Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
34
MINTAQAVIY MIQYOSDA BANKLARNING KAPITALLASHUV DARAJASINI OSHIRISH YO`LLARI
Mirzayeva Matluba G`aybulla qizi
TDIU huzuridagi “O`zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning
ilmiy asoslari va muammolar” ilmiy tadqiqot markazi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada tijorat banklarining kapitallashuv darajasini oshirish va moliyaviy
barqarorligini mustahkamlashning dolzarb masalalari keltirilgan. Bundan tashqari respublikamiz tijorat
banklarining kapitali miqdori va dinamikasi, ustav kapitalining o`z mablag`laridagi ulushi hamda
ularning kapitallashuv darajasini tavsiflovchi ko`rsatkichlar holati tahlil qilingan va xulosalar berilgan.
Kalit so`zlar:
tijorat banklari, kapitallashuv darajasi, resurs baza, kapital, moliyaviy barqarorlik,
ustav kapitali, subordinar qarz majburiyatlari.
ПУТИ ПОВЫШЕНИЯ УРОВНЯ КАПИТАЛИЗАЦИИ БАНКОВ В РЕГИОНАЛЬНОМ МАСШТАБЕ
Мирзаева Матлюба Гайрат кизи
Докторант НИЦ «Научные основы и проблемы
развития экономики Узбекистана» при ТГЭУ
Аннотация.
В данной статье рассматриваются актуальные вопросы повышения уровня
капитализации и укрепления финансовой устойчивости коммерческих банков. Кроме того,
анализируются размер и динамика капитала коммерческих банков республики, доля уставного
капитала в собственных средствах и состояние показателей, характеризующих уровень их
капитализации, и делаются выводы.
Ключевые слова:
коммерческие банки, уровень капитализации, ресурсная база, капитал,
финансовая устойчивость, уставный капитал, субординированный долг
WAYS TO INCREASE THE CAPITALIZED LEVEL OF BANKS AT THE REGIONAL SCALE
Mirzayeva Matluba Gayrat kizi
Research Center "Scientific Foundations and Problems of the
Development of the Economy of Uzbekistan" at TSUE
Abstract.
This article addresses topical issues of increasing the level of capitalization and
strengthening the financial stability of commercial banks. In addition, the amount and dynamics of capital
of commercial banks of the republic, the share of authorized capital in their own funds and the state of
indicators characterizing their level of capitalization are analyzed and conclusions are made.
Key words:
commercial banks, capitalization rate, resource base, capital, financial stability,
authorized capital, subordinate debt.
Kirish.
O`zbekiston bank tizimida olib borilayotgan izchil va maqsadli islohotlar uning nafaqat jahon
moliyaviy inqirozining salbiy ta’siri va oqibatlaridan ishonchli tarzda himoyalanishiga, balki banklar
faoliyatida muhim va sifat o`zgarishlarga erishish, iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmini
kengaytirish hamda bank va moliya xizmatlarini ko`rsatish darajasini tubdan yaxshilash imkonini berdi.
Mamlakatimiz bank tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, uning jahon moliya
bozoridagi nufuzi ortib borishi, shuningdek mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo`lidagi dadil
qadamlarimiz dunyo jamoatchiligi, shuningdek, qator nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan
e’tirof etilmoqda.
IV SON - AVGUST, 2023
34-37
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
35
Bunda, ayniqsa, banklarning kapitallashuv darajasini oshirish bo`yicha amalga oshirilgan ishlar
diqqatga sazovordir. Agar raqamlarga murojaat qiladigan bo`lsak, so`nggi 10 yil ichida bank tizimining
umumiy kapitali 6 barobardan ziyodroqqa o`sdi. 2022 yilning o`zida tijorat banklari umumiy kapitali 32
foizga ko`paydi. Shuni takidlash joizki, respublikamizda yirik banklarning kapitallashuv darajasini
oshirish ko`pgina xorij mamlakatlari amaliyoti bo`yicha asosan banklarning likvidlik ko`rsatkichini
saqlab turishga emas, balki banklarning investitsiyaviy faolligini kuchaytirishga, iqtisodiyotdagi
tarkibiy o`zgarishlarning ustuvor yo`nalishlarini qayta tiklash va kengaytirish, ishlab chiqarishni
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashga qaratilgan kreditlash hajmini oshirish qaratildi
(Shodmonov, 2021).
