Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
11
JISMONIY SHAXSLAR SOLIQ YUKINING SHAKLLANISH XUSUSIYATLARI VA
OPTIMALLASHTIRISH ISTIQBOLLARI
Abduturopov Jasurbek Nozimjonovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Maqolada soliq yukini baholash bo’yicha olimlarning turli fikr va qarashlari nazariy
jihatdan o’rganilib, muallif tomonidan soliq yuki ko’rsatkichi, jismoniy shaxslarni soliqqa tortish amaliyoti
va tartibi, uning amaldagi holati tahlil qilingan hamda soli
q to’lovchilarning soliq yuki darajasini baholash
va taqsimlash bo’yicha ilmiy xulosa va takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit so’zlar:
soliq yuki, soliqqa tortish, soliq stavkalari, soliq ko’rsatkichi, faoliyat turlari, daromad
manbalari.
ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ И ПЕРСПЕКТИВЫ ОПТИМИЗАЦИИ НАЛОГОВОЙ
БРЕМЕНИ
ФИЗИЧЕСКИХ ЛИЦ
Абдутурапов Жасурбек Назимжанович
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В статье с теоретической точки зрения исследованы различные мнения и
взгляды ученых на оценку налогового бремени, автором проанализирован показатель налогового
бремени, практика и порядок налогообложения физических лиц, его текущее состояние, а также
разработаны научные выводы и предложения по оценке и распределению уровня налогового
бремени
налогоплательщиков
.
Ключевые слова:
налоговое бремя, налогообложение, налоговые ставки, налоговый
показатель, виды деятельности, источники доходов.
FEATURES OF FORMATION AND PROSPECTS OF OPTIMIZATION OF
THE TAX BURDEN OF INDIVIDUALS
Abduturopov Jasurbek Nozimjonovich
Tashkent State University of Economics
Annotation.
The article examines various opinions and views of scientists on the assessment of the
tax burden fron the theoretical point of view, the author analyzes the indicator of the tax burden, the
practice and procedure of taxation for individuals, its current stat. In addition, the author has developed
scientific conclusions and proposals for assessing and distributing the level of the tax burden of taxpayers.
Keywords:
tax burden, taxation, tax rates, tax indicator, types of activities, sources of income.
Kirish.
Davlat uchun asosiy daromad manbai har doim xalqdan soliq
tushumlari bo’lib kelgan. Salbiy va
ijobiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan barcha ichki va tashqi omillarga eng maqbul javob beradigan
soliq tizimi har doim katta foyda keltirgan. Bunday tizim bir vaqtning o’zida davlat va soliq to’lovchilar
manfaatlarig
a javob berishi, hamma uchun mos keladigan “oltin muvozanat” bo’lishi kerak. Anashu
nuqtai nazardan soliq yuki har doim dolzarb mavzu bo’lib kelgan va ko’plab tortishuvlarga sabab
bo’lgan. Bu uning soliq tizimi hisoblagichi sifatidagi ahamiyatini yana bir
bor namoyon etadi desak xato
bo’lmaydi.
VII SON - NOYABR, 2023
UO‘K: 336.221.264
11-20
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
12
Boshqacha aytganda, soliq siyosati shunday bo’lishi lozimki, undan soliq to’lovchi xam, davlat
byudjeti ham jabr ko’rmasin. Boshqacha qilib aytganda, soliq to’lovchilarda o’zi shundoq ham o’z
daromadlarining bir qismini byudjetga o’tkazib berishga bo’lgan ixtiyoriy istakning yo’qligi hamda
davlat xarajatlarining boshqa ishonchli manbalari yetarli emasligi vaziyatni naqadar zargarona
ko’rinish kasb etishini yaqqol ko’rsatadi.
Soliq yuki, ko’pchilik o’ylaganidek, to’g’ri ma’nodagi og’irlik o’lchovidir. Ya’ni uni to’g’ri ma’nodagi
og’irlik o’lchovining birliklari bo’lgan tonna, sentner, kilogramm yoki grammlarda ifodalab bo’lmaydi.
Soliq yuki nisbatning ifodasi bo’lganligi uchun
koeffitsentda yoki foizda ifodalanadi. Amaliyotda esa uni
foizda aks ettirish qabul qilingan. Ko’pchilik hollarda soliq yuki ikki xil tarzda o’lchanadi: birinchisida
faqat soliqlarning sof miqdori inobatga olinsa, ikkinchisida soliqlarning tarkibiga boshqa ijtimoiy
ajratmalar yoki boshqa maqsadli fondlarga ajratmalar xam qo’shib hisoblanadi. Bular odatda, solik
yukini aniqlashdagi nisbatning (kasrning) suratini tashkil etadi. Uning maxraji esa ikkala xolda xam bir
ko’rsatkichga –
soliq to’lovchi daromadining miqdori (xajmi)ga teng bo’lishi kerak.
Hozirga qadar davlatning funksiyalarini bajarish uchun lozim bo’lgan moliyaviy mablag’larni
shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli jahon amaliyotida qo’llanilgan emas. Dеmak, hukmron kuch
sifatida davlat mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar ham amal qiladi. Jamiyat iqtisodiy
hayoti juda murakkab iqtisodiy hodisalardan iborat. Ana shu murakkablik bеvosita soliqlarga ham
tеgishliki, bu holat soliqlarning iqtisodiy mohiyatini tеran anglashni taqozo etadi.
Mazkur maqolada jismoniy shaxslarning soliq yuki darajasi, jismoniy shaxslar soliq yukini
aniqlash va baholash bo’yicha tahlil natijalari, soliq yukini optimallashtirish va soliq yukining soliq
to’lovchilar o’rtasida adolatli taqsimlash masalalariga e’tibor qaratilgan. Bu soliq to’lovchining
haqiqatdagi soliq yukini hisobga olishga va soliq yukini tenglik tamoyillariga muvofiq taqsimlashga
imkon beradi.
