Tovar almashinuvi. Pul birligi
sifatida hayvonlar, terilar,
qishloq xo‘jaligi buyumlari va
boshqalar ishlatilgan
Tovarning aniq qiymatini
aniqlashning imkoni
bo‘lmagan. Masalan: yer uchun
qancha bosh chorva berilishi
kerak. Transportdagi
qiyinchiliklar
VII asrning 2-
bosqichi.
Miloddan
avvalgi.
X- asr
Zarb qilingan
tangalar
Ajdodlari Lidiya davlatidir.
Birinchi tangalar oltin va
kumush aralashmasidan
yasalgan. Keyinchalik alohida
tangalar mos ravishda oltin
va kumushda paydo bo‘ladi.
Davlatdagi oltin/kumush
miqdoriga bog'liqligi.
Transportda qiyinchilik. Tanga
kursini belgilash tizimining
yo'qligi. Yirik nominaldagi
tangalarning ustunligi.
3-bosqich
milodiy X asr
Qog‘oz pullar
Birinchi qog‘oz pullar
Xitoyda paydo bo‘lgan.
Qog‘oz pullar paydo bo‘lishi
bilan Yevropada kapitalni
saqlash va to‘lovlarni amalga
oshirish bo‘yicha xizmatlar
ko‘rsatadigan birinchi
banklar paydo bo‘ldi.
Tangalarni saqlash evaziga
banklar qog‘oz pullarning
birinchi turi bo‘lib xizmat
qilgan cheklar chiqargan.
Qimmatbaho metallar va
qog‘oz pullar o‘rtasidagi
raqobat. Qog‘oz pullarning
nisbatan tez eskirishi.
Giperinflyatsiya holatida katta
miqdordagi pulni olib yurish
zarurati. Aholining umuman
pul kerak emas barterga o‘tish
istagi.
4-bosqich 20-
asrdan hozirgi
kungacha
Elektron pullar
Axborot texnologiyalarining
jadal rivojlanishi elektron
pullarning paydo bo‘lishiga
yordam berdi. Kredit va
debet plastik kartochkalari,
naqd pulsiz to‘lovlar va hatto
elektron valyutalarning
paydo bo‘lishi.
Elektron pullarni o‘g‘irlash
bilan bog‘liq firibgarlikning
ko‘payishi. Bank serverlariga
bog‘liqlik. Elektron
valyutalarga ishonch yo‘qligi.
Hozirgi rivojlanish bosqichida elektron pullar to‘lovlarni amalga oshirish qulayligi tufayli
tobora ommalashib bormoqda. Elektron pullarning paydo bo‘
lishining evolyusion tahlilini
davom ettirib, Boboev tomonidan ilgari surilgan gipotezani keltirishimiz mumkin: uning
fikricha elektron pullar moliyaviy vositalardan, ya’ni qimmatli qog‘ozlar orqali paydo bo‘lgan.
Xususan, agar biz funksiyalar haqida gapir
adigan bo‘lsak, qimmatli qog‘ozlar "an’anaviy"
pulning ba’zi funksiyalarini "yo‘qotadi" (evaziga yangi, mulkiy, o‘ziga xos narsalarni olish) va
elektron pulga o‘tishda, ilgari "yo‘qolgan" funksiyalarning bir qismi qaytadi. Bundan tashqari,
elektron pul yangi xususi
yat va funksiyalarga ega bo‘ladi
(
Андрюшин
ва
Бурлачков
, 2017).
Hozirgi vaqtda elektron pul mablag‘lari plastik kartalar
- debet va kredit, smartfondagi elektron
hamyonlar, QR kod yordamida yoki bir hisobdan ikkinchisiga pul o‘tkazish yo‘li
bilan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
77
foydalanilmoqda. Bu to‘lovning ushbu turi foydalanuvchiga tanish bo‘lgan plastik kartochkalar
yoki to‘lov tizimlariga nisbatan yangiligi bilan bog‘liq. So‘nggi o‘n yil ichida barqaror o‘sishni
ko‘rsatgan kriptovalyuta bozorini ham qayd etmaslik mumki
n emas. Jahon iqtisodiyotida sodir
bo‘layotgan barcha o‘zgarishlar faqat ushbu bozorni
rivojlantirishga xizmat qiladi. Biroq,
raqamli pul
iqtisodiy jarayonlarda “yashab”
qoladimi, degan savolga javob berish uchun vaqt
va amaliy sinov talab etiladi.
Kriptov
alyuta deganda moddiy shaklga ega bo‘lmagan, hiso
b birliklarini hisobga olish
avtonom markazlashtirilmagan to‘lov tizimi tomonidan ta’minlangan valyuta tushuniladi.
