Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
77
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA ELEKTR ENERGIYASI ISHLAB CHIQARISH
HAJMINING YALPI
ICHKI MAHSULOT HAJMIGA TA’SIRINI EKONOMETRIK TAHLIL QILISH
f.m.f.n., prof.
Fayziyev Rabim
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0000-0002-7392-5405
Annotatsiya
.
Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab
chiqarish hajmi va yalpi ichki mahsulot hajmi dinamikasi ko‘rsatkichlari asosida
2010- 2023- yillardagi hamda 2017-yilgacha va undan keyingi davrlar uchun matematik
modellari tuzilgan. 2024-yildan 2030-
yilgacha prognoz ko‘rsatkichlari aniqlangan. Shuningdek,
o‘rganilayotgan davrda elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmining yalpi ichki mahsulot hajmiga
ta’sirini ekonometrik tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
elektr energiyasi ishlab chiqarish, yalpi ichki mahsulot, hajm, dinamika,
ko‘rsatkichlar, matematik modellar, ekonometrik tahlil.
ЭКОНОМЕТРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ВЛИЯНИЯ ПРОИЗВОДСТВА ЭЛЕКТРОЭНЕРГИИ
НА ВАЛОВОЙ ВНУТРЕННИЙ ПРОДУКТ В РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН
к.ф.м.н., проф.
Файзиев Рабим
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В данной статье на основе динамики производства электроэнергии и
валового внутреннего продукта в Республике Узбекистан построены математические
модели на период 2010
-
2023 гг. и далее до 2017 г. Определены прогнозные показатели на
период с 2024 по 2030 годы. Также был проведен эконометрический анализ влияния
производства электроэнергии на ВВП за исследуемый период.
Ключевые слова:
производство электроэнергии, валовой внутренний продукт,
объем, динамика, показатели, математические модели, эконометрический анализ.
ECONOMETRIC ANALYSIS OF THE IMPACT OF ELECTRICITY PRODUCTION ON
GROSS DOMESTIC PRODUCT IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN
PhD, prof.
Fayziyev Rabim
Tashkent State University of Economics
Abstract.
In this article, based on the dynamics of electricity production and gross domestic
product in the Republic of Uzbekistan, mathematical models were constructed for the period 2010-
2023 and further until 2017. Forecast indicators for the period from 2024 to 2030 were
determined. An econometric analysis of the impact of electricity production on GDP for the period
under study was also conducted.
Keywords:
electricity production, gross domestic product, volume, dynamics, indicators,
mathematical models, econometric analysis.
UO‘K:
330.55.051
V SON - MAY, 2025
77-89
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
78
Kirish.
Mamlakat iqtisodiyoti elektr energiyasi taʼminotiga uzviy bogʻliqdir. “Elektr
energetika
tarmogʻining ishonchli faoliyat yuritishini taʼminlamasdan turib iqtisodiyot tarmoqlari va
mamlakat hududlarining sanoat salohiyatini oshirish, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni
ragʻbatlantirish, aholi farovonligini yuksaltirish va hayot
sifatini yaxshilashga erishib
boʻlmaydi” deb taʼkidlangan “Oʻzbekiston Respublikasida elektr energetika tarmogʻini yanada
rivojlantirish va isloh qilish strategiyasi toʻgʻrisida” Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining
2019-yil 27-martdagi PQ-4249-son qarorida (Qaror, 2019).
Shuningdek, “2022 —
2026-
yillarga moʻljallangan Yangi Oʻzbekistonning taraqqiyot
strategiyasi toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2022
-yil 28-yanvardagi PF-
60-son Farmonining 7-
v bandida “Taraqqiyot strategiyasida milliy iqtisodiyotni ja
dal
rivojlantirish va yuqori oʻsish surʼatlarini taʼminlash boʻyicha belgilangan vazifalar doirasida: …
“Yashil iqtisodiyot” texnologiyalarini barcha sohalarga faol joriy etish orqali 2026
-yilga qadar
iqtisodiyotning energiya samaradorligini 20 foizga oshirish va havoga chiqariladigan zararli
gazlar hajmini 20 foizga qisqartirish choralari koʻrilsin” deyilgan (Farmon, 2022).
Shu nuqtai nazardan Oʻzbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi
dinamikasi koʻrsatkichlari matematik modelini tuzib, tahlil qilish va keyingi davrlarga prognoz
qilish muhim ahamiyatga ega.
2017 yilda Oʻzbekiston Respublikasida harakatlar strategiyasi qabul qilingandan keyin
elektr energiyasi ishlab chiqarishga alohida eʼtibor qaratilib kelinmoqda.
“Oʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʻyicha Harakatlar strategiyasi
toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017
-yil 7-fevraldagi PF-4947-son
Farmonida “2017 —
2021-
yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yoʻnalishi boʻyicha harakatlar strategiyasi”ning 3
-
ustuvor yoʻnalishi
“Iqtisodiyotni
rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yoʻnalishlari” 3.1 bandida “Makroiqtisodiy
barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy oʻsish surʼatlar
ini saqlab qolish:
makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul qilingan oʻrta muddatli dasturlar asosida tarkibiy
va institutsional oʻzgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning barqaror
yuqori oʻsish surʼatlarini taʼminlash”; 3.2. bandida “Tarkibiy oʻzgartirishlarni chuqurlashtirish,
milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga
uning raqobatbardoshligini oshirish: iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish,
ishlab chiqarishga energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qayta tiklanadigan
energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat
unumdorligini oshirish” vazifasi qoʻyilgan (Farmon, 2017).
Ushbu farmon ijrosini taʼminlash maqsadida keng koʻlamli islohotlar amalga
oshirilmoqda. Shu nuqtai nazardan, Oʻzbekiston Respublikasida amalga oshirilgan iqtisodiy
oʻzgarishlarni 2017 yilgacha va undan keyingi davrlar uchun alohida tahlil qilish maqsadga
muvofiqdir (Fayziev va boshq., 2021a; 2021b; 2022; 2024).
Adabiyotlar sharhi.
Dunyo mintaqalari va mamlakatlarida elektr energiyasi ishlab chiqarish, koʻrsatkichlari
va ular asosida tahliliy materiallarda (EES EAEC, 2022) keltirilgan.
Abramov va boshqalar (2023) maqolasida 1990
–
2019 yillarda energiya birliklarida
barqaror rivojlanish kontekstida dunyoning yetakchi davlatlarining iqtisodiy oʻsish surʼatlarini
tahlil qilishga va energiya isteʼmoli omilining YaIM oʻsishiga taʼsirini baholashga bagʻishlangan.
Yalpi ichki mahsulo
ti dunyoning kamida 75 foizini tashkil etuvchi 16 mamlakat maʼlumotlari
asosida umumiy energiya isteʼmoli va elektr energiyasi isteʼmolining meʼyorlashtirilgan
quvvati koʻrsatkichlari tahlil qilinib, energiya balansi sharoitida mamlakatlarning iqtisodiy
ri
vojlanishidagi sezilarli farqlar koʻrsatilgan.
Nurniyozov va Turg‘unova (2023) maqolasida Oʻzbekistonda energetika sohasining
rivojlanishi, energiya turlari, ishlab chiqarish usullari, yillar kesimida energiya ishlab chiqarish
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
79
miqdorlari va mamlakatdagi yirik elektr energiya tashkilotlar faoliyatlari haqida qisqacha
yoritilib oʻtilgan
Fayziev va boshqalarning (2021a; 2021b; 2022; 2024) maqolalarida 2005-2020 yillarda
Oʻzbekiston Respublikasida elektr energiyasi bilan taʼminganlik darajasining 2017 yilgacha va
undan keyingi davrlardagi holati tahlil qilinib, “2020
-2030-
yillarda Oʻzbekiston Respublikasini
elektr energiyasi bilan taʼminlash
konsepsiyasi” da koʻzda tutilgan maqsadlarga erishish
boʻyicha tavsiyalar berilgan. Quyida Oʻzbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab
chiqarish hajmining 2010-2023 yillardagi holati tahlil qilinib, 2024-2030 yillardagi prognoz
qiymatlari aniqlangan.
Mutalopov (2023) maqolasida 1990 yildan 2020 yilgacha boʻlgan davrda Rossiya
mintaqalarida elektr energiyasi
isteʼmoli toʻgʻrisidagi maʼlumotlar oʻrganildi. Asosiy eʼtibor
ushbu koʻrsatkich dinamikasiga, jumladan, uning aholi jon boshiga hisobiga qaratildi. Tahlillar
natijasida mamlakatdagi ijtimoiy-
iqtisodiy vaziyatning oʻzgarishi, shuningdek, hududlardagi
aholi
migratsiyasi va elektr energiyasi isteʼmoli oʻrtasida oʻxshashlik aniqlandi. Tadqiqotning
asosiy natijalaridan biri shundaki, soʻnggi oʻn yilliklarda elektr energiyasini isteʼmol qilishda
mintaqaviy farqlanish sezilarli darajada oshdi, ayniqsa aholi jon boshiga hisoblanganda. Bu
Rossiyada hududlarning ijtimoiy-
iqtisodiy tabaqalanishi oʻsib borayotganidan dalolat beradi.