Adabiyotlar sharhi.
Soliq yuki soliq munosabatlarining ajralmas xususiyati sifatida, birinchi navbatda, xususiy
sektorning moliyaviy resurslarini olib qo’yishning ma’lum darajasi bilan tavsiflanadi, buning natijasida
ushbu ko’rsatkichni miqdoriy aniqlash muammolari an’anaviy ravishda ilmiy izlanishlar markazida
bo’ladi
.
XVII-
XVIII asr uyg’onish davrida eng keng tarqalgan va dolzarb hisoblangan xizmatlar
almashinuvi nazariyasi
–
soliqlarning atomistik nazariyasi Fransiyada paydo bo’lgan. Nazariyaning
mohiyati shundan iboratki, davlat fuqarolarning hayoti va mol-mulkini ichki va tashqi omillardan
himoya qilishi, tartib-
intizom, xotirjamlik va ularning erkinligini kafolatlashi uchun fuqarolar o’z
daromadlarini davlat bilan bo’lishishlari kerakligi ta’kidlaydi. O’sha vaqtda Sh.Monteske soliq yukini
“fuqarolardan qolgan va olingan daromadning nisbatlarini topish orqali davlat xizmatlariga o’z mol
-
mulkining bir qismini to’lashda ular qolgan qismini himoya qilish kafolatini olishlari yoki undan katta
zavq bilan foydalanishlari uchun” ratsionalizatsiya qilish zarurligini ta’kidlaga
“Soliq yuki” ta’rifining kontseptual va kategorik asoslanishi haqida gapirganda, uni talqin qilish va
miqdoriy aniqlashga turli xil yondashuvlarni keltirish mumkin. Shunday qilib, soliq yukining miqdoriy
jihatini va uning iqtisodiyotga bosimini birinchilar
dan bo’lib o’rgangan
Yusti, uning iqtisodiy tarkibini
makro daraja uchun “byudjet va davlatning milliy daromadi o’rtasidagi nisbat...” deb ta’rifladi.
Brauerning so’zlariga ko’ra, soliq yuki “davlat to’g’ridan
-
to’g’ri aholi va xo’jalik yurituvchi sub’ektl
arga
yuklaydigan yukdir. Bunday soliq yukining ta’siri soliqqa tortishning og’irligi sifatida belgilanib, bu bir
tomondan yukning yuklanishi va soliq to’lovchining to’lov qobiliyati o’rtasidagi munosabatlar bo’lsa,
boshqa tomondan soliq majburiyati va uni ishl
ab chiqarish tomonidan o’tkazish qobiliyati o’rtasidagi
munosabatlar sifatida belgilanadi, agarki soliq to’lovi ishlab chiqarish xarajatlarining ajralmas qismi
bo’lsa.”
Zamonaviy adabiyotda soliq yukining ko’plab ta’riflari keltirilgan. Masalan, nufuzli nashrlardan
biri “Macmillanning zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi lug’ati”da soliq yuki (“tax burden”)ning mohiyati
“o’rtacha yoki samarali soliq stavkasi” (“average rate of tax”) nuqtai nazaridan aniqlanadi, ya’ni
daromad ulushi sifatida hisoblangan soliqning o’rtacha to’liq miqdorini ifodalaydi. Bu holda daromad
deganda yalpi daromad, ya’ni soliq
chegirmalarisiz daromad tushuniladi.
Soliq solish muammolari va uning reproduktiv jarayonlar va iqtisodiy o’sishga ta’siri masalalariga
bag’ishlangan zamonaviy adabiyotlarda “soliq yuki”, “soliq og’irligi”, “soliq zulmi”, “soliq bosimi” va
5
O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi (yangi tahriri)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
13
boshqalar atamalari juda faol qo’llaniladi. Shu bilan birga, mualliflarning fikrlari nafaqat ishlatilgan
(qo’llanilgan) terminologiyada, balki juda muhim doirada to’ldirib turadigan mazmunli tarkibda ham
farq qiladi.
Ma’lumki, soliq tushumlari miqdori soliq stavkalari va milliy daromad darajasiga bog’liq bo’lib, bu
soliqlarning tartibga solish imkoniyatlarini o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarishning pasayishi va
ishsizlikning o’sishi bilan soliqlar avtomatik ravishda kam
ayib, daromadlar va sotib olish qobiliyatining
o’sishiga yordam beradi. Diskretsion bo’lmagan fiskal siyosat shundan iboratki, hukumat tomonidan
ko’rilmagan maxsus, aniq choralar sharoitida soliqlar iqtisodiy o’sishni barqarorlashtiruvchi vazifasini
bajaradi. Keyns,
shuningdek, aholi daromadlarining o’sishi natijasida ular “tejashga moyilligi” ortib
boradi, shuning uchun ortiqcha jamg’armalarni olib qo’yadigan va ularni davlat byudjeti orqali
investitsiyalarga aylantiradigan soliq siyosati zarur.