Shunga ko‘ra, kriptovalyutaning qiymati kriptovalyuta bilan operatsiyalarni boshqarish va
amalga oshirish imkonini beruvchi raqamli kodga eg
a bo‘lishda yotadi. Kriptovalyutani
yaratish va muomalaga chiqarish uchun kod yaratish algoritmi va operatsiyalarni tasdiqlash
tartibini o‘z ichiga olgan dastur kodi talab qilinadi
(
Леонов
ва
Глухова
, 2020). Allaqachon bir
necha ming xil raqamli valyutalar mavjud bo‘lib, ular bir
-biridan tavsiflanishi bilan, masalan,
emissiya chegarasi mavjudligiga qarab farq qilishi mumkin. Kriptovalyutalarning
yaratuvchilari boshqalaridan ajralib tu
rishi uchun alohida ta’kidlashlari mumkin bo‘lgan yana
bir sifat -
bu xavfsizlik (ya’ni, yaratilish asosidagi ba’zi haqiqiy aktivlarning mavjudligi) yoki
ishonchsizlikdir. Kriptovalyutalarning asosiy qismi himoyalanmagan
bo‘lib,
asosan to‘lov
vositasi sifatida ishlatiladi.
Shu o‘r
inda raqamli pulning
SWOT tahlilini o‘tkazamiz.
3-jadval
Raqamli pullarning SWOT tahlili
Kuchli tomonlar (S)
Kuchsiz tomonlar (W)
Pul harakatchanligi.
Tashish qulayligi.
Nisbiy xavfsizlik.
Umuman olganda, tovarlar va xizmatlar uchun
to'lovni soddalashtirish.
Erkin va tez valyuta konvertatsiyasi.
Banknotlarni ishlab chiqarishda qog'oz isrof
qilishning hojati yo'q.
Strukturaviy axborot xavfsizligining yo'qligi.
Kartaning serverlar sifatiga bog'liqligi.
Chekka hududlarda terminallarning
etishmasligi.
Kartani saqlash uchun to'lov mavjud.
Imkoniyatlar (O)
Tahdidlar (T)
Dunyoning istalgan nuqtasidan to'lovlarni
amalga oshirish
Tez konvertatsiya.
Kontaktsiz toʻlov kasallik xavfini kamaytiradi
(masalan, pandimeya davri).
Mikro va makro darajada pul oqimini kuzatish
imkoniyati.
Soxta sxemalar qurboni bo'lish ehtimoli.
Shaxsiy ma'lumotlarning to'g'ri
himoyalanmaganligi.
Karta egasi bo'lgan bankda katta nosozlik yuz
bergan taqdirda, to'lovni amalga oshirish
mumkin emas.
Narxlar sezilarli darajada oshgan taqdirda,
tabiiy ofatlar (masalan, COVID-19
pandemiyasi) va hukumatga ishonch yo'q
bo'lsa, aholi
naqd puldan foydalaning yoki qimmatbaho
metallarga investitsiya qiling. metallar yoki
hatto tovarlarga kiradi.
Shunday qilib, amalga oshirilgan tahlillarga asoslanib, biz kriptovalyutani qonuniy to'lov
vositasi sifatida pul sifatida, shuningdek, klassik ma'nodagi pul sifatida tasniflash mumkin emas
degan xulosaga kelishimiz mumkin. Pulning tovar nazariyasi nuqtai nazaridan, pul oddiy tovar
ekanligiga asoslanib, lekin hamma joyda qabul qilingan, o'ziga xos "o'rtacha tovar" bo'lgan
kriptovalyutani pul sifatida tan olish mumkin emas, chunki uni qabul qilishga tayyor bo'lganlar
kam. Pulning davlat-huquqiy nazariyasi nuqtai nazaridan, pul faqat maxsus davlat akti bilan pul
kuchi berilgan narsa ekanligiga asoslanib, kriptovalyutani pul sifatida tan olish mumkin emas,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
78
chunki bir qator mamlakatlarda u qonuniy to'lov vositasi sifatida tan olinmagan. Luntz to'g'ri
ta'kidladiki, agar xo'jalik operatsiyalari ishtirokchilari bunday ob'ektdan bitimlar tuzishda
"ayriboshlash vositasi" sifatida foydalanishni istamasalar, davlat hech qanday ob'ektga qonuniy
to'lov vositasi kuchini bera olmaydi (
Чурилов
, 2020).
Xulosa va takliflar.
Yuqoridagilarni umumlashtirib, quyidagi xulosalarni chiqarishimiz mumkin:
1. Elektron pullar o‘zidan oldingilarga nisbatan bir qator afzalliklarga ega (zarb qilingan
tangalar, qog‘oz pullar va boshqalar). Biroq, barch
a afzalliklari bilan, masalan, plastik kartalar
yoki boshqa elektron hamyonlardan ( Qiwi , Yandex, Apple-
pay ) foydalanish mumkin bo‘lgan
tahdidlarni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi.
