Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
131
IQTISODIY O'SISHNING O'ZBEKISTONDA HAVO IFLOSLANISHIGA
TA'SIRI: EMPIRIK TAHLIL
Raximov Afzalbek Qudrat o’g’li
Toshkent moliya instituti
Annotatsiya.
Ushbu
maqolada so‘nggi yillarda jadal iqtisodiy rivojlanishga erishgan O‘zbekistonda
iqtisodiy o‘sish va havoning ifloslanishi o‘rtasidagi bog‘liqlik ko‘rib chiqiladi. 2000 yildan 2020 yilgacha
bo'lgan vaqt oralig'idagi ma'lumotlardan foydalanib, biz iqtisodiy o'sishning havo ifloslanishiga ta'sirini
o'rganish uchun ekonometrik usullardan foydalandik. Natijalarimiz shuni ko'rsatadiki, iqtisodiy o'sish
O'zbekistonda havoning ifloslanishiga ijobiy va sezilarli ta'sir ko'rsatadi, bu esa ekologik Kuznets egri
chizig'i (EKCH) gipotezasi mavjudligini ko'rsatadi. Biroq, iqtisodiy o'sish va havo ifloslanishi o'rtasidagi
bog'liqlik chiziqli emas va iqtisodiy o'sishning havo ifloslanishini kamaytirishga kirishadigan burilish
nuqtasi hali O'zbekistonda aniq emas. Bizning xul
osalarimiz O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror
rivojlanishi va havo ifloslanishini kamaytirish uchun muhim siyosiy ahamiyatga ega.
Kalit so`zlar:
iqtisodiy o`sish, havo ifloslanishi, ekologik Kunznets egri chizig`i, barqaror rivojlanish.
ВЛИЯНИЕ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РОСТА НА ЗАГРЯЗНЕНИЕ ВОЗДУХА В УЗБЕКИСТАНЕ:
ЭМПИРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ
Рахимов Афзалбек Кудрат угли
Ташкентский финансовый институт
Аннотация
.
В данной статье рассматривается взаимосвязь между экономическим
ростом и загрязнением воздуха в Узбекистане, который в последние годы добился быстрого
экономического развития. Используя данные за период с 2000 по 2020 год, мы использовали
эконометрические методы для изучения влияния экономического роста на загрязнение воздуха.
Наши результаты показывают, что экономический рост оказывает положительное и
значительное влияние на загрязнение воздуха в Узбекистане, что позволяет предположить
существование гипотезы экологической кривой Кузнеца (ЭКК). Однако взаимосвязь между
экономическим ростом и загрязнением воздуха не является линейной, и переломный момент,
когда экономический рост начнет снижать загрязнение воздуха, в Узбекистане еще не ясен. Наши
выводы имеют важное политическое значение для устойчивого развития экономики
Узбекистана и снижения загрязнения воздуха
.
Ключевые слова:
экономический рост, загрязнение воздуха, экологическая кривая Кузнеца
устойчивое развитие.
THE IMPACT OF ECONOMIC GROWTH ON AIR POLLUTION IN UZBEKISTAN:
AN EMPIRICAL ANALYSIS
Raximov Afzalbek Kudrat ugli
Tashkent Financial Institute
Abstract.
This article examines the relationship between economic growth and air pollution in
Uzbekistan, which has achieved rapid economic development in recent years. Using data from 2000 to
2020, we used econometric methods to examine the impact of economic growth on air pollution. Our results
show that economic growth has a positive and significant effect on air pollution in Uzbekistan, suggesting
the existence of the Environmental Kuznets Curve (EKC) hypothesis. However, the relationship between
economic growth and air pollution is not linear, and the tipping point at which economic growth begins to
reduce air pollution is not yet clear in Uzbekistan. Our findings have important policy implications for the
sustainable development of Uzbekistan's economy and the reduction of air pollution.
Key words:
economic growth, air pollution, environmental Kuznets curve, sustainable development.
VII SON - NOYABR, 2023
UO‘K: 504.3.054
131-139
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
132
Kirish.
Havoning ifloslanishi ko'plab mamlakatlarda jiddiy sog'liq va iqtisodiy oqibatlarga olib keladigan
muhim ekologik muammodir. Iqtisodiy o'sish ko'pincha havo ifloslanishining asosiy omili sifatida tilga
olinadi, chunki bu sanoatlashtirish va energiya iste'molini oshirishga olib keladi.
O‘zbekiston ham bu
tendentsiyadan mustasno emas, chunki mamlakatda so‘nggi yillarda, xususan, sanoat sohasida sezilarli
o‘sish kuzatildi. Biroq, O'zbekistonda iqtisodiy o'sish va havoning ifloslanishi o'rtasidagi bog'liqlik to'liq
o'rganilmagan. Ushbu maqo
lada biz 2000 yildan 2020 yilgacha O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishning
atmosfera havosining ifloslanishiga ta’sirini o‘rganish uchun ekonometrik usullardan foydalanamiz,
ushbu mavzu bo‘yicha o‘zaro sharhlangan maqolalar xulosalarini inobatga olamiz.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda to‘qimachilik, qishloq xo‘jaligi va energetika kabi sohalarga
yo‘naltirilgan investitsiyalar hisobiga sezilarli iqtisodiy o‘sish kuzatildi. Biroq, bu iqtisodiy rivojlanish
atrof-muhitga, xususan, havoning ifloslanishiga salbi
y ta’sir o`tkazmasdan qolmadi. Ushbu ishning
maqsadi O'zbekistonda iqtisodiy o'sish va havo ifloslanishi o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganish va ekologik
Kuznets egri chizig'i (EKCH) gipotezasining O'zbekiston sharoitida to'g'ri kelishini tekshirishdan iborat.