Soliq yukini turli ijtimoiy guruhlar, ishlab chiqarish tarmoqlari, alohida korxonalar o’rtasida
taqsimlash muammosi o’rganiladi. Ushbu maqsadlar uchun ilmiy adabiyotlarda soliq yukining bir qator
xususiy ko’rsatkichlaridan foydalanish taklif etiladi:
-
Soliq to’lovchining daromadlari summasidan xarajatlarni chegirgan holda to’langan soliqlarning
umumiy miqdoriga nisbatini;
-
Barcha hisoblangan soliqlar va soliq to’lovlari summasining sotish hajmiga nisbati;
-
Tashkilotning ma’lum bir davr uchun jami soliq to’lovlarining shu davr uchun qo’shilgan
qiymatdagi ulushini (Chernika, 1997);
-
Soliq qonunchiligida soliqning turli elementlarini shakllantirish bo’yicha talablarini hisobga
olgan holda hisoblab chiqilgan yalpi daromaddagi hisoblangan soliqlarning ulushini tavsiflovchi nisbiy
ko’rsatkich. Soliqning og’irligi nafaqat soliq yukini, balki soliq yukini kamaytiradigan yoki oshiradigan
boshqa bilvosita omillarni ham hisobga oladi (Panskov, 2005);
-
Muayyan soliq summasining va yoki guruhining soliq to’lash manbasini tavsiflovchi asosiy
ko’rsatkichga nisbatini.
Shu bilan birga, soliq munosabatlarining atributiv belgilaridan biri shundaki, ular soliqni to’lash
evaziga davlat tomonidan bir vaqtning o’zida qarama
-qarshi ekvivalent qiymat harakati bilan birga
kelmaydi va soliq to’lovchi tomonidan ixtiyoriylik elementidan mahrum bo’ladi, shuning uchun ularning
ishlashi bir qator obyektiv qarama-
qarshiliklar bilan bog’liq bo’lib, ularning mazmuni ham soliq olib
qo’yilganligi faktiga, ham uning nisbiy qiymatiga bog’liq. Shu munosabat bilan soliq yukini to’g’ri
o’lchash, uni shakllantirishning asosiy omillari va optimallashtirish yo’nalishlarini aniqlash davlatlar va
soliq to’lovchilar manfaatlarini uyg’unlashtirishning eng muhim yo’nalishlari hisoblanadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish hamda ular zimmasidagi soliq yukini aniqlash va baholash
bo’yicha mavjud ilmiy tadqiqotlarni o’rganish, soliq stavkalari va daromad manbalarini qiyosiy
solishtirish, statistik ma’lumotlarni o’rganish va iqtisodiy jihatdan taqqoslash va tahlil qilish, mantiqiy
fikrlash, ilmiy abstraksiyalash, ma’lumotlarni guruhlash, analiz va sintez, induksiya va deduksiya
usullaridan keng foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Mamlakatimizda soliq siyosatining samarali olib borish, xususan soliq siyosatining muhim
yo’nalishlaridan biri bo’lgan aholi daromadlarini kengaytirish, ularni tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb
qilish borasida ko’plab vazifalar amalga oshirildi. Yangi tah
rirdagi soliq kodeksi qabul qilinib,
amaliyotga joriy etilishi natijasida ko’plab ziddiyatli, yechimi ochiq qolayotgan holatlar bartaraf etildi
deyish mumkin.
Soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi qabul qilingunga qadar, jismoniy shaxslardan
olinadigan daromad solig’i tabaqalashrilgan 4 ta stavkada soliqqa tortilgan bo’lsa, islohot natijasida,
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i yagona 12 f
oiz stavkada soliqqa tortilishi belgilandi.
1-
jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, jismoniy shaxsning xar oyda 3,5 mln so’mdan
hisoblangan ish xaqi 12 oy davomida 42 mln so’mni, hisoblangan daromad solig’i summasi 2018 yilda
7,1 mln so’mni, 2019 yilda boshlab qat’iy 12 foizlik stavkada 5 mln so’mni tashkil qilgan. Ushbu davrlar
uchun soliq to’lovchi tomonidan jami to’lovlar summasi mos ravishda 10,5 mln so’m va 5 mln so’mga
teng bo’lgan. E’tiborli jihati, 2019 yilga qadar fuqarolardan byudjyetdan tashqari pensiya jamg’armasiga
majburiy sug’urta
badallari undirilib kelingan bo’lsa, 2019 yildan boshlab mazkur majburiy badallar
bekor qilindi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
14
1-jadval
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha taqqoslama jadval
№
Ko’rsatkich nomi
2018 yil
2019 yildan
boshlab
1
Yillik yalpi daromad (hisoblangan ish haqi
miqdori) summasi
42 000 000
42 000 000
2
Belgilangan stavka bo’yicha hisoblangan soliq,
jumladan
7 124 760
5 040 000
2.1
I shkala bo’yicha
0
-
2.2
II shkala bo’yicha
620 064
-
2.3
III shkala bo’yicha
1 705 176
-
2.4
IV shkala bo’yicha
4 799 520
-
3
Pensiya jamg’armasi
3 360 000
-
4
Jami to’lovlar
10 484 760
5 040 000
5
Yalpi daromaddagi barcha soliqlarning ulushi
25%
12%
Natijada, yagona soliq stavkasining amaliyotga joriy etilishi hamda fuqarolarning byudjyetdan
tashqari pensiya
jamg’armasiga majburiy sug’urta badallarining bekor qilinishi soliq to’lovchilar
zimmasidagi soliq yukining sezilarli darajada kamayishiga yordam bergan.
1-rasm. 2018-
2022 yillarda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i
to’lovchilari sonining o’sish dinamikasi (nafar)
Shu bilan birga, amalga oshirilgan amaliy harakatlar natijasida fuqarolarning o’z daromadlarini
yashirishga bo’lgan rag’batlarini kamaytirilishiga erishildi deyish mumkin. Ayni holatda, ushbu soliq
turi bo’yicha soliq to’lovchilar soni yil sayin ortib borayotganligi fikrimizga dalil bo’la oladi (2
-rasm).