O`zbekiston Prezidentining 2020 yil 12 maydagi “2020
-2025 yillarga mo`ljallangan O`zbekiston
Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to`g`risida”gi PF
-5992-sonli farmoni bilan 2025
yilga qadar banklar ustav kapitalining eng kam miqdorini 500 mlrd. so`mgacha bosqichma-bosqich
oshirish belgilangan (Farmon, 2020).
Adabiyotlar sharhi.
Mavjud iqtisodiy adabiyotlarda «Kapitallashuv darajasi» tushunchasi, uni oshirish masalalari
xorijlik olimlar, mutaxassislar tomonidan o’rganilgan va tegishli ta’riflar berilgan.
Ph.D Egamova (2019) o’zining tadqiqotida “Tijorat banklari faoliyatini sarmoyasiz, ya’ni etarli
darajada kapitallashuvsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Shu bois tijorat banklari kapitali dastlab banklarni
ochish jarayonida, keyinchalik esa Markaziy bankning iqtisodiy normativlarini bajarishda asosiy mezon
va bank faoliyatida kutilmaganda vujudga kelishi mumkin bo’lgan yo’qotishlarni qoplashda “himoya
yostiqchasi” sifatida muhim moliyaviy manba bo’lib xizmat qiladi”
- degan tushunchani bergan.
Klimov (2008) tadqiqotlarida «kapitallashuv» tushunchasiga, «kredit tashkiloti kapitalining
bozor qiymati haqida aktsiyalar sonining ularning bozor qiymatiga ko’paytmasi sifatida»
-
deb ta’rif
berilgan.
Tijorat banklarining kapitallashuv darajasini oshirish va moliyaviy barqarorligini mustahkamlash
mamlakat bank tizimining barqarorligini ta’minlashning zaruri sharti hisoblanadi. Bizga ma’lumki,
tijorat banklari kapitali bank aksiyadorlari mablag`lari va boshqa manbalar hisobidan shakllantiriladi
(Курбанов, 2022
; Kurbanov, 2021; Bakhtiyarovich, 2020).
Mamlakatimiz iqtisodchi olimlaridan professor Abdullayeva va Omonovlar (2006) bank
kapitaliga quyidagicha ta’rif berishgan: “ Tijorat banklarining kapitali barqaror manba bo’lib, bankning
operatsion jarayonda kutilmaganda yuzaga keladigan zararlarni qoplash imkoniyatini beruvchi o’ziga
xos himoya vositasidir”
.
Prоfessоr Usоskin (1994) bank kapitaliga bank mоliyaviy resurslarining muhim va ajralmas
tarkibiy qism sifatida qaraydi. Kо’rinib turibdiki, bu yerda kapital bank resurslarining muhim va tarkibiy
qismi sifatida qaralishi natijasida asоsiy vazifalari (himоya, tezkоr va tartibga sоlish) e’tibоrdan chetda
qоlgan.
Rоssiya оlimlaridan Lavrushin (2016) “Bank ishi” kitоbida “tijоrat bank kapitali
shakllanishi
jihatidan, о`z kapitali va jalb qilingan mablag`larga bо`linadi”,
-
deb aytib о`tgan. Maslenchenkоv (1996)
“Финансовой менежмент в коммерческом банке” kitоbida: “bank kapitalini о`z va jalb qilingan
mablag`lardan tashkil tоpadi”,
-
deb о`rganadi. Bularning ishlaridan kо`rishimiz mumkinki, bu
iqtisоdchi
-
оlimlar resurslarning tarkibiy shakllanishiga kо`p e`tibоr berib, bank kapitalini faqat ikki
guruhga bо`lib о`rganganlar.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolani tayyorlashda tijorat
banklarining kapitallashuv darajasini oshirish bo’yicha amaliy
ma’lumotlar tahlil qilindi va barcha foydalanilgan ma’lumotlar amaldagi qonun hujjatlari va Markaziy
bankning statistik ko’rsatkichlari asosida mualllif tomonidan tadqiq qilindi. Maqolada guruh
lashtirish,
taqqoslash, tizimli yondashuv, va tarkibiy tahlil usullari ko’llanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Tadqiqot jarayonida bank kreditlash xizmatlari raqobatbardoshligini oshirish hamda bank
xizmatlari tizimining yuqori darajada samaradorligini ta’minlash usullarini o`rganishga dialektik va
tizimli yondashuv, kompleks baholash, qiyosiy va solishtirma tahlil, statistik va dinamik yondashuv
hamda guruhlash usullaridan foydalanildi hamda bank xizmatlari bozorida raqobatbardoshlik darajasi
baholandi. Respublikamiz amaliyotida yillar davomida tijorat banklari resurs bazasining
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
36
mustaxkamlanib borishi kuzatilmoqda. Bunda albatta, banklarning regulyativ kapitalining o’rni ham
katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Respublikamiz tijorat banklari regulyativ kapitali oxirgi yillarda
sezilarli sur’atlarda o’sdi. Bu esa, mamlakatimiz hukumat
i va Markaziy bank tomonidan tijorat
banklarining ustav kapitalini oshirish siyosatini olib borilayotganligi bilan izohlanadi.