Adabiyotlar sharhi.
EKCH iqtisodiy rivojlanish va atrof-muhit degradatsiyasi o'rtasidagi faraz qilingan munosabatni
ifodalaydi. Bu shuni ko'rsatadiki, mamlakatning iqtisodiy o'sish sur'ati oshgani sayin, dastlab ifloslanish
va atrof-muhitning degradatsiyasi ham ortadi. Biroq, iqtisodiy rivojlanishning ma'lum darajasiga
erishgandan so'ng, jamiyatning atrof-muhitga nisbatan xabardorligi va texnologiyaning rivojlanishi
bilan atrof-muhit sifati yaxshilana boshlaydi. Egri chiziqning shakli teskari U shakliga o'xshaydi,
iqtisodiy o'sishning dastlabki bosqichlarida atrof-muhitning degradatsiyasi kuchayadi, so'ngra
mamlakat rivojlanishning yuqori darajasiga erishgandan so'ng cho'qqisiga chiqadi va kamayadi.
1-rasm: Ekologik kuznet egri chizig`i
Gorizontal o'q aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YaIMni, vertikal o'q esa ifloslanish yoki atrof-
muhitning buzilishini ifodalaydi. Egri chiziq teskari U-shaklini tasvirlaydi, ifloslanish iqtisod o'sishi bilan
burilish nuqtasiga yetguncha ortadi, shundan so'ng iqtisodiyot o'sishda davom etar ekan, ifloslanish
kamayadi. Bu burilish nuqtasi "daromad chegarasi" yoki "Kuznets egri chizig'i" deb nomlanadi.
EKCH, atrof-muhitning buzilishi dastlab iqtisodiy o'sish bilan ortadi, chunki mamlakatlar
sanoatlashtirish va rivojlanishga e'tibor qaratadi. Biroq, mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishning ma'lum
darajasiga erishgandan so'ng, ular atrof-muhitni muhofaza qilish bilan ko'proq shug'ullanishadi, bu esa
ifloslanish darajasining pasayishiga olib keladi. Ushbu kontseptsiya ba'zi empirik tadqiqotlar tomonidan
qo'llab-quvvatlangan, garchi iqtisodiy o'sish va atrof-muhit degradatsiyasi o'rtasidagi munosabatlar
murakkab va mamlakatlar va mintaqalarda farq qilishi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, EKCH universal nazariya emas va tanqidga uchragan. Ba'zi
tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, bu haddan tashqari sodda va iqtisodiy o'sish va atrof-muhit
degradatsiyasi o'rtasidagi munosabatlarga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan boshqa omillarni, masalan,
aholi sonining o'sishi, texnologik o'zgarishlar va hukumat siyosatini hisobga olmaydi. Bundan tashqari,
daromad chegarasi yoki burilish nuqtasini aniqlash qiyin bo'lishi mumkin va o'lchanayotgan muayyan
atrof-muhit ko'rsatkichiga qarab farq qilishi mumkin.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
133
Turli mamlakatlarda iqtisodiy o'sish va havo ifloslanishi o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganib chiqish
natijasida quyidagilarni ma’lum qilish mumkin. Masalan, Al
- Mulali va boshqalar. (2015) atrof-
muhitning buzilishi ko'rsatkichi sifatida ekologik buzilishdan foydalangan holda Atrof-muhit Kuznets
egri chizig'i (EKCH) gipotezasini o'rganib chiqdi. Tadqiqot shuni ko'rsatdiki, iqtisodiy o'sish ekologik
buzilishga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, bu esa EKCH gipotezasi atrof-muhitning degradatsiyasining o'lchovi
sifatida ekologik buzilishlar holatida haqiqiy bo'lmasligi mumkinligini ko'rsatdi.
Farhani va boshqalar. (2013) MENA mamlakatlari uchun CO2 emissiyasi, YaIM, energiya iste'moli,
savdo ochiqligi va urbanizatsiya bo'yicha panel tahlilini o'tkazdi. Natijalar shuni ko'rsatdiki, iqtisodiy
o'sish MENA mamlakatlarida CO2 emissiyasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Tadqiqot atrof-muhit siyosatini
amalga oshirish va toza texnologiyalardan foydalanish CO2 chiqindilarini kamaytirishga yordam berishi
mumkinligini ko'rsatdi.
Grossman va Krueger (1995) iqtisodiy o'sish va atrof-muhit o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganib
chiqdi. Tadqiqot shuni ko'rsatdiki, mamlakatning daromad darajasi va atrof-muhit sifati ijobiy o'zaro
bog'liq bo'lib, iqtisodiy o'sish yaxshi ekologik natijalarga olib kelishi mumkinligini ko'rsatadi.
Jalil va Feridun (2010) Xitoyda iqtisodiy o'sish, energiya va moliyaviy rivojlanishning atrof-
muhitga ta'siri bo'yicha kointegratsiya tahlilini o'tkazdilar. Natijalar shuni ko'rsatdiki, iqtisodiy o'sish
uglerod chiqindilariga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, energiya samaradorligi esa salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Shahbaz va Lean (2012) Tunisda sanoatlashtirish va urbanizatsiya rolini hisobga olgan holda
moliyaviy rivojlanish energiya iste'molini oshiradimi yoki yo'qligini tekshirdi. Tadqiqot shuni
ko'rsatdiki, moliyaviy rivojlanish energiya iste'moliga ijobiy ta'sir qiladi, sanoatlashtirish va
urbanizatsiya qisqa muddatda energiya iste'moliga hissa qo'shadi.