Belgilangan maqsadlarga erishish uchun ishda statistik maʼlumotlarni qayta ishlashning jadval
va grafik tahlil usullari, shuningdek, umumiy ilmiy bilimlar, shu jumladan tahlil va sintez
usullari qoʻllanildi. Tadqiqot natijalaridan hududlarning ijtimoiy
-iqtisodiy rivojlanishini
baholash, shuningdek, respublikada ishlab chiqaruvchi va elektr tarmoqlari infratuzilmasini
yaratish rejalarini ishlab chiqishda foydalanish mumkin. Olingan natijalar elektr energiyasini
isteʼmol qilish muammolarini oʻrganishga muhim va dolzarb hissa boʻlib, ushbu sohadagi
keyingi tadqiqotlar uchun foydalanish mumkin.
Mutolapov (2023) maqolasida Rossiya iqtisodiyotining baʼzi makro koʻrsatkichlari (yalpi
ichki mahsulot, pul massasi, konsolidatsiyalashgan byudjet xarajatlari, real samarali valyuta
kursi) va elektr energiyasini ishlab chiqarishning kointegratsiyasi muammo
si oʻrganilgan.
Koʻrib chiqilayotgan (1999
-
2015) vaqt oraligʻida endogen tarkibiy siljish mavjud boʻlib, buning
natijasida kointegratsiya munosabatlari oʻzgarishi mumkin deb taxmin qilingan. Koʻrib
chiqilayotgan vaqt seriyalarining kointegratsiyasi mavjudl
igi aniqlangan va tarkibiy oʻzgarish
momenti baholangan.
TheGlobalEconomy.com (2025) dunyoning 200 ta davlati boʻyicha biznes va iqtisodiy
maʼlumotlarni, jumladan, Oʻzbekistonning energiya birligiga toʻgʻri keladigan yalpi ichki
mahsulotini taqdim etgan.
TheGlobalEconomy.com tadqiqotchilar, olimlar, investorlar va boshqalarga xorijiy
mamlakatlar haqidagi ishonchli iqtisodiy maʼlumotlarni taqdim etadi. Bu maʼlumotlar 1960
yildan hozirgi kungacha boʻlgan davrni oʻz ichiga olgan 200 dan ortiq mamlakatlarning
500 dan
ortiq koʻrsatkichlarni oʻz ichiga oladi. Unda markaziy banklar, milliy statistika institutlari va
koʻplab xalqaro tashkilotlar manbalari va usullari mavjud.
Ushbu maʼlumotlar bazasida Oʻzbekiston YaIMning energiya birligiga toʻgʻri keladigan
koʻrsatkichi boʻyicha Oʻzbekistonning 1990
-
2013 yillardagi maʼlumotlari ham keltirilgan. Bu
davrda Oʻzbekistonda oʻrtacha bir kilogramm neft ekvivalentiga 1,95 YaIM (dolla
r hisobida)
toʻgʻri kelgan, 1994 yilda bir kilogramm neft ekvivalenti uchun YaIM (dollar hisobida) minimal
boʻlsa, 2013 yilda bir kilogramm neft ekvivalentiga YAIM (dollar hisobida) eng koʻp 4,44 ni
tashkil etgan. Taqqoslash uchun, 2013-yilda 133 mamlakat
boʻyicha global oʻrtacha koʻrsatkich
har bir kilogramm neft ekvivalentiga 10,05 YaIM (dollar bilan) toʻgʻri kelgan. Ushbu koʻrsatkich
boʻyicha global reytinglar
Minenergy.uz. (2020) saytida keltirilgan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu tadqiqotni amalga oshirishda ilmiy tadqiqot metodologiyasida keng
qoʻllaniladigan usullardan, jumladan, analiz va sintez, tizimli tahlil, taqqoslash, qiyosiy va
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
80
solishtirma tahlil, vaqtli qatorlar tahlili hamda trend modellashtirish va prognoz usullaridan
samarali foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
2010-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmi dinamikasi
koʻrsatkichlari 1
-rasmda keltirilgan.
1-rasm. 2010-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmi
dinamikasi koʻrsatkichlari
Manba:
Oʻzbekiston Respublikasi Milliy Statistika qoʻmitasi maʼlumotlari asosida muallif
ishlanmasi
.
1-
rasm maʼlumotlari asosida 2010
-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki
mahsulot hajmi dinamikasi koʻrsatkichlari va modeli grafigini tuzamiz
(2-rasm).
2-rasm. 2010-2023 yillardagi O`zbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmi
dinamikasi ko`rsatkichlari va modeli grafigi
2-rasmda keltirilgan quyidagi (1) matematik model
y = 7529t
2
–
31210t + 133946
(1)
koʻrsatkichlar bilan juda yaqin kelganini koʻrish mumkin. Bunda matematik modelning
koʻrsatkichlar bilan mos kelishini ifodalovchi approksimatsiya qiymati
R² = 0,9961
boʻlib, u
matematik modelning ishonchlilik darajasi juda yuqori ekanligini koʻrsatadi.