Umumiy xolda, respublikamiz tijorat banklarining jami kapitali dinamikasini quyidagi rasmda
ko’rishimiz mumkin.
1-rasm. Respublikamiz tijorat banklar jami kapitali dinamikasi
(mlrd.so’mda)
16
1-
rasm ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Respublikamiz tijorat banklari jami kapitali so’nggi
o’n
yilda 12,2 barobarga oshgan. Birgina 2018 yilda bankning jami kapitali 2019 yilga nisbatan 1,9
barobaridan ko’proq o’sib 58351 mlrd.so’mni tashkil etdi. Bu esa tijorat banklar rahbariyatining
kapitallashuv darajasiga alohida e’tibor berilayotganligini, bank tizimida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan
risklar oqibatida yuzaga keluvchi yo’qotishlarni qoplashga etarli bo’ladigan mablag’lar o’z vaqtida
yo’naltirlayotganligidan dalolat beradi.
1-jadval
Respublikamiz tijorat banklari ustav kapitalining o`z mablag`lariga nisbati
17
Yillar
Banklar ustav kapitali, mlrd, so`m
Banklaarning o`z
mablg`lari, mlrd so`m,
Ustav kapitalining
banklarning o`z
mablag`lariga nisbati,
%
2015
4319
7784
55,49
2016
5805
9353
62,07
2017
16307
20676
78,87
2018
19673
26679
73,74
2019
41877
51031
82,06
2020
44656
58351
76,53
2021
54760
70918
77,22
2022
56813
72422
78,45
2023
66343
80764
82,14
O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko`ra, «Tijorat banklari kredit siyosatiga nisbatan
qo`yiladigan talablar
to`g`risda»gi Nizomga muvofiq: «Bankning kredit siyosati –
kreditlash jarayonida
yuzaga keluvchi tavakkalchilikni boshqarishda bank rahbariyati tomonidan qabul qilinadigan choralar
va uslublarni belgilovchi hamda bank rahbariyati va xodimlarini kreditlar portfelini samarali
boshqarishga doir ko`rsatmalar bilan ta’minlovchi hujjatdir
(Xo`jayorov, 2022).
–
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi.
–
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi.
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
37
Bizga ma’lumki, tijorat banklarning kapitallashuv darajasini oshirishning asosiy yo’llaridan biri
-
bu bank ustav kapitalini oshirishdir (Kurbanov, Khudoyberganova, 2018). Respublikamizda keyingi
yillarda tijorat banklari ustav kapitali oshirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Buning natijasida, banklar
o’z mablag’lari tarkibida ustav kapitali salmog’li ulushni tashkil etmoqda. Buni quyidagi jadvalda
ko’rishimiz mumkin.