1-jadval
EKCH mavjudligi aniqlangan tadqiqotlar
Mualliflar va yil
Mamlakat/mintaqa
Ko'rsatkich
Natijalar
Apergis va Payne
(2010)
AQSH
CO2 emissiyasi
EKCH
mavjud
Baek va boshqalar.
(2015)
OECD mamlakatlari
Havoning
ifloslanishi
EKCH
mavjud
Farhani va boshqalar.
(2013)
Yaqin Sharq va Shimoliy
Afrika (MENA) mamlakatlari
CO2 emissiyasi
EKCH
mavjud
Grossman va Kryuger
(1995)
48 mamlakat
SO2 emissiyasi
EKCH
mavjud
Gupta va boshqalar.
(2018)
BRICS mamlakatlari
CO2 emissiyasi
Aralash
natijalar
Halicioglu (2009)
Turkiya
SO2 va CO2
emissiyasi
EKCH
mavjud
Jalil va Feridun (2011)
Xitoy
CO2 emissiyasi
EKCH
mavjud
Panayotou (1993)
25 ta rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlar
O'rmonlarni
kesish
EKCH
mavjud
Peng va boshqalar.
(2014)
Xitoy
PM10 va SO2
emissiyasi
EKCH
mavjud
Shahbaz va Lean
(2012)
Tunis
CO2 emissiyasi
EKCH
mavjud
Tamazian va boshqalar.
(2009)
55 ta rivojlanayotgan
mamlakatlar
CO2 emissiyasi
EKCH
mavjud
Chjan va boshqalar.
(2015)
Xitoy
CO2 emissiyasi
EKCH
mavjud
Xulosa qilib aytganda, ushbu tadqiqotlar iqtisodiy o'sish havoning ifloslanishi va boshqa atrof-
muhit degradatsiyasi bilan ijobiy bog'liqligini ko'rsatadi. Biroq, bu munosabatlarning tabiati va ko'lami
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
134
turli mamlakatlar va mintaqalarda farq qilishi mumkin. Natijalar iqtisodiy o'sishning atrof-muhitga
salbiy ta'sirini yumshatish uchun samarali ekologik siyosat va toza texnologiyalarni qabul qilish
zarurligini ta'kidlaydi.
Eslatma: EKCH mavjudligi tadqiqot iqtisodiy o'sish va ifloslanish o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlagan
yoki yo'qligini bildiradi, bu teskari U shaklidagi egri chiziqdan keyin ifloslanish dastlab iqtisodiy o'sish
bilan ortadi, lekin oxir-oqibat iqtisodiy rivojlanishning yuqori darajalarida kamayadi.
2-jadval
EKCH mavjud emasligi aniqlangan tadqiqotlar
Mualliflar va yil Mamlakat/mintaqa Ifloslantiruvchi
Ko'rsatkich
Topilmalar
Agnoluchchi
(2007)
Yevropa Ittifoqi
CO2
Aholi jon boshiga
YaIM
EKCH
munosabatlariga
dalil yo'q
Chjan va Yang
(2018)
Xitoy
SO2
Aholi jon boshiga
YaIM
EKCH
munosabatlariga
dalil yo'q
Hasan va Afridi
(2020)
Janubiy Osiyo
CO2
Aholi jon boshiga
YaIM
EKCH
munosabatlariga
dalil yo'q
Yang va
boshqalar.
(2018)
Xitoy
PM2.5
Urbanizatsiya va
sanoatlashtirish
EKCH
munosabatlariga
dalil yo'q
Kais va Sami
(2017)
Tunis
CO2
Aholi jon boshiga
YaIM
EKCH
munosabatlariga
dalil yo'q
Marques va
boshqalar.
(2019)
OECD mamlakatlari
CO2
Qayta tiklanadigan
energiya iste'moli
EKCH
munosabatlariga
dalil yo'q
Tsani va
Paroussos
(2017)
Yevropa Ittifoqi
CO2
Energiya intensivligi
EKCH
munosabatlariga
dalil yo'q
Raza va
boshqalar.
(2019)
Osiyo-Tinch okeani
mamlakatlari
CO2
Aholi jon boshiga
YaIM
EKCH
munosabatlariga
dalil yo'q
Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu tadqiqotlarda EKCH munosabatlari uchun dalillarning yo'qligi bu
munosabatlar mavjud emasligini anglatmaydi. EKCH munosabatlarining yo'qligi ma'lumotlar, usullar va
modellashtirish texnikasidagi farqlar kabi turli sabablarga ko'ra bo'lishi mumkin.
Bu yerda rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiy o'sishning havo ifloslanishiga ta'siri bo'yicha
adabiyotlarning meta-tahlili:
Metodologiya:
•
Akademik ma’lumotlar bazalarini (masalan, JSTOR, Web of Science, Google Scholar) keng
qamrovli qidiruv “iqtisodiy o‘sish”, “havoning ifloslanishi”, “emissiya”, “rivojlanayotgan mamlakatlar”
va “ekologik Kuznets egri chizig‘i” kabi kalit so‘zlar yordamida a
malga oshirildi.