Ya’ni, tahlil qilinayotgan davrda bu ko’rsatkich oshganligini ko’rish mumkin. Bunga asosiy sabab sifatida
2019 yildan jismoniy shaxslardan olinadiga
n daromad solig’ida progressiv soliqqa tortish amaliyotidan
proportsional soliqqa tortish tizimiga o’tilganligi va buning natijasida yashirin iqtisodiyot tarkibida
faoliyat yuritib kelgan juda ko’p jismoniy shaxslar rasmiy iqtisodiyotga o’tganlari bilan iz
ohlash mumkin
(Vilkova, Romanovskiy, 2004).
Shuni alohida qayd etish kerakki, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i byudjet
daromadlari manbalari tarkibida muhim ro’l o’ynaydi (2
-jadval).
Jadval ma’umotlaridan ko’rinadiki, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining davlat
byudjeti daromadlaridagi ulushi 2018 yilda 8,1 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2021 yilda 11,5 foizni tashkil
etgan, 2022 yilga kelib bu ko’rsatkich 12,0 foiz bo’lga
n. Tahlil qilinayotgan davrda jismoniy shaxslardan
olinadigan daromad solig’ining davlat byudjeti daromadlaridagi ulushi qariyb 1,5 barobarga oshgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
15
2-jadval
O’zbekiston Respublikasi makroiqtisodiy ko’rsatkichlari tarkibida jismoniy shaxslardan
olinadigan daromad solig’ining ulushi dinamikasi
Davrlar
Soliq
tushumi,
mlrd so’m
Shundan
Mamlakat
yalpi ichki
maxsulotidagi
ulushi
Jami byudjet
daromatlari
tarkibidagi
ulushi
Bevosita soliqlar
daromatlari
tarkibidagi
ulushi
2018 yil
6 422,70
1,6%
8,1%
41,0%
2019 yil
12 668,50
2,5%
11,3%
40,0%
2020 yil
15 140,80
2,5%
11,4%
33,5%
2021 yil
18 917,70
2,6%
11,5%
32,1%
2022 yil
24 284,50
2,7%
12,0%
37,7%
Shuningdek, aholini tadbirkorlik faoliyatiga yanada keng jalb qilish va norasmiy bandlikni
kamaytirish orqali qonuniy mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun qo’shimcha shart
-sharoitlarni
yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil
9 iyundagi “Tadbirkorlik faoliyati
va o’zini o’zi band qilishni davlat tomonidan tartibga solishni soddalashtirish chora
-tadbirlari
to’g’risida”gi PQ
-4742-sonli Qarori qabul qilindi. Qaror bilan norasmiy mehnat faoliyatini olib
borayotgan jismoniy shaxsla
rning o’z daromadlarini legallashtirishga bo’lgan intilishlariga katta turtki
bo’ldi deyish mumkin. Qaror bilan 70 dan ortiq faoliyat turlari ro’yxati tasdiqlangan. Bu bilan
fuqarolarning soliq majburiyatlari sezilarli darajada kamaytirilib, ularning iqtisodiy manfaatlari
oshirildi. Quyida so’nggi o’zgarishlarni hisobga olgan holda jismoniy shaxslarni soliqqa tortish va ular
zimmasidagi soliq yukini tahliliy ko’rib chiqishga xarakat qilamiz. Tahlil xolisligi uchun 2022 yildagi
shartli misollar keltiriladi (Qaror, 2020).
3-jadval
Jismoniy shaxslarning daromad manbalari kesimida soliqqa tortishning
qiyosiy taqqoslama jadvali
Ko’rsatkichlar
1-
Fuqaro
2-
Fuqaro
3-
Fuqaro
4-
Fuqaro
5-
Fuqaro
Daromad manbai
Oylik
maosh
Mulk
ijarasi
YaTT,
sartaroshli
k xizmati
Ulush-dan
dividend
O’zini o’zi
band qilish,
foto-video
xizmati
Yalpi daromad, ming.so’m
5 000,0
5 000,0
5 000,0
5 000,0
5 000,0
Qonunchilikka muvofiq bazaviy
hisoblash miqdori, ming.so’m
270,0
270,0
270,0
270,0
270,0
Geografik joylashuvi
Toshken
t shahri
Toshkent
shahri
Toshkent
shahri
Toshkent
shahri
Toshkent
shahri
Daromad solig’i stavkasi,
(foiz yoki qat’iy miqdorda)
12,0%
12,0%
275 000
so’m
10,0%
-
Ijtimoiy soliq stavkasi,
(foiz yoki qat’iy miqdorda)
-
-
270 000
so’m
-
270 000
so’m
Kalendar yil (12 oy) uchun jami
hisoblangan daromad solig’i
summasi, ming.so’m
7 200,0
7 200,0
3 300,0
6 000,0
-
Kalendar yil (12 oy) uchun jami
hisoblangan ijtimoiy soliq
summasi, ming.so’m
-
-
3 240,0
-
270,0
Jami majburiy
to’lovlar
summasi, so’m
7 200,0
7 200,0
6 540,0
6 000,0
270,0
Soliq yuki, foizda
12,0
12,0
10,9
10,0
0,5
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
16
Faraz qilaylik, 5 nafar fuqaro har birining oylik daromadi 5 mln so’mni tashkil qiladi. Ammo ular
mazkur daromadni turli manbalardan qo’lga
kiritishadi. Masalan, 1-fuqaro oylik maosh tarzida, 2-
fuqaro o’z mulkini ijaraga berishdan, 3
-fuqaro tadbirkorlik faoliyati, sartaroshlik xizmatlarini
ko’rsatishdan, 4
-fuqaro dividend shaklida, 5-
fuqaro esa o’zini o’zi band qilish orqali video va fotosurat
ga
olish xizmatlarini ko’rsatishdan mablag’larni jamlaydilar. Daromad turlarining har biri o’ziga xos usul
va stavkalar asosida soliqqa tortiladi (3-jadval).