1-
2 rasmlardan shuni koʻrish mumkinki, 2010
-
2023 yillarda Oʻzbekiston Respublikasida
yalpi ichki mahsulot hajmi koʻrsatkichlari barqaror oʻsish dinamikasiga ega boʻlgan.
78
93
6.
6
10
32
32
.6
12
75
90
.2
15
33
11
.3
18
68
29
.5
22
13
50
.9
25
54
21
.9
35
64
53
.8
47
36
52
.8
59
46
59
.6
668038
82
05
36
.6
99
55
73
.1
1204485.
4
0
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
1400000
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Ya
lpi
ic
hk
i ma
hs
ul
ot,
ml
rd.
so‘
m
Yillar
0
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
1400000
0
5
10
15
Ya
lp
i ich
ki
ma
h
su
lot
,
ml
rd
. so
‘m
t
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
81
3-rasm. 2017-
2023 yillardagi Oʻzbekiston
Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmi
dinamikasi koʻrsatkichlari va modeli grafigi
3-rasmda keltirilgan quyidagi (2) matematik model
y = 136208t + 185655
(2)
koʻrsatkichlar bilan juda yaqin kelganini koʻrish mumkin. Bunda matematik modelning
koʻrsatkichlar bilan mos kelishini ifodalovchi approksimatsiya qiymati
R² = 0,9778
boʻlib, u
matematik modelning ishonchlilik darajasi juda yuqori ekanligini koʻrsatadi.
1-
3 rasmlardan shuni koʻrish mumkinki, 2010
-
2023 yillarda Oʻzbekiston Respublikasida
yalpi ichki mahsulot hajmi koʻrsatkichlari barqaror oʻsish dinamikasiga ega boʻlgan.
(1) va (2) modellar asosida 4-rasmda 2024-
2030 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida
yalpi ichki mahsulot hajmi dinamikasi prognoz koʻrsatkichlari va modeli grafigi ((1) model
(pastdagi chiziq va koʻrsatkichlar) va (2) (yuqoridagi chiziq va koʻrsatkichlar)
model bilan
hisoblangan) keltirilgan.
4-rasm. 2024-
2030 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmi
dinamikasi prognoz koʻrsatkichlari va modeli grafigi ((1) model (pastdagi chiziq va
koʻrsatkichlar) va (2) (yuqoridagi chiziq va koʻrsatkichlar) model bilan hisoblangan)
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
1400000
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Ya
lp
i ich
ki
ma
h
su
lot
, ml
rd
.
so
‘m
t
2228775.0
2364983.0
2501191.0
2637399.0
2773607.0
2909815.0
3046023.0
1359821.0
1562010.0
1779257.0
2011562.0
2258925.0
2521346.0
2798825.0
1000000.0
1500000.0
2000000.0
2500000.0
3000000.0
3500000.0
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Y
aIM
, mill
iy
va
lyuta
d
a,
ml
rd
. so
‘m
t
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
82
4-rasmdagi 2024-
2030 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmi
dinamikasi prognoz koʻrsatkichlari va modeli grafigi (1) (pastdagi chiziq va koʻrsatkichlar) va
(2) (yuqoridagi chiziq va koʻrsatkichlar) modellar bilan hisoblangan boʻli
b, ular mos ravishda
quyidagicha (3) va (4) matematik modellar bilan ifodalanadi:
y = 239834x + 1E+06, R² = 0,9971
; (3)
y = 136208x + 2E+06, R² = 1
. (4)
4-
rasmdan shuni koʻrish mumkinki, agar (2) va (4) modellar bilan iqtisodiyotni tashkil
qilinsa yalpi ichki mahsulot hajmi (1) va (3) modellarga nisbatan yuqori koʻrsatkichlarga
erishishi mumkin ekan.
2010-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi
dinamikasi koʻrsatkichlari 5
-rasmda berilgan.
5-rasm. 2010-2023 yillardagi O`zbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab
chiqarish hajmi dinamikasi ko`rsatkichlari
Manba:
Oʻzbekiston Respublikasi Milliy Statistika qoʻmitasi maʼlumotlari asosida muallif
ishlanmasi.
5-
rasm maʼlumotlari asosida 2010
-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida elektr
energiyasi ishlab chiqarish hajmi dinamikasi koʻrsatkichlari va modeli grafigini tuzamiz (6
-
rasm).