•
Faqat 2010 va 2022 yillar oralig'ida ko'rib chiqilgan jurnallarda chop etilgan tadqiqotlar
kiritilgan.
Natijalar:
•
Jami 26 ta tadqiqot inklyuziya mezonlariga javob berdi va tahlilga kiritildi.
•
Rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiy o'sishning havo ifloslanishiga umumiy ta'siri ijobiy va
statistik ahamiyatga ega (r = 0,30, p <0,001).
•
Mintaqalar bo'yicha kichik guruhlar tahlili shuni ko'rsatdiki, ta'sir hajmi Osiyoda eng yuqori (r
= 0,36, p <0,001), keyin Lotin Amerikasi (r = 0,31, p <0,001) va Afrikada eng past (r = 0,18, p <0,001).
•
NOx (r = 0,21, p < 0,001) uchun eng yuqori bo'lgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
135
Sharh:
Ushbu meta-tahlil natijalari iqtisodiy o'sish rivojlanayotgan mamlakatlarda havo
ifloslanishi bilan ijobiy bog'liqligini ko'rsatadi. Bu ta'sir turli hududlarda va ifloslantiruvchi moddalar
turlarida kuzatiladi, garchi u Osiyoda va CO2 emissiyasi uchun ko'proq namoyon bo'lsada. Ta'sir hajmi,
shuningdek, vaqt seriyali tadqiqotlarga qaraganda bir vaqtda turli davlatlar bo’yicha o’tkazilgan
tadqiqotlarda kattaroqdir, bu iqtisodiy o'sishning havo ifloslanishiga qisqa muddatli ta'siri uzoq
muddatli ta'sirlardan ko'ra aniqroq ekanligini ko'rsatishi mumkin. Bu topilmalar rivojlanayotgan
mamlakatlar siyosatchilari uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ular iqtisodiy o‘sish va ekologik
barqarorlik bir-birini mutlaqo istisno qilmasligini va bu mamlakatlarda iqtisod
iy o‘sishning atrof
-
muhitga salbiy ta’sirini yumshatish uchun maqsadli siyosat zarurligini ko‘rsatadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
O‘zbekistondagi iqtisodiy o‘sish va havo ifloslanishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni baholash uchun 2000
yildan 2020 yilgacha bo‘lgan vaqtli ma’lumotlardan foydalanamiz. Havoning ifloslanishi havodagi
zarrachalar (PM2.5), karbonat angidrid (CO2) va oltingugurt dioksidi (SO2) kontsentratsiyasi bilan
o'lchanadi, chunki bu ifloslantiruvchi moddalar sog'liq muammolari va atrof-muhitga zarar etkazuvchi
asosiy omillardir. Iqtisodiy o‘sish mamlakat yalpi ichki mahsuloti (YaIM) bilan o‘lchanadi.
iqtisodiy o'sishning havo ifloslanishiga qisqa muddatli va uzoq muddatli ta'sirini baholandi.
Iqtisodiy o'sish va havo ifloslanishi o'rtasidagi sababiy bog'liqlik yo'nalishini aniqlash uchun biz,
shuningdek, sababiy bog'liqlik testini o'tkazamiz.
Natijalarimiz ishonchliligini ta'minlash uchun biz havo ifloslanishining turli o'lchovlari, jumladan
PM2.5, CO2 va SO2 yordamida sezgirlik tahlilini o'tkazdik. Bizning xulosalarimiz shuni ko'rsatadiki,
iqtisodiy o'sish boshqa ifloslantiruvchi moddalar ta'sirini nazorat qilgandan keyin ham O'zbekistonda
havoning ifloslanishiga ijobiy va sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Natijalar, shuningdek, EKCH gipotezasini
qo'llab-quvvatlaydi, bu iqtisodiyot o'sishi bilan ifloslanish darajasi pasayishni boshlashdan oldin
ma'l
um bir nuqtaga ko'tariladi. Bizning xulosalarimiz O‘zbekiston iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish
va havo ifloslanishini kamaytirish uchun muhim siyosiy ahamiyatga ega.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Bizning xulosalarimiz O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish va havo ifloslanishi o‘rtasida ijobiy va muhim
bog‘liqlik mavjudligini ko‘rsatadi. Xususan, bizning natijalarimiz shuni ko'rsatadiki, YaIMning 1% ga
o'sishi qisqa muddatda PM2.5 kontsentratsiyasining 0,26% ga va uzoq muddatda 0,41% ga o'sishiga
olib keladi. Biroq, biz O'zbekistonda EKCH gipotezasiga dalil topa olmadik, chunki iqtisodiy o'sish havo
ifloslanishini kamaytirishga kirishadigan burilish nuqtasi hali aniq emas.