Jadval ma’lumotlaridan bir xil miqdordagi daromadga nisbatan soliqlar hajmi va soliq
undirilganidan keyin fuqarolar ixtiyorida qoladigan daromad miqdorini, shuningdek daromadlar
soliqqa tortilishi natijasida ular xar birining soliq yuki turlicha ko’rinishga ega bo’lganligini anglash
mumkin. Mazkur jadval ma’lumotlaridan xulosa qilish mumkinki, umumiy holatda jismoniy
shaxslarning turli shaklda oladigan daromad manbalari iqtisodiy jihatidan olib qaralganda soliq yuki
soliq to’lovchilar o’rtasida bir tekis ta
qsimlanishiga erishilgan, bunda kam daromadli aholi qatlamiga
tushadigan soliq yukini kamaytirish o’zini o’zi band qilish mexanizmini joriy qilish orqali ta’minlangan
deyish mumkin.
Biroq, jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki daromad manbalariga ega xar 5 nafar fuqarolar
orasida o’zini o’zi band qilgan fuqaroning soliq yuki eng minimum miqdorni tashkil etgan. Albatta, o’zini
o’zi band qilish mexanizmi vositasida kam daromadli aholi qatlamini iqtisodiy qo’llab
-quvvatlash,
shuningdek, norasmiy mehnat faoliyatini ko’rsatayotgan jismoniy shaxslar daromadini
qonuniylashtirish ko’zda tutgan bo’lsada, yakka tartibdagi tadbirkorlar shug’ullanishi mumkin bo’lgan
faoliyat turlarini o’zini o’zi band qilish faoliyati turlari bilan o’zaro solishtirgan holda qayta ko’rib
chiqish maqsadga muvofiq (4-jadval).
4-jadval
Yakka tartibdagi tadbirkorlar va o’zini o’zi band qiladigan shaxslar tomonidan
ko’rsatiladigan faoliyat turlarining taqqoslama jadvali
Yakka tartibdagi tadbirkorlar
shug’ullanishi mumkin bo’lgan faoliyat
turlari
O’zini o’zi band qiladigan shaxslar
shug’ullanishi mumkin bo’lgan faoliyat
turlari
Gazetalar, jurnallar va kitob mahsulotlari bilan
chakana savdo qilish
Gazetalar, jurnallar va kitob mahsulotlari bilan
chakana savdo qilish
Aholining yakka tartibdagi buyurtmalari
bo’yicha poyabzal tikish, poyabzalni ta’mirlash,
bo’yash va tozalash
Aholining yakka tartibdagi buyurtmalari
bo’yicha poyabzal tikish, poyabzalni ta’mirlash,
bo’yash va tozalash
Bijuteriya va jevaklarni tayyorlash va
ta’mirlash
Bijuteriya va jevaklarni tayyorlash va
ta’mirlash
Kalitlar tayyorlash
Kalitlar tayyorlash
O’lchov vositalari tayyorlash va ularni prokatga
berish
O’lchov vositalari tayyorlash va ijaraga berish
Gulchambarlar (shu jumladan, motam
gulchambarlari), sun’iy gullar, ikebana, gul
marjonlarini tayyorlash
Gulchambarlar (shu jumladan, motam
gulchambarlari), sun’iy gullar, ikebana, gul
marjonlarini tayyorlash
To’siqlar, haykallar, metalldan yasalgan
gulchambarlarni tayyorlash va ta’mirlash
To’siqlar, haykallar, metalldan
yasalgan
gulchambarlarni tayyorlash va ta’mirlash
Kesuvchi buyumlar va asboblarni charxlash
Kesuvchi buyumlar va asboblarni charxlash
Akvarium baliqlari, dekorativ qushlar va
boshqa hayvonlarni ko’paytirish va sotish
Akvarium baliqlari, dekorativ qushlar va
boshqa hayvonlarni ko’paytirish va sotish
Musiqa asboblarini ta’mirlash va sozlash
Musiqa asboblarini ta’mirlash va sozlash
Video va fotosuratga olish xizmatlari
Video va fotosuratga olish xizmatlari
To’garaklar tashkil etish va
yuritish
To’garaklar tashkil etish va yuritish
Tulumni shishirish xizmatlari (taksidermik
ishlar)
Tulumni shishirish xizmatlari (taksidermik
ishlar)
Gullar va dekorativ daraxtlar yetishtirish va
sotish (shu jumladan bonsay san’ati)
Gullar va dekorativ daraxtlar yetishtirish va
sotish (shu jumladan bonsay san’ati)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
17
Salatlar va tuzlamalar tayyorlash va sotish,
shuningdek uy sharoitida donalab sotiladigan
taomlarning ayrim turlarini tayyorlash va
o’tirish joylari tashkil etmasdan yoki mahalliy
davlat hokimiyati organlarining qarori bilan
ajratilgan maxsus joylarda sotish
Salatlar va tuzlamalarni tayyorlash va sotish,
shuningdek, uy sharoitida donalab sotiladigan
taomlarning ayrim turlarini tayyorlash va
o’tirish joylarini tashkil etmasdan yoki
mahalliy davlat hokimiyati organlarining
qarori bilan ajratilgan maxsus joylarda sotish
Metallni ta’mirlash ishlari (uy sharoitida
metalldan tayyorlangan maishiy buyumlarni
ta’mirlash (kalitlarning dublikatlarini