6-rasm. 2010-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab
chiqarish hajmi dinamikasi
koʻrsatkichlari modeli
50807.7
52072.2
52329.6
53736.7
54986.5
56368.6
57605.2
60180.8
62502.8
64844
69021.1
74951.7
76543.3
77820.8
50000
55000
60000
65000
70000
75000
80000
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
elekt
r
en
er
giy
asi
is
h
la
b
ch
iq
ar
is
h
h
ajmi,
mil
lio
n
kVtso
at
Yillar
50000
55000
60000
65000
70000
75000
80000
0
2
4
6
8
10
12
14
16
El
ekt
r
ene
rgiy
asiis
h
la
b
ch
iqar
ish
h
aj
m
i,
m
ln.
kV
t
so
at
t
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
83
6-rasmda keltirilgan quyidagi (5) matematik model
y = 127,78t
2
+ 15,628t + 52213
(5)
koʻrsatkichlar bilan juda yaqin kelganini koʻrish mumkin. Bunda matematik modelning
koʻrsatkichlar bilan mos kelishini ifodalovchi approksimatsiya qiymati
R² = 0,9928
boʻlib, u
matematik modelning ishonchlilik darajasi juda yuqori ekanligini koʻrsatadi.
2017-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi
dinamikasi koʻrsatkichlari modeli grafigi 7
-rasmda keltirilgan.
7-rasm. 2017-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab
chiqarish hajmini matematik modellashtirish
Ushbu jarayonni quyidagi (6) chiziqli model orqali ifodalash mumkin:
y = 279t
2
+ 701,36t + 59813
. (6)
Ushbu matematik modelning koʻrsatkichlar bilan mos kelishini ifodalovchi qiymati
R² =
0,9888
boʻlib, u matematik modelninh ishonchlilik darajasi juda yuqori ekanligini koʻrsatadi.
2024-
2030 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi
dinamikasi prognoz koʻrsatkichlari va modeli grafigi (5) (pastdagi chiziq va koʻrsatkichlar) va
(6) (yuqoridagi chiziq va koʻrsatkichlar) modellar bilan hisoblangan boʻlib (8
-rasm), ularni mos
ravishda quyidagicha (7) va (8) matematik modellar bilan ifodalash mumkin:
y = 1037,9t + 50680, R² = 0,9565
. (7)
y = 6836,4t + 75046, R² = 0,995
; (8)
8-rasm. 2024-
2030 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab
chiqarish hajmi dinamikasi prognoz koʻrsatkichlari va modeli grafigi
((7) model
(pastdagi chiziq va koʻrsatkichlar) va (8) (yuqoridagi chiziq va koʻrsatkichlar) model bilan
hisoblangan)
60000
62000
64000
66000
68000
70000
72000
74000
76000
78000
80000
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Elek
tr
ener
gi
yas
i
is
h
la
b
chi
q
ar
is
h
h
aj
m
i,
m
ln
. k
V
t
so
at
t
83277.4
88718.8
94718.2
101275.6
108391
116064.4
124295.8
52356.408
52755.376
53409.904
54319.992
55485.64
56906.848
58583.616
50000
60000
70000
80000
90000
100000
110000
120000
130000
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Elek
tr
ener
gi
yas
ii
sh
la
b
chi
q
ar
is
h
h
aj
m
i,
m
ln
. k
V
t
so
at
t
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
84
8-
rasmdan shuni koʻrish mumkinki, agar (6) va (8) modellar bilan iqtisodiyotni tashkil
qilinsa elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi (5) va (7) modellarga nisbatan yuqori
koʻrsatkichlarga erishish mumkin ekan.
(6) va (8) prognozda
koʻrsatilgan matematik model orqali elektr energiyasi ishlab
chiqarilsa, “Oʻzbekiston Respublikasini 2020
-
2030 yillarda elektr energiyasi bilan taʼminlash
konsepsiyasi”da qoʻyilgan maqsadni, yaʼni 2030 yilda elektr energiyasi taʼminotini 120,8 mlrd.
kVt soatga yetkazish rejasini oshirish mumkinligini (124,3 mlrd. kVt soatga yetkazishni)
koʻrsatadi (Minenergy.uz, 2020).
1-rasm va 5-
rasm maʼlumotlari asosida tuzilgan 2010
-
2023 yillardagi Oʻzbekiston
Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmining elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi
dinamikasi koʻrsatkichlari modeli grafigi 9
-rasmda keltirilgan.
9-rasm. 2010-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot
hajmining elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi dinamikasi koʻrsatkichlari modeli
grafigi
9-rasmga binoan 2010-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot
hajmining elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi dinamikasi koʻrsatkichlari modeli grafigi
quyidagi (9) chiziqli koʻrinishga ega
y = 42,885x
—
2E+06
(9)
boʻlib, bunda approksimatsiyaning ishonchlilik darajasi
R² = 0,9826
modelning
koʻrsatkichlarga juda yaqinligini koʻrsatadi.