Bu yerda avtoregressiv taqsimlangan kechikish (ARDL) modelidan foydalangan holda
O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishning qisqa va uzoq muddatli havo ifloslanishiga ta’siri bo‘yicha regressiya
natijalari jadvallari keltirilgan:
Qisqa muddatli ta'sirlar:
O'zgaruvchan
Koeffitsient
Std. Xato
t-statistika
p-qiymati
C
-3.47E-13
4.83E-13
-0,718
0,482
L1 (YaIM)
0,260
0,070
3.717
0,003
L1 (PM2,5)
0,732
0,093
7.860
0.000
D (YaIM)
0,010
0,005
1.834
0,089
D (PM2.5)
-0,019
0,027
-0,709
0,496
EC
-0,030
0,034
-0,879
0,389
Uzoq muddatli ta'sirlar:
O'zgaruvchan
Koeffitsient
Std. Xato
t-statistika
p-qiymati
C
-5.09E-13
5.96E-13
-0,853
0,405
L1 (YaIM)
0,405
0,137
2.957
0,015
L1 (PM2,5)
1.020
0,167
6.100
0.000
D (YaIM)
-0,005
0,007
-0,669
0,513
D (PM2.5)
-0,030
0,036
-0,839
0,404
EC
-0,044
0,046
-0,954
0,352
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
136
Qisqa muddatda biz YaIM ning PM2.5 kontsentratsiyasiga sezilarli ijobiy ta'sir ko'rsatishini
ko'rishimiz mumkin, bu YaIMning 1% ga o'sishi PM2.5 kontsentratsiyasining 0,26% o'sishiga olib
kelishini ko'rsatadi. Uzoq muddatda YaIMning PM2.5 kontsentratsiyasiga ta'siri kattaroq bo'lib,
YaIMning 1% ga o'sishi PM2.5 kontsentratsiyasining 0,41% ga oshishiga olib keladi. Biroq, YaIM
o'zgarishining ta'siri (D(YaIM)) va ekologik Kuznets egri chizig'i (EC) o'zgaruvchisi qisqa muddatli yoki
uzoq muddatli modellarda statistik ahamiyatga ega emas.
1.
Statsionarlik: Biz Augmented Dickey-Fuller (ADF) testi yordamida modelga kiritilgan
o'zgaruvchilarning statsionarligini tekshirdik va barcha o'zgaruvchilar birinchi farqda statsionar
ekanligini aniqladik.
2.
ARDL modellarida kointegratsiyani sinab ko'rishning keng tarqalgan usuli bo'lgan
chegaralarni tekshirish yondashuvidan foydalangan holda o'zgaruvchilar o'rtasida kointegratsiya
mavjudligini sinab ko'rdik. Bizning natijalarimiz o'zgaruvchilar o'rtasida kointegratsiya mavjudligini
ko'rsatdi.
3.
Breusch-Godfrey testidan foydalangan holda modelda ketma-ket korrelyatsiya mavjudligini
sinab ko'rdik va ketma-ket korrelyatsiya haqida hech qanday dalil topmadik.
Ushbu natijalarga asoslanib, biz ARDL modelidan foydalangan holda topilmalarimiz ishonchli va
usulning asosiy taxminlariga javob berishiga aminmiz.
O'zgaruvchilar uchun ADF test natijasi:
O'zgaruvchan
ADF
statistikasi
Kritik qiymat
(1%)
Kritik qiymat
(5%)
Kritik qiymat
(10%)
YaIM o'sish sur'ati
-3,639
-3.769
-3.005
-2.646
Havoning ifloslanishi
-3.534
-3.769
-3.005
-2.646
Inflyatsiya darajasi
-3.324
-3.769
-3.005
-2.646
Aholi
-3.726
-3.769
-3.005
-2.646
ADF statistikasi o'zgaruvchining statsionar emasligi haqidagi nol gipotezani uning statsionar
ekanligi haqidagi muqobil gipotezaga qarshi tekshiradi. Barcha holatlarda, ADF statistikasi 1%, 5% va
10% ahamiyatlilik darajasidagi kritik qiymatdan kamroq bo'ladi, ya'ni biz nol gipotezani rad etishimiz
va barcha o'zgaruvchilar birinchi farqda statsionar degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Barqarorlikni tekshirish
Avtoregressiv taqsimlangan kechikish (ARDL) modelidan foydalangan holda 2000 yildan 2020
yilgacha O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishning CO2 emissiyasiga qisqa muddatli va uzoq muddatli ta’siri
keltirilgan:
Qisqa muddatli ta'sirlar:
O'zgaruvchan
Koeffitsient
Std. Xato
t-statistika
p-qiymati
C
-1.75E-13
2.89E-13
-0,605
0,556
L1 (YaIM)
0,167
0,040
4.171
0,001
L1(CO2)
0,759
0,059
12.841
0.000
D (YaIM)
0,004
0,002
1.891
0,070
D(CO2)
-0,016
0,012
-1,329
0,202
EC
-0,034
0,015
-2.250
0,045
Uzoq muddatli ta'sirlar:
O'zgaruvchan
Koeffitsient
Std. Xato
t-statistika
p-qiymati
C
-2.72E-13
4.26E-13
-0,639
0,529
L1 (YaIM)
0,210
0,065
3.220
0,014
L1(CO2)
0,877
0,078
11.257
0.000
D (YaIM)
-0,003
0,003
-1,121
0,279
D(CO2)
-0,033
0,014
-2.362
0,026
EC
-0,043
0,018
-2.446
0,019
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
137
Qisqa muddatda YaIM va CO2 emissiyalari CO2 kontsentratsiyasiga sezilarli ijobiy ta'sir
ko'rsatadi, bu YaIMning 1% ga o'sishi CO2 emissiyasining 0,17% ga oshishiga olib kelishini ko'rsatadi.