tayyorlash, soyabonlarni ta’mirlash, boshqa
maishiy metall buyumlarni oddiy ta’mirlash)
Metall ta’mirlash ishlari (uyda amalga
oshiriladigan maishiy metall buyumlarini
ta’mirlash (kalitlarning dublikatlarini
tayyorlash, soyabonlarni ta’mirlash, boshqa
maishiy metall buyumlarini oddiy
ta’mirlash)
Sartaroshlik xizmatlari, manikyur, pedikyur,
kosmetolog xizmatlari va shunga o’xshash
boshqa xizmatlar
Sartaroshlik xizmatlari, manikyur, pedikyur
xizmatlari
Gazlamalarga naqshlar solish (gazlamalar va
kiyim ashyolarini qo’lda bo’yash,
gazlamalarga,shu jumladan trafaretli bosma va
qo’lda rasm chizish usuli bilan rasmlar solish)
Gazlamalarga naqshlar solish (gazlamalar va
kiyim ashyolarini qo’lda bo’yash, gazlamalarga,
shu jumladan trafaretli bosma va qo’lda rasm
chizish usuli bilan rasmlar solish)
Kir yuvish, quruq va kimyoviy tozalashni
tashkil etish, shuningdek, dazmollash
xizmatlari
Uyda kir yuvish va dazmollash xizmatlari
Ijtimoiy xizmatlar (bolalar, bemorlar va keksa
kishilarga qarash xizmatlari)
Bolalarga qarab turish va ularni parvarish
qilish bo’yicha jismoniy shaxslarga
ko’rsatiladigan xizmatlar
Tikuv, mo’yna, charm va trikotaj buyumlarni,
bosh kiyimlarni va to’qimachilik
galantereyasidan tikilgan buyumlarni
ta’mirlash, aholining yakka tartibdagi
buyurtmalari bo’yicha tikuv va trikotaj
buyumlarini, bosh kiyimlarini va to’qimachilik
galantereyasidan buyumlarni tikish, shu
jumladan deraza va eshik pardalarini tikish,
kashtachilik
Galantereya buyumlarini tayyorlash va
ta’mirlash
Tarjima xizmatlari, tahrir xizmatlari
Tarjima qilish xizmatlari (badiiy adabiyotni
tarjima qilish, texnik tarjima, veb-saytlar,
filmlar, kompyuter va mobil ilovalar,
taqdimotlar, video, audio va reklamalar
tarjimasi)
Rieltorlik faoliyati
Rieltorlik
xizmatini ko’rsatish (ijaraga uy topib
berish, uy sotib olish va sotishga
ko’maklashish)
Aholi uchun turar va noturar joylarni
ta’mirlash bo’yicha xizmatlar
Jismoniy shaxslarga murakkab bo’lmagan
umumiy qurilish, qurilish-
ta’mirlash ishlari
(beton quyish, bo’yoqchilik, suvoqchilik ishlari,
g’isht va kafel terish, perforatsiya, duradgorlik,
chilangarlik va boshqa umumiy qurilish ishlari)
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011
-yil 7-yanvardagi 6-sonli qaroriga asosan
yakka tartibdagi tadbirkorlar shug’ullanishi mumkin bo’lgan faoliyat turlari ro’yxati, O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2020-yil 8-iyundagi PQ-4742-
son qaroriga asosan esa o’zini o’zi band
qiladigan shaxslar shug’ullanishi mumkin bo’lgan faoliyat faoliyat (ishlar, xizmatlar) turlari ro’yxati
tasdiqlangan (Qaror, 2020). Xar ikkala normativ xujjatlarda ayni bir
faoliyat turi yoki nisbatan o’xshash
bo’lgan faoliyat turlari keltirilgan (4
-jadval). Soliqqa tortish nuqtai nazaridan olib qaralganda, bu xolat
ijobiy baholanmaydi. Boisi, yakka tartibdagi tadbirkorlar bilan o’zini o’zi band qiladigan shaxslarni
soliqqa tortish amaliyoti hamda ularning soliq yuki darajasi tubdan farq qiladi (5-jadval).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
18
5-jadval
Yakka tartibdagi tadbirkor va o’zini o’zi band qilgan shaxs daromadlarini soliqqa
tortishning qiyosiy solishtirma jadvali
Ko’rsatkichlar
Yakka
tartibdagi
tadbirkor
O’zini o’zi band
qilgan shaxs
Faoliyat turi
To’garaklar
tashkil etish va
yuritish
To’garaklar tashkil
etish va yuritish
Kalendar yil (12 oy) uchun yalpi daromad, so’m
85 000 000
85 000 000
Soliq bazasidan chegiriladigan xarajatlar summasi, so’m
23 500 000
23 500 000
Soliq solinadigan baza, so’m
61 500 000
61 500 000
Qonunchilikka muvofiq bazaviy hisoblash miqdori, so’m
270 000
270 000
Geografik joylashuvi
Toshkent shahri
Toshkent shahri
Daromad solig’i stavkasi
12,0%*
-
Ijtimoiy soliq stavkasi,
(foiz yoki qat’iy miqdorda)
270 000 so’m
270 000 so’m
Kalendar yil (12 oy) uchun jami hisoblangan daromad
solig’i summasi, so’m
7 380 000
-
Kalendar yil (12 oy) uchun jami hisoblangan ijtimoiy soliq
summasi, so’m
3 240 000
270 000
Jami
majburiy to’lovlar summasi, so’m
10 620 000
270 000
Soliq yuki, foizda
12,49
0,32
*
yakka tartibdagi tadbirkor daromadi deklaratsiya asosida soliqqa tortiladi.