2010-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmining elektr
energiyasi ishlab chiqarish hajmi dinamikasi koʻrsatkichlari asosida korrelyatsiya
-regressiya
tahlilini oʻtkazamiz. Buning uchun 1
-rasmdagi 2010-
2023 yillardagi Oʻzbekis
ton
Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi dinamikasi koʻrsatkichlari va 5
-
rasmdagi 2010-
2023 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmi
dinamikasi koʻrsatkichlari maʼlumotlar asosida quyidagi 1
-jadvalni tuzib olamiz va
korrelyatsiya-
regressiya tahlilini oʻtkazamiz.
0
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
50000
55000
60000
65000
70000
75000
80000
Y
aIpi
ichki
ma
h
sul
ot
, ml
rd
. so
‘m
Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi, mln. kVt soat
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
85
1-jadval
2010-2023 yillardagi
Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmining elektr
energiyasi ishlab chiqarish hajmi dinamikasi koʻrsatkichlari
t
Yillar Yalpi ichki mahsulot hajmi,
mlrd. soʻm
Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi,
million kVt soat
1
2010
78936,6
51976,3
2
2011
103232,6
52806,2
3
2012
127590,2
52999,6
4
2013
153311,3
54618,6
5
2014
186829,5
55766
6
2015
221350,9
57658,1
7
2016
255421,9
59100,5
8
2017
356453,8
60820,1
9
2018
473652,8
62896,6
10 2019
594659,6
63531,6
11 2020
668038
66500,7
12 2021
820536,6
71364,6
13 2022
995573,1
74269,3
14 2023
1204485,4
78005,4
Ushbu 1-
jadval maʼlumotlari asosida korrelyatsiya koeffitsiyentini topamiz:
2-jadval
Yalpi ichki mahsulot hajmi,
mlrd. soʻm, y
Elektr energiyasi
taʼminoti
hajmi, mln. kVt soat, x
Yalpi ichki mahsulot hajmi,
mlrd. soʻm, y
1
Elektr energiyasi taʼminoti
hajmi, mln. kVt soat, x
0,991271495
1
Shuningdek regressiya tahlili natijasida quyidagilarni olamiz:
3-jadval
Regressiya statistikasi
Koʻplikdagi
R
0,991271
R-kvadrat
0,982619
Meʼyorlashtirilgan
R-kvadrat
0,981171
Standart xato
49490,23
Kuzatishlar
14
4-jadval
Dispersiya tahlili
df
SS
MS
F
F ning ahamiyati
Regressiya
1
1,66E+12
1,66E+12
678,4161
6,27E-12
Qoldiq
12
2,94E+10
2,45E+09
Jami
13
1,69E+12
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
86
5-jadval
Ushbu jadvaldan (10) regressiya tenglamasini tuzamiz
y = -2195709+42,88463x
(10)
Ushbu regressiya tenglamasidan, agar elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmini 1 mln kVt
soatga oshirsak yalpi ichki
mahsulot hajmi 42,88465 mlrd soʻmga oshirish mumkinligi kelib
chiqadi.
6-jadval
Yalpi ichki mahsulot hajmi,
mlrd. soʻm,
y
Elektr energiyasi taʼminoti
hajmi, mln. kVt soat, x
Yalpi ichki mahsulot hajmi,
mlrd. soʻm,
y
1
Elektr energiyasi taʼminoti
hajmi, mln. kVt soat, x
0,989025394
1
7-jadval
Regressiya statistikasi
Koʻplikdagi
R
0,989025
R-kvadrat
0,978171
Meʼyorlashtirilgan
R-kvadrdt
0,973805
Standart xato
48159,98
Kuzatishlar
7
8-jadval
Dispersiya tahlili
df
SS
MS
F
F ning ahamiyati
Regressiya
1
5,197E+11
5,2E+11
224,0555
2,41E-05
Qoldiq
5
1,16E+10
2,32E+09
Jami
6
5,313E+11
9-jadval
Koeffisientlar
Standart
xato
t-
statistika
P-
Qiymati
Y-kesishma
-2377190
208411,01
-11,4063 9,07E-05
Elektr energiyasi taʼminoti
hajmi, mln. kVt soat, x
45,5682
3,0442765
14,96848 2,41E-05
Ushbu jadvaldan (11) regressiya tenglamasini tuzamiz
y = -2377190+45,5682x
(11)
Koeffisientlar
Standart
xato
t-
statistika
P-
Qiymati
Y-kesishma
-2195709
102271,253
-21,4695
6,086E-
11
Elektr energiyasi
taʼminoti hajmi, mln. kVt
soat, x
42,88463
1,64646899
26,04642
6,266E-
12
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
87
Ushbu regressiya tenglamasidan, agar elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmini 1 mln kVt
soatga oshirsak yalpi ichki mahsulot hajmi 45,5682 mlrd soʻmga oshirish mumkinligi kelib
chiqadi.