2. Bugungi kunda raqamli
pul yana bir evolyusion qadamni tashladi, ya’ni,
masalan,
O‘zbekiston so‘mi
yoki AQSh dollari
deb ko‘rsatilmagan raqamli
valyutalar paydo bo‘l
moqda.
3.Raqamlashtirish jarayonlari tendensiyasiga muvofiq, naqd pul oxir-oqibat elektron
pulga aylanadi va shu orqali banknotlarning ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi. Biroq,
bu xulosalarni isbotlash uchun amaliyot va olingan amaliy natijalarni tahlil qilish kerak.
4. Kriptovalyutalarning tobora ommalashib borayotgani, masalan, AQSh dollari, yevro va
boshqa valyutalar bilan raqobatlashayotgan Bitkoin, da
vlatlarni o‘zlarining milliy raqamli
v
alyutalarini yaratish haqida o‘ylashga undamoqda. Shu bilan birga, bugungi kunda milliy
raqamli valyutaning maqsadga muvofiqligi, qo‘llanilishi va ishlatilishini baholash juda qiyin.
5. Raqamli pullarni muomalaga kiritishda va ularni tartibga solishda, kriptovalyutalarni
chiqarishda qonunning belgilanmaganligi u bilan
bog‘liq muammolar
ni yuzaga keltiradi. Agar
qog‘oz pullarni raqamlashtirish faqat ularni raqamlashtirish va elektron pulga o‘tish bilan
bog‘liq bo‘lsa, kr
iptovalyutalarni tartibga solish masalasida biznes amaliyoti uchun "monetar"
hodisani keng
tadqiq qilish va amaliy asoslash zarurati tug‘iladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash joizki, pul insoniyat sivilizatsiyasi
rivojlanishi bilan parallel ravishda jahon iqtisodiyoti ehtiyojlariga va davlatlarning barqaror
iqtisodiy rivojlanishiga o‘tishga qarab o‘zgarishga moyil bo‘ladi.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Ismoilova, G. (2023) ELEKTRON PULLAR VA ULARNING RAQAMLI IQTISODIYOTDAGI O
‘R
NI. Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 1(8), 27-32.
Ismoilova, G. (2023) ZAMONAVIY PUL NAZARIYALARI VA ULARNING RIVOJLANISh
BOSQIChLARI (M. FRIDMAN). Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 1(5), 36-42.
Jevons W.S. (1875) Money and the mechanism of exchange. L., Ch. 2.
Trütsch, T.
(2020) The impact of contactless payment on cash usage at an early stage of
diffusion. Swiss J Economics Statistics 156, 5 https://doi.org/10.1186/s41937 020-00050-0.
Андрюшин
С
.
А
.,
Бурлачков
В
.
К
. (2017)
Биткойн
,
блокчейн
,
файл
-
деньги
и
особенности
эволюции
денежного
механизма
//
Финансы
и
кредит
.
№ 31(751).
Бьерг У. (2018) Как делаются деньги? Философия посткредитного капитализма. М.:
Ад Маргинем Пресс.
Долан Э.Дж. и др.
(1991)
Деньги, банковское дело и денежно
-
кредитная политика. —
Л.,—
С. 12.
Дубянский, А.Н.
(2017)
Теории происхождения денег и криптовалюты / А.Н.
Дубянский // Деньги и кредит. № 12. —
С. 98.
Кантемирова К.В., Васильева В.В.
(2009)
Деньги. История возникновения //
Вологдинские чтения. № 74.
Кейнс Ж.М.
(1993)
Общая теория занятости, процента и денег. Избранные
производение.
-
М.: Экономика, с.353.
Кнапп Г.Ф. (2023) Государственная теория денег. Издательство Института
Гайдара, Москва; Центр экономической культуры, Санкт
-
Петербург.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
79
Леонов М.В., Глухова М.Н.
(2020)
Эволюция рынка частных криптовалют и
возможности денежно
-
кредитной политики // Вестник Академии знаний. № 5(40).
Маликов И.Г.
(2020)
«О ложных основаниях существующих денежных теорий и
влиянии денег на общественные отношения» // Теория и практика общественного
развития. № 3(145). С. 132.
Мищенко С.В.
(2010)
Сущность и функции современных денег
.
Известия СПбГЭУ. № 6.
Салимоненко Д.А.
(2013)
Классификация функций денег // Российский гуманитарный
журнал.
№ 5.
Слатов
Д
.
Г
. (2011)
Қадимги
Шарқ
ва
антик
фалсафада
“Пул
қиймати”
тушунчасининг
эволюцияси
//
СамДУ
ахборотномаси
. 91-
сон.
Чурилов А.Ю.
(2020)
Деньги и денежные обязательства на современном этапе
развития экономики // Вестник ННГУ. № 4 c. 38.
Ширяев
И.М.,
Захарова Д.С.
(2021)
Эволюция функции денег в контексте подходов
различных школ экономической мысли // JER. № 2.