O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga muvofiq, yakka tartibdagi
tadbirkorlar har oyda
qat’iy belgilangan miqdorlardagi soliqlarni yoki tadbirkorlik faoliyatidan olingan haqiqiy daromadi
bo’yicha ushbu daromadlarni olish bilan bog’liq xarajatlar summasini chegirib tashlagan holda doimiy
yashash joyidagi davlat soliq ins
peksiyasiga deklaratsiya topshirish yo’li bilan daromad solig’ini to’lashi,
shuningdek, ijtimoiy soliqni har oyda bazaviy hisoblash miqdorining bir baravari miqdorida to’lashi
belgilangan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020
-yil 8-iyundagi PQ-4742-
son qaroriga asosan o’zini
o’zi band qilgan shaxslarning mehnat faoliyati natijasida olingan daromadlari jismoniy shaxslar jami
daromadlari tarkibiga kiritilmasligi belgilangan. O’zini o’zi band qilgan shaxslar tomonidan to’lanadigan
ijtimoiy soliq summasining eng kam miqdori bazaviy hisoblash miqdorining bir baravari etib
belgilangan (Qaror, 2020).
Maskur holatlarni ko’rib chiqib aytish mumkinki, o’zini o’zi band qilgan jismoniy shaxslarning
daromadlarini soliqqa tortish, xususan ushbu toifadagi shaxslarning yillik daromadi 100 mln so’mdan
oshgan taqdirda, ularga nisbatan yakka tartibdagi tadbirkorla
r uchun o’rnatilgan tartibda soliqqa
tortish amaliyotini joriy qilish tavsiya etiladi. Bu esa, soliq to’lovchilar o’rtasida soliq yukini adolatli
taqsimlash, byudjet daromadlarini qo’shimcha manbalar bilan ta’minlash hamda soliq to’lovchilar
o’rtasida sog’
lom raqobat muhitini yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuni alohida qayd etish kerakki, jismomiy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan olgan
daromadlarini soliqqa tortishda ham umumiy tenglikni saqlab qolishga erishilgan. Bunda ular
daromadlarining soliqqa tortilishi qat’iy belgilangan miqdorda va (yoki) deklaratsiya topshirish yo’li
bilan
daromad solig’ini
to’lash bo’yicha tanlash huquqining mavjudligi soliq yukini minimallashtirishda
muhim ro’l o’ynaydi. Shuningdek, soliq yukini minimallashtirish haqida gap ketganda, soliq
imtiyozlarini qayd etib o’tish muh
im ahamiyatga ega. Boisi, jismoniy shaxslar tomonidan soliq
imtiyozlarini qo’llash ularning soliqlardan keyin ixtiyorida qoladigan mablag’larining jami
daromadlariga nisbatan salmog’i oshishiga xizmat qiladi (6
-jadval).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
19
6-jadval
2018-
2022 yillarda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i
bo’yicha soliq imtiyozlari tahlili
Davrlar
Hisoblangan
soliq summasi,
mlrd so’m
Soliq
imtiyozidan
foydalangan
jismoniy
shaxslar soni
Qo’llanilgan
soliq
imtiyozlari
summasi,
mlrd so’m
Davlat
byudjetiga
undirilgan
soliq summasi,
mlrd so’m
2018 yil
7 459,2
8 321,0
393,1
6 423
2019 yil
13 470,9
33 866,0
789,0
12 669
2020 yil
14 415,2
44 093,0
917,9
15 141
2021 yil
19 518,3
56 165,0
1 073,8
18 918
2022 yil
24 971,2
41 580,0
1 028,3
24 285
Jami
79 834,8
184 025,0
4 202,1
77 434,2
Ko’rib chiqilayotgan davrda, jami 184
025 nafar jismoniy shaxslar daromad solig’i bo’yicha
imtiyozlardan foydalanishgan. Jumladan, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i to’lovchilari
bo’lgan fuqarolardan 2018 yilda 4
281,2 ming nafaridan
–
8,3 mingtasi, 2019 yilda 4 686,2 ming
nafaridan
–
33,9 mingtasi, 2020 yilda 4 819,5 ming nafaridan
–
44,1 mingtasi, 2021 yilda 4 789,1 ming
nafaridan
–
56,2 mingtasi, 2022 yilda 5 018,0 ming nafaridan
–
41,6 mingtasi imtiyozdan
foydalanishgan. 2018
–
2022-yillar davomida ularning umumiy imtiyoz summasi 4
202,1 mlrd so’mga
yetib, jami hisoblangan soliq summasining 5,3 foizini yoki soliqqa tortiladigan daromadlari umumiy
summasining qariyb 0,6 foizini tashkil qilgan. Shunga qaramay, jismoniy shaxslardan olinadigan
daromad solig’i bo’yicha hisoblangan soliqlar hamda qo’llanilgan imtiyozlar summasi ushbu yillar
davomida o’sish tendensiyasiga ega bo’lsa
-da, 2018
–
2022-
yillar oralig’ida imtiyoz su
mmalari
hisoblangan soliq summalarga nisbatan 2019 yilda avvalgi yilga nisbatan
–
11 foizga o’sish, 2020 yilda
avvalgi yilga nisbatan
–
9 foizga o’sish, 2021 yilda avvalgi yilga nisbatan –
14 foizga kamayish, 2022 yilda
esa avvalgi yilga nisbatan
–
25 foiz
ga kamayishi kuzatilgan. Ushbu holat mazkur soliq turi bo’yicha
yildan yilga soliq imtiyozlari sonining qisqartirib borilayotganligidan yohud jismoniy shaxslarning
imtiyozlarni qo’llash bo’yicha zarur ma’lumot va bilimlarning yetishmasligi natijasida mavju
d
imtiyozlardan to’liq foydalana olmaslik holatlari ortib borayotganligidan dalolat beradi.