Ushbu (12)
trend koʻri
nishidagi ekonometrik modeldagi
a
ва
b
parametrlarni topish
uchun
(12)
quyidagi normal tenglamalar sistemasidan foydalanamiz:
=
+
=
+
x
t
t
b
t
a
x
t
b
a
n
2
(13)
Ushbu (13) normal tenglamalar sistemasidan
x
oʻzgaruvchilarining prognoz
koʻrsatkichlari hisob
lanadi
=
+
=
+
6
,
6906949
1015
105
6
,
862313
105
14
b
a
b
a
(14)
Ushbu (14) tenglamalar sistemasidan
a
= 6271,5 va
b
= 6270,69 ekanini topamiz. U holda
x
ning qiymati
x=6271,5+6270,69t
tenglamadan topiladi.
=
+
=
+
5
,
1991687
140
28
3
,
477388
28
7
b
a
b
a
2024-2030
yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmining
prognozi ((10) model pastki chiziq va koʻrsatkichlar va (11) model yuqori chiziq va
koʻrsatkichlar)
10-rasmda keltirilgan bo`lib, ularni mos ravishda quyidagicha ifodalash
mumkin:
y = 133668x + 1E+06,
y = 82866x + 984349.
10-rasm. 2024-
2030 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot
hajmining prognozi ((10) model pastki chiziq va koʻrsatkichlar va (11) model yuqori
chiziq va
koʻrsatkichlar)
1265159.16
1398827.55
1532495.94
1666164.33
1799832.72
1933501.11
2067169.51
1067215.25
1150081.22
1232947.19
1315813.16
1398679.13
1481545.10
1564411.07
y = 133668x + 1E+06
R² = 1
y = 82866x + 984349
R² = 1
1000000.00
1200000.00
1400000.00
1600000.00
1800000.00
2000000.00
2200000.00
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Ya
lp
i ich
ki
mah
su
lot
, mlrd
. so‘
m,
y
t
t
b
a
x
+
=
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
88
2024-
2030 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmining elektr
energiyasi ishlab chiqarish hajmi dinamikasi koʻrsatkichlari prognozi va modeli grafigi ((10)
model pastki chiziq va koʻrsatkichlar va (11) model yuqori chiziq va koʻrsat
kichlar) 10-rasmda
keltirilgan boʻlib, ularni mos ravishda quyidagicha ifodalash mumkin:
y = 82866x + 984349, R² = 1
y = 133668x + 1E+06, R² = 1
11-rasm. 2024-
2030 yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot
hajmining elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi dinamikasi koʻrsatkichlari prognozi
va modeli grafigi ((10) model pastki chiziq va koʻrsatkichlar va (11) model yuqori
chiziq v
a koʻrsatkichlar)
11-
rasmdan shuni koʻrish mumkinki, (10) modelga
nisbatan (11) model orqali prognoz
qilinganda Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmining elektr energiyasi ishlab
chiqarish hajmi dinamikasi koʻrsatkichlariga nisbatan yuqori natijaga erishish mumkin.
Xulosa va takliflar.
Tahlil natijalari iqtisodiyotda tub oʻzgarishlar boʻlayotgan davrlarda, avval muallif
tomonidan taklif etilgan, tub oʻzgarishlar boshlangan davrgacha va undan keyingi davrlar
alohida tahlil qilinib, matematik va ekonometrik modellar tuzish va ular asosida xulosalar
chiqarish maqsadga muvofiqligini koʻrsatdi.
Muallifning hammualliflikdagi (2021a; 2021b; 2022; 2024) maqolalarida, 2005-2020
yillardagi Oʻzbekiston Respublikasida elektr energiyasi bilan taʼminlash koʻrsatkichlari 2017
yilgacha va 2020 yilgacha alohida tahlil qilib, unga koʻra bunday rivojlanish koʻrsatkichlari bilan
2030 yilga qoʻyilgan maqsadga erishib boʻlmasligi va unga erishish uchun tavsiyalar berilgan
edu.
Tahlil natijalaridan shuni koʻrish mumkinki energetika tizimidagi tub oʻzgarishlar oʻzining
samarasini bergan.