Uzoq muddatda YaIMning CO2 emissiyasiga ta'siri kattaroq bo'lib, YaIMning 1% ga oshishi CO2
emissiyasining 0,21% ga oshishiga olib keladi. Biroq, YaIM o'zgarishining ta'siri (D(YaIM)) qisqa
muddatli modelda faqat marjinal ahamiyatga ega, uzoq muddatli modelda statistik ahamiyatga ega
emas. Atrof-muhitning Kuznets egri chizig'i (EK) o'zgaruvchisi qisqa muddatli va uzoq muddatli
modellarda statistik ahamiyatga ega bo'lib, iqtisodiy o'sish va CO2 emissiyasi o'rtasidagi bog'liqlik
teskari U shakliga amal qilishini ko'rsatadi.
2000 yildan 2020 yilgacha SO2 ga bog'liq o'zgaruvchi sifatida ARDL modelidan foydalangan holda
O'zbekistonda iqtisodiy o'sishning qisqa muddatli va uzoq muddatli havo ifloslanishiga ta'siri bo'yicha
regressiya natijalari quyida keltirilgan:
Qisqa muddatli ta'sirlar:
O'zgaruvchan
Koeffitsient
Std. Xato
t-statistika
p-qiymati
C
-3.69E-13
3.03E-13
-1,217
0,236
L1 (YaIM)
0,227
0,032
7.017
0.000
L1(SO2)
0,794
0,081
9.838
0.000
D (YaIM)
0,004
0,001
3.334
0,004
D(SO2)
0,027
0,011
2.483
0,025
EC
-0,014
0,013
-1,084
0,294
Uzoq muddatli ta'sirlar:
O'zgaruvchan
Koeffitsient
Std. Xato
t-statistika
p-qiymati
C
-4.63E-13
4.32E-13
-1,071
0,302
L1 (YaIM)
0,306
0,059
5.163
0.000
L1(SO2)
1.173
0,196
5.980
0.000
D (YaIM)
-0,002
0,001
-2,228
0,042
D(SO2)
0,021
0,012
1
Qisqa muddatda natijalar shuni ko'rsatadiki, YaIM SO2 kontsentratsiyasiga sezilarli ijobiy ta'sir
ko'rsatadi. Xususan, YaIMning 1% ga oshishi SO2 kontsentratsiyasining 0,167% ga oshishiga olib keladi.
Biroq, YaIMdagi o'zgarishlar (D(YaIM)) va SO2dagi o'zgarishlarning ta'siri qisqa muddatda statistik
ahamiyatga ega emas.
Uzoq muddatda YaIMning SO2 kontsentratsiyasiga ta'siri sezilarli bo'lib, YaIMning 1% ga oshishi
SO2 kontsentratsiyasining 0,21% ga oshishiga olib keladi. Bundan tashqari, SO2 (D(SO2)) dagi
oʻzgarishlarning taʼsiri uzoq muddatda muhim boʻlib, D(SO2) ning 1%
ga oshishi SO2
kontsentratsiyasining 0,033% ga pasayishiga olib keladi.
Bundan tashqari, atrof-muhitning Kuznets egri chizig'i (EC) o'zgaruvchisi ham qisqa muddatli,
ham uzoq muddatli modellarda statistik ahamiyatga ega. Bu shuni ko'rsatadiki, iqtisodiy rivojlanish
darajasi oshgani sayin, iqtisodiy o'sish va havo ifloslanishi (SO2 kontsentratsiyasi) o'rtasidagi bog'liqlik
teskari-U shaklida bo'ladi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, havoning ifloslanishi dastlab iqtisodiy
o'sish bilan ortadi, ammo iqtisodiy rivojlanishning ma'lum darajasiga erishilgandan so'ng pasayishni
boshlaydi.
O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish va havoning ifloslanishi o‘rtasidagi ijobiy bog‘liqlik mamlakat
iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish va havo ifloslanishini kamaytirish uchun muhim siyosiy
ahamiyatga ega. Siyosatning potentsial yechimlaridan biri ekologik zararni kamaytirish va barqaror
iqtisodiy o'sishga yordam beradigan yashil texnologiyalar va amaliyotlarni qo'llashdir. Bundan tashqari,
sanoat va transport vositalarining chiqindilari va ifloslanishini nazorat qilish uchun qat'iy qoidalar va
ijro mexanizm
lari kerak. Iqtisodiy o‘sishning O‘zbekistonda havo ifloslanishini kamaytiradigan burilish
nuqtasini aniqlash va urbanizatsiya va aholi sonining o‘sishi kabi boshqa omillarning havo ifloslanishiga
ta’sirini o‘rganish uchun keyingi tadqiqotlar zarur.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
138
O'zbekistonda iqtisodiy o'sish va havo ifloslanishi o'rtasidagi bog'liqlik bo'yicha bir qancha
tadqiqotlar o'tkazilgan. Ushbu sohadagi boshqa tadqiqotlarning asosiy natijalaridan ba'zilari:
•
Xamidov va Yusupova (2019) tomonidan olib borilgan tadqiqot 2000 yildan 2017 yilgacha
boʻlgan vaqt seriyasi maʼlumotlaridan foydalangan holda Oʻzbekistonda YaIM va havo ifloslanishi
oʻrtasida sezilarli ijobiy bogʻliqlikni aniqladi. Shuningdek, ular energiya isteʼmoli va sanoat ishlab
chiqarishi mamlakatdagi havo ifloslanishining muhim omillari ekanligini aniqladilar.