Umuman olganda, soliqlar har bir mehnat qiluvchi ishchining peshana terisi bilan to’lanadi. Agar
bu soliqlar haddan tashqari yuqori bo’lsa, bu fabrikalarning to’xtashiga, soliqni to’lash uchun
fermalarning sotilishiga va och odamlar ko’chalarda daydib, beh
udaga ish qidirishlariga olib keladi
(Franklin, 1932)
. Agar daromadning katta qismi yuqori soliq stavkasini to’lashga yo’naltirilsa, ishlashga
va resurslardan samarali foydalanishga rag’bat pasayadi, yoki aksincha agar daromadlarining kattaroq
qismi o’zlarida qolsa, odamlar ko’proq ishlashga, ko’proq ishlab chiqarishga intiladilar. Soliq tufayli
o’zgargan rag’batlar behuda isrofgarchilikka va iqtisodiy samarasizlikka olib kelishi mumkin.
Xulosa va takliflar.
Qayd etish kerakki, soliq tizimi bo’yicha, xususan jismoniy shaxslar soliq yukini
optimallashtirishga bo’lgan ko’plab ijobiy ishlar amalga oshirildi. Shu bilan birga, O’zbekiston sharoitida
soliq yukini
tahlil qilish natijalaridan soliq siyosatining ustuvor yo’nalishlari bilan bog’liq bir qator
xulosalar chiqarish mumkin
. Ushbu
yo’nalishlarga
o’z
nuqtayi nazarimizni ifodalab, quyidagi taklif va
fikrlarni ilgari suramiz:
Birinchidan, jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish barcha uchun teng va yakdil holda
bo’lishi, ayniqsa, kam daromadli aholi qatlamini iqtisodiy qo’llab quvvatlash maqsadida ijtimoiy tenglik
tamoyillarini inobatga olib, soliqqa tortilmaydigan minimum miqdorlarni asta-sekin va bosqichma-
bosqich joriy qilish bilan ular zimmasidagi soliq yukini kamaytirish zarur.
Ikkinchidan, soliq to’lovchilar tomonidan daromadlarni yashirish va ularga soliq yukidagi farq
omili ta’sirida mablag’larni daromadning bir shaklidan ikkinchisiga sun’iy ravishda o’tkazilishining
oldini olish uchun daromadlarning bir-xilda soliqqa tortilis
hini ko’zda tutish, ayniqsa, qonunchilik
talablaridan kelib chiqib
yakka tartibdagi tadbirkorlar shug’ullanishi mumkin bo’lgan faoliyat turlarini
o’zini o’zi band qilish faoliyati turlari bilan o’zaro solishtirish orqali qayta ko’rib chiqish, bir
-birini
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
20
takrorlovchi, aynan o’xshash faoliyat turlarini biridan olib tashlash, ikkinchisiga qo’shib yuborish orqali
normativ xujjatlarni tartiblash kerak.
Uchinchidan,
soliq to’lovchilar o’rtasida soliq yukini adolatli taqsimlash, byudjet daromadlarini
qo’shimcha manbalar bilan ta’minlash hamda soliq to’lovchilar o’rtasida sog’lom raqobat muhitini
yaratish maqsadida o’zini o’zi band qilgan jismoniy shaxslar daromadlarini
ng soliqqa tortilishi, xususan
ushbu toifadagi shaxslarning yillik daromadi 100 mln so’mdan oshgan taqdirda, ularga nisbatan yakka
tartibdagi tadbirkorlar uchun o’rnatilgan tartibda soliqqa tortish amaliyotining
tadbiq etilishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, soliq to’lovchilarning turli darajadagi daromadlarini hisobga oladigan soliq
tizimlarini ishlab chiqish orqali siyosatchilar iqtisodiy tenglikni oshirishga va daromadlar tengsizligini
kamaytirishga yordam berishi mumkin. Soliq to’lov
chilarning iqtisodiy faolligini kamaytirmaslik,
qolaversa, soliqqa tortish prinsiplariga muvofiq soliq yukini teng taqsimlash orqali barcha uchun bir xil
raqobat sharoitini yaratishga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiq.
Adabiyotlar / Литература / Literature
:
Chernika D.G. (1997)
“Soliqlar” / D. G. Chernika tahriri ostida
- M. Moliya va statistika,.
–
16 bet.
Franklin D. Ruzvelt (1932), AQSh, Pensilvaniya shtati, Pitsburg shahri, 19-oktabr.
Mahkamov B., Turaev Sh. “Directions for optimizing the tax burden in the economy”
- B. Mahkamov,
Sh.Turaev Primedia E-launch Shawnee, USA 2023. 135-bet.
Panskov V.G. (2005) “Rossiya Federatsiyasining soliqlari va soliq tizimi” / V. G. Panskov. Darslik.
-M.:
Moliya va statistika, 93-bet.
Qaror (2011) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2011-yil 7-
yanvardagi “Yakka
tartibdagi tadbirkorlar shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan faoliyat turlari ro‘yxatini tasdiqlash to‘g‘risida”gi
6-sonli Qarori
Qaror (2020) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 9 iyundagi “Tadbirkorlik faoliyati va
o’zini o’zi band qilishni davlat tomonidan tartibga solishni soddalashtirish chora
-
tadbirlari to’g’risida”gi
PQ-4742-sonli Qarori
Vilkova S. E., Romanovskiy M.V. (2004) “Soliqni rejalashtirish” / S. E. Vilkova, M. V. Romanovskiy.
SPb., Piter, 476-bet.