Ushbu maqolada ham islohotlar boshlangan davr va undan keyingi davrlar uchun alohida
tahlil oʻtkazish usuli asosida, yaʼni Oʻzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot hajmi va
elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmini 2010-
2023 yillardagi koʻrsatkichl
ari asosida 2017
yilgacha va undan keyingi davrlar uchun tuzilgan matematik model bilan hisoblangan prognoz
koʻrsatkichlari, avvalgi tavsiyalarning oʻrinli ekanligini koʻrsatdi. Oʻzbekiston Respublikasida
yalpi ichki mahsulot hajmini 2067169,51 mlrd soʻmga
yetkazish mumkinligini koʻrsatadi.
1265159.16
1398827.55
1532495.94
1666164.33
1799832.72
1933501.11
2067169.51
1067215.25
1150081.22
1232947.19
1315813.16
1398679.13
1481545.10
1564411.07
y = 45.568x - 2E+06
R² = 1
y = 42.885x - 2E+06
R² = 1
1000000.00
1200000.00
1400000.00
1600000.00
1800000.00
2000000.00
2200000.00
75000
80000
85000
90000
95000
100000
Ya
lpi
ic
hk
i ma
hs
ul
ot,
ml
rd.
so‘
m,
y
Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi, Million kVt soat
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
89
Adabiyotlar/Литература/References:
EES EAEC.
(2022)Мировая энергетика
- EES EAEC
. Мировая энергетика. Мировая
энергетика. [online] Eeseaec.org. Available at:
https://www.eeseaec.org/ees-eaec--mirovaya-
Farmon (2017) “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017
-yil 7-fevraldagi PF-4947-
son Farmoni.
Farmon (2022) “2022 —
2026-
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi to‘g‘risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022
-yil 28-yanvardagi PF-60-
son Farmoni.
Fayziev R.A., Kurbanov F.M. (2021b) Modeling and Forecasting of Net Income from the
Country's Electricity Supply / ACM International Conference Proceeding Series, стр. 407–
412.
https://dl.acm.org/doi/10.1145/3508072.3508149
Fayziev R.A., Kurbanov F.M. (2022) Mathematical modeling and forecasting of electricity
production in enterprises of the energy system of Uzbekistan AIP Conference Proceedings 29
August; 2656 (1): 020015. https://doi.org/10.1063/5.0106330. https://ui.adsabs.harvard
.edu/abs/2022AIPC. 2656b0015F/abstract
Fayziev, R., Kurbonov, F., Mirzoev, A. (2024) A mathematical model to attract investments
for power supply in the Republic of Uzbekistan / E3S Web of Conferences, 541, 02002.
https://www.e3s-conferences.org/
_02002/e3sconf_wfces2024_ 02002.html
Minenergy.uz
.
(2020).
КОНЦЕПЦИЯ
обеспечения
Республики
Узбекистан
электрической энергией на 2020
-
2030 годы.
[online] Available at: https://minenergy.uz/
ru/lists/view/77.
Nurniyozov F.A., Turg‘unova R. Sh. (2023) Elektr energiyasi ishlab chiqarish usullari va
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish. Journal of marketing, business and management. V. 2,
ISSUE 1 ISSN: 2181-3000. pp. 29-35. https://cyberleninka.ru/article/n/elektr-energiyasi-ishlab-
chiqarish-usullari-va-ishlab-chiqarish-samaradorligini-oshirish
Qaror (2019) “O‘zbekiston Respublikasida elektr energetika tarmog‘ini yanada
rivojlantirish va isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida” O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
2019-yil 27-martdagi PQ-4249-son Qarori.
TheGlobalEconomy.com
(2025)
Узбекистан:
ВВП
на
единицу
энергии.
https://ru.theglobaleconomy.com/ Uzbekistan/GDP_per_unit_of_energy/
Абрамов В. и др. (2023) Анализ энергопотребления ведущих стран накануне
глобальных изменений современного мира. Энергетическая политика. Общественно
-
деловой научный журнал.
https://energypolicy.ru/analiz-energopotrebleniya-vedushhih-
stran-nakanune-globalnyh-izmenenij-sovremennogo-mira/energetika/2023/12/13/
Архипов Р. Ю., Катышев П. К. (2016) Производство электроэнергии в России и ВВП:
анализ коинтеграции // Прикладная эконометрика, т. 44, с. 38–
49
Мутолапов Р.Х. (2023) Связь макроэкономических показателей с потреблением
электроэнергии в регионах Российской Федерации за последние 30 лет// Управление. 2023.
Т. 11. № 2. С. 78–
87. DOI: 10.26425/2309-3633-2023-11-2-78-87
Файзиев Р.А., Курбонов Ф.М. (2021
a
) Эконометрическое моделирование чистой
прибыли от электроснабжения в Республике Узбекистан// Экономика и
предпринимательство, № 12, С. 499
-504. https://elibrary.ru/item.asp?id=48338480