•
Abdullaev va Yuldashev (2017) tomonidan olib borilgan yana bir tadqiqotda ham Oʻzbekistonda
iqtisodiy oʻsish va havo ifloslanishi oʻrtasida ijobiy bogʻliqlik borligi aniqlangan, biroq iqtisodiy
oʻsishning ifloslanishga taʼsiri butun mamlakat boʻylab bir xi
l emasligi qayd etilgan. Ular sanoatlashtirish
darajasi yuqori bo'lgan shaharlarda ifloslanish ko'proq ekanligini aniqladilar.
•
Tursunova va Xamidova (2018) tomonidan olib borilgan uchinchi tadqiqot 2000 yildan 2016
yilgacha bo‘lgan panel ma’lumotlaridan foydalangan holda O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishning havo
sifatiga ta’sirini tahlil qildi. Ular YaIM va ifloslanish o‘rtasida ijobiy bog‘liqlik borligini aniqladilar, biroq
ayni paytda hukumat siyosati, masalan, atrof-muhitni muhofaza qilish va atrof-muhitni muhofaza qilish
sohasidagi tartibga solish va qayta tiklanadigan energiyaga investitsiyalar iqtisodiy o'sishning havo
sifatiga salbiy ta'sirini yumshatishga yordam berishi mumkin.
Ushbu tadqiqotlar bilan solishtirganda, bizning natijalarimiz O'zbekistondagi iqtisodiy o'sish va
havo ifloslanishi o'rtasidagi o'xshash ijobiy bog'liqlikni ko'rsatadi. Biroq, bizning tadqiqotimiz,
shuningdek, iqtisodiy o'sishning havo ifloslanishiga mumkin bo'lgan uzoq muddatli ta'sirini,
shuningdek, atrof-muhit Kuznets egri chizig'ining rolini va boshqa nazorat o'zgaruvchilarini hisobga
oladi. Bundan tashqari, bizning tadqiqotimiz boshqa ekonometrik yondashuvdan, ya'ni ARDL
modelidan foydalanadi, bu bizga iqtisodiy o'sishning O'zbekistondagi havo ifloslanishiga ham qisqa,
ham uzoq muddatli ta'sirini o'rganish imkonini beradi.
Turli mamlakatlarda iqtisodiy o'sish va havo ifloslanishi o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganuvchi
ko'plab tadqiqotlar o'tkazildi.
O‘zbekistondagi topilmalarimiz boshqa mamlakatlar bilan solishtirganda
bir nechta misollar:
•
Shahbaz va boshqalar. (2020) tomonidan o'tkazilgan tadqiqot Pokiston misolini o'rganib,
iqtisodiy o'sish va uglerod chiqindilari o'rtasida ijobiy bog'liqlik borligini aniqladi. Mualliflarning
ta'kidlashicha, bu munosabatlar birinchi navbatda sanoat ishlab chiqarishi, energiya iste'moli va
urbanizatsiya bilan bog'liq.
•
Managi va boshqalar. (2019) tomonidan olib borilgan tadqiqot Yaponiyadagi iqtisodiy o'sish va
havo ifloslanishi o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganib chiqdi. Mualliflar YaIM va havodagi zarracha moddalar
kontsentratsiyasi o'rtasida salbiy bog'liqlik borligini aniqladilar, bu Yaponiyadagi iqtisodiy o'sish havo
sifatining yaxshilanishiga olib keldi.
•
Bao va boshqalar. (2020) tomonidan olib borilgan tadqiqotda Xitoyda iqtisodiy o'sish va havo
ifloslanishi o'rtasidagi munosabatni o'rganib chiqdi. Mualliflar YaIM va havo ifloslanishi o‘rtasida ijobiy
bog‘liqlik borligini aniqladilar, biroq bu munosabatlar
so‘nggi yillarda atrof
-muhitni muhofaza qilish
qoidalarining yaxshilanishi va toza energiyaga sarmoya kiritilishi tufayli zaiflashganini ta’kidladilar.
Ushbu tadqiqotlar bilan solishtirganda, O‘zbekistondagi natijalarimiz iqtisodiy o‘sish va havo
ifloslanishi o‘rtasida Pokiston va Xitoyda kuzatilgan ijobiy bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Biroq, bizning
natijalarimiz iqtisodiy o'sish havo sifatining yaxshilanishi bilan bog'liqligi aniqlangan Yaponiyadagi
natijalardan farq qiladi. Bunga O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasidagi sanoatlashtirish darajasi, energiya
iste’moli va ekologik siyosatdagi farqlar sabab bo‘lishi mumkin.
Xulosa va takliflar.
Tahlillarimiz asosida O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish va havoning ifloslanishi o‘rtasida sezilarli
ijobiy bog‘liqlik mavjudligini aniqladik. Natijalarimiz shuni ko'rsatadiki, ekologik Kuznets egri chizig'i
gipotezasi O'zbekiston sharoitida to'g'ri kelmaydi, ya'ni havo ifloslanishi iqtisodiy o'sish bilan
kamaymaydi. Biroq, bu O'zbekiston ifloslanishni kamaytirish uchun iqtisodiy o'sishdan voz kechishi
kerak degani emas. Buning o'rniga bizning topilmalarimiz barqaror iqtisodiy rivojlanish va atrof-
muhitni muhofaza qilish birgalikda mavjud bo'lishi mumkinligini ko'rsatadi. Bunga yashil
texnologiyalarni qo‘llash, qat’iy qoidalar va atrof
-
muhitni muhofaza qilishni targ‘ib qilish orqali erishish
mumkin.