Yuqoridagi jadval ma’lumotlari orqali shuni ko`rish mumkinki, tijorat banklari ustav kapitalining
o`z mablag`lariga nisbati oxirgi yilda o`sish tendensiyani ko`rsatmoqda. Lekin 2018 yilda, aksincha,
sezilarli darajada pasaygan bo`lsa-da, 2019 yilda bu ko`rsatkich 82,06 foizgacha oshgan. Bunga, asosan,
2017 yil 12 sentyabrdagi PQ-3270-sonli qaror ijrosi sabab bo`ldi. Unga ko`ra, barcha tijorat banklarining
ustav kapitali 2019 yil 1 yanvargacha 100 mlrd. so`mga oshirilishi belgilandi. Shu asnoda 2021 yildan
2023 yilgacha ustav kapitalining banklarning o`z mablag`lariga nisbati oshib borgan. Ustav kapitalining
jami kapital hajmida yuqori salmoqni egallashi ijobiy holat hisoblanadi. Chunki ustav kapitali yuqori
barqarorlik darajasiga ega bo`lgan moliyalashtirish manbai hisoblanadi.
Xulosa va takliflar.
Mamlakatda YaIMning yildan yilga oshib borayotganligi tijorat banklarining kredit qo`yilmalari
hajmi ortishiga, bu esa o`z navbatida, ularning kapitallashuv darajasini oshirishni talab etadi. Buning
natijasida bank kapitali barqarorligiga erishish mumkin.
Yuqorida amalga oshirilgan tahlillar va o`rganishlar asosida banklar kapitallashuv darajasiga
oshirish maqsadida quyidagi tavsiyalarni ishlab chiqishga muvaffaq bo`ldik:
➢
Tijorat banklari kapitallashuv darajasini bosqichma-bosqich oshirib borish maqsadga muvofiq.
➢
Davlat tomonidan moliyaviy imtiyozlar qo`llash orqali tijorat banklari aksiyalarining
investitsion jozibadorligini oshirish hamda shuning asosida 2025-yil 1-yanvargacha banklar ustav
kapitalining minimal miqdorlarini belgilangan talablar darajasiga keltirilishiga erishish zarur.
Adabiyotlar/
Литература
/Reference:
Abdullayeva Sh. Omonov A. (2006)
“Tijorat banklarining kapitali va uni boshqarish”
Monografiya
–
T.:
“Iqtisod
-
moliya”. B
-110.
Bakhtiyarovich, K.R. (2020). Analysis of Financial Performance of Private Banks in
Uzbekistan. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24 (05).
Egamova M.E. (2019) Tijorat banklari kapitallashuv darajasini oshirishda daromadning roli.
Iqtisodiyot bo`yicha falsafa doktori (Doctor of Philosophy). Dis. avtoreferati.
–
T.: TMI,.
–
28 b.
Farmon (2020) O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “2020
-2025 yillarga mo`ljallangan
O`zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to`g`risida”gi PF
-5992-sonli farmoni,
2020 yil 12 may.
Kurbanov R.B., Khudoyberganova Z.Z. (2018) Matters of the increasement of private banks
capitalization level. // Ekonomika i biznes: teoriya i praktika.. №. 6. S. 103
-105.
Kurbanov, R.B. (2021). Improving the organization of the resource base of private banks of the
republic of Uzbekistan. SAARJ Journal on Banking & Insurance Research, 10(5), 41-45.
Shodmonov I.S. (2021). ”Bankning kredit siyosatini takomillashtirish”. "Экономика
и
социум
"
№10(89). 268
-b.
Xo`jayorov Hayot Baxtiyorovich. (2022) “Tijorat banklarida kreditlash xizmatlari samaradorligini
oshirishning mohiyati va iqtisodiy ahamiyati”. Banklar
va moliya bozori / banki i finansov
ы
e rinki., 5(153).
33-b.
Климов А.С.
(2008)
Капитализация коммерческих банков: мировая практика и ее
использование российскими банковскими структурами: диссертация. кандидата экономических
наук: Москва,.
-
180 с.
Курбанов, Р. (2022). Банклар капиталлашув даражасини оширишнинг долзарб масалалари.
Экономика и образование, 23(4), 96
-101.
Лаврушин О.И. (2016) Банковское дело. Москва, «Финансы и Статистика», с 648
Масленченков Ю.С. (1996) Финансовый менежмент в коммерческом банке. Москва,
«Перспектива» С
-255
Усоскин В.М. (1994) Современный коммерческий банк: Управление и операции. –М.: “Вазар
-
Ферро”,
C.92.