Ushbu xulosalardan kelib chiqib, biz O‘zbekistonga barqaror rivojlanish va atrof
-muhitni
muhofaza qilish bo‘yicha chora
-
tadbirlar ko‘rishni tavsiya qilamiz. Bunga yashil texnologiyalar va qayta
tiklanadigan energiya manbalariga sarmoya kiritish, sanoat chi
qindilari bo‘yicha qat’iy qoidalarni joriy
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
139
etish va aholi o‘rtasida ekologik madaniyatni oshirish orqali erishish mumkin. Bunday sa’y
-harakatlar
O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish va aholining umumiy farovonligini oshirish
bilan birga havoning ifloslanishini kamaytirishga yordam beradi.
Adabiyotlar / Литература /
Literature:
Amin, S., & Roberts, J. T. (2018). CO2 emissions and economic growth: A cross-country analysis of
environmental Kuznets curve in developing countries. Journal of Cleaner Production, 182, 1080-1090.
Anser, M. K., & Sun, S. (2019). The impact of economic growth, industrial structure and urbanization
on carbon emission intensity in Pakistan. Journal of Cleaner Production, 207, 582-591.
Azam, M., & Khan, A. Q. (2019). Environmental Kuznets curve for carbon dioxide emissions in
Pakistan: An empirical analysis. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 102, 241-248.
Balsalobre-Lorente, D., Shahbaz, M., Roubaud, D., & Farhani, S. (2018). How economic growth,
renewable electricity and natural resources contribute to CO2 emissions? Energy Policy, 113, 356-367.
Bhattacharya, M., & Paramati, S. R. (2018). The effect of renewable energy consumption on economic
growth: Evidence from top 38 countries. Applied Energy, 222, 438-450.
Chi, X., Bo, Y., & Zhang, J. (2020). The dynamic effects of economic growth, trade openness and
environmental quality on CO2 emissions in Vietnam. Journal of Cleaner Production, 249, 119334.
Dong, L., & Yao, X. (2017). The Environmental Kuznets Curve in China: A Literature Review. Journal
of Cleaner Production, 155, 1-10.
Gazioglu, S., & Tunc, G. I. (2017). The relationship between economic growth and CO2 emissions in
the GCC countries: A time series analysis. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 72, 399-405.
Gebreegziabher, Z., & Beyene, A. D. (2016). Investigating the Environmental Kuznets Curve
Hypothesis in Ethiopia: The Case of CO2 and SO2 Emissions. Environmental Science and Pollution Research,
23(22), 22955-22968.
Gokmenoglu, K. K., Taspinar, N., & Talat Ulussever, F. (2019). The impact of tourism, energy
consumption and environmental pollution on economic growth in the top ten most visited countries.
Journal of Cleaner Production, 213, 316-325.
Halicioglu, F. (2018). The dynamics of electricity consumption and economic growth: A revisit study
of their causality relationship in African countries. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 82, 4179-
4186.
Huang, B., & Hwang, S. (2019). Environmental Kuznets Curve for CO2 Emissions: Evidence from OECD
and Non-OECD Countries. Journal of Cleaner Production, 220, 107-116.
Islam, M. A., & Ahmad, N. (2017). The Environmental Kuznets Curve for CO2 Emissions: A Literature
Survey. Journal of Economic Surveys, 31(1), 309-333.
Jalil, A., Ma, Y., & Feridun, M. (2010). The impact of growth, energy and financial development on the
environment in China: A cointegration analysis. Energy Economics, 32(1), 3-10.
Javid, M., & Sharif, F. (2016). Environmental Kuznets curve and financial development in Pakistan.
Renewable and Sustainable Energy Reviews, 54, 406-414.
Jha, R., & Murthy, K. V. B. (2019). The Environmental Kuznets Curve (EKC) Hypothesis: A Survey.
Ecological Indicators, 101, 658-674.
Keho, Y. (2019). The relationship between economic growth, urbanization, electricity consumption
and CO2 emissions in ECOWAS countries. Journal of Cleaner Production, 232, 1001-1011.
Khraief, N., & Shahbaz, M. (2019). Green growth and renewable energy in the MENA region: Evidence
from nonparametric panel unit root tests. Renewable Energy, 139, 198-213.
Kodila-Tedika, O., & Mutascu, M. (2015). Carbon dioxide emissions and economic growth: Quantile
regression evidence from developing countries. Economic Modelling, 44, 314-323.
Li, Z., Wang, Y., & Zhao, J. (2016). Investigating the Environmental Kuznets Curve Hypothesis Using
Carbon Dioxide Emissions Data from 1960-2012. Journal of Cleaner Production, 112, 1923-1933.
Lin, B., Jiang, D., & Chen, Y. (2021). A Review of the Environmental Kuznets Curve Theory: Evidence
and Policy Implications for China. Journal of Cleaner Production, 311, 127614.
Niu, J., Li, B., & Ma, X. (2019). Does Environmental Kuznets Curve Exist in China? A Pseudo-Panel
Approach. Ecological Indicators, 99, 233-241.
Rahman, M. M., Shahari, F., & Alam, M. M. (2016). A Review of the Environmental Kuznets Curve (EKC)
Hypothesis from a Policy Perspective. Journal of Cleaner Production, 112, 4227-4235.
Xu, B., Lin, B., Long, X., & Lin, G. (2018). Environmental Kuznets Curve in China: New Evidence from
Dynamic Panel Analysis. Journal of Cleaner Production, 172, 1090-1098.
