Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
41
TURIZM SOHASIDA TURISTIK FAOLIYAT KO‘RSATKICHLARI MAVSUMIY
TEBRANISHLARINI TEKISLASH
I.f.f.d., PhD
Asraqulov Abduraxmon Sultonovich
Farg`ona davlat universiteti
ORCID:
Annotatsiya.
Maqolada turistik xizmatlarga bo‘lgan talab mavsumiy tebranishlarini
tekislash uslubiyoti nazariy jihatdan o‘rganilgan holda tebranishlar intensivligi darajasiga ta’sir
etuvchi omillar tizimlashtirilgan. Shu bilan birga mavsumiy tebranishlar intensivligi darajasini
boshqarish (tekislash) bo‘yicha yo‘nalishlar aniqlangan.
Kalit so‘zlar:
mavsumiylik, mavsumiy tebranishlar, “sirpanuvchi o‘rtacha”, barqaror
komponent, mavsumiy komponent, tasodifiy komponent, mavsumiylikni tekislash.
СГЛАЖИВАНИЕ СЕЗОННЫХ КОЛЕБАНИЙ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ТУРИСТСКОЙ
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В СФЕРЕ ТУРИЗМА
д.ф.э.н., PhD
Асракулов Абдурахмон Султонович
Ферганский государственный университет
Аннотация.
В статье систематизированы факторы, влияющие на уровень
интенсивности колебаний, при этом изучается методология сглаживания сезонных
колебаний спроса на туристические услуги в теории. В то же время определены
направления по контролю (нивелированию) уровня интенсивности сезонных колебаний.
Ключевые слова:
сезонность, сезонные колебания, “скользящее среднее”,
стабильная составляющая, сезонная составляющая, случайная составляющая,
сглаживание сезонности.
SMOOTHING OF SEASONAL FLUCTUATIONS IN THE INDICATORS OF
TOURIST ACTIVITY IN THE FIELD OF TOURISM
PhD
Asrakulov Abdurakxmon Sultonovich
Fergana state university
Annotation.
The article systematizes the factors influencing the intensity of fluctuations,
while studying the methodology of smoothing seasonal fluctuations in demand for tourist services
in theory. At the same time, the directions for controlling (leveling) the intensity of seasonal
fluctuations have been determined.
Keywords:
seasonality, seasonal fluctuations, “moving average", stable component,
seasonal component, random component, seasonality smoothing.
UO
‘
K: 338.486
II SON - FEVRAL, 2024
41-49
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
42
Kirish.
Bugungi kunda turizm sohasi jahon iqtisodiyotida jadal rivojlanib borayotgan sohalardan
biri hisoblanib, yuz berayotgan o‘zgarishlar ta’sirida turistik xizmatlarga bo‘lgan talab va uning
taklifi tez sur’atlarda takomillashib bormoqda. Turizm sohasining o‘ziga xos xususiyatlari
sifatida, bi
rinchidan, turistik korxonalar sonining, ikkinchidan, turistik xizmatlarga bo‘lgan
talabning muntazam ravishda juda tez ortib borayotganligini ko‘rsatish mumkin. Jahon
miqyosida turizm sohasida yuz berayotgan bunda o‘zgarishlar asosan yetarli turistik resu
rs
komponentlariga ega bo‘lgan mamlakatlarda, xususan, O‘zbekiston Respublikasida ham
kuzatilmoqda.
Mamlakatimiz turizm sohasidagi asosiy muammolardan biri bu
–
turistik oqimlarning yil
mavsumlari bo‘yicha katta ko‘rsatkichlar oralig‘ida tebranishi hisoblanib, mamlakat darajasida
turizm sohasini barqarorlashtirish borasidagi chora-tadbirlar doirasida ham ushbu masala
zaruriy darajada o‘z yechimini topmayapti.
Turistik mavsumni uzaytirish va sohadagi mavsumiy tebranishlarni tekislash
muammosini hal qilish hududlarda aholini to‘liq ish bilan ta’minlash imkonini kengaytiradi,
turistik obyektlarining moddiy komponentidan foydalanish darajasini oshiradi, tabiiy
resu
rslardan oqilona foydalanishni ta’minlaydi, turistik xizmatlarga talabning mavsumiy
tebranishlarga bog‘liqligini kamaytiradi va, natijada, turistik xizmatlarga bo‘lgan talabni
barqarorlashtiradi. Tadqiqotning maqsadi
–
mavsumiylik omilini hisobga olgan holda turistik
xizmatlarga bo‘lgan talabni boshqarishning nazariy jihatlarini tizimlashtirish va amaliy
tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqotni amalga oshirishda turistik oqimlar harakatidagi mavsumiy tebranishlarning
eng muhim omillarni o‘rgangan holda, turistik xizmatlarga bo‘lgan talab mavsumiy
tebranishlarini barqarorlashtirish, tebranish chastotalarini minimallashtirish borasidagi
tadqiqot uslubiyotlari nazariy jihatdan o‘rganib chiqildi. Shu bilan birga turistik korxonalar
faoliyati tahlilida keskin tebranishlar ko‘rinishidagi ko‘rsatkichlarni tekislash imkonini
beruvchi “eksponensial tekislash” usulidan foydalangan holda trendlarn
ing umumiy
trayektoriyasini aniqlashga harakat qilingan.
Ushbu jarayonda talab mavsumiy tebranishlarini baholash uslubiyotlaridan monografik
tadqiqot, taqqoslash, tizimli tahlil hamda empirik tadqiqot kabi usullardan foydalanildi.
Adabiyotlar sharhi.
Bugungi kungacha turistik xizmatlarga bo‘lgan talabning mavsumiyligidagi tebranishlarni
tekislash bilan bog‘liq izlanishlar bir qator tadqiqotchilar tomonidan amalga oshirilgan.
Turizm sohasidagi mavsumiylik hamda sohada xizmatlarga bo‘lgan talabning
mavsumiylik xususiyatlari V.Antonets tomonidan nazariy tadqiq etilgan bo‘lib, tadqiqotchi o‘z
izlanishlarida asosiy e’tiborni mavsumiy lik omilini hisobga olgan holda turistik korxona
larda
xizmatlarga bo‘lgan talabni boshqarishga qaratgan.
Yana bir qator tadqiqotchilarning ilmiy izlanishlarida mavsumiylik omilining turistik
xizmatlarga bo‘lgan talabga ta’siri tadqiq etilgan. Jumladan, Voloshinova va Oollar
(2019)
tomonidan turizm sohasida mavsumiy tebranishlar muammosining tahlili va mavsumiylik
omilini bartaraf etish strategiyalarini ishlab chiqish masalalari tadqiq etilgan bo‘lsa, Chabanyuk
(2016)
tomonidan turistik xizmatlar taklifiga ta’sir etuvchi omillarni ranjirlash masalasi
o‘rganilgan.
Nazariy tadqiqotlar asosida aniqlangan turistik xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif
mavsumiy tebranishlarini tekislash masalasi esa yana bir guruh tadqiqotchilarning tadqiqot
obyekti hisoblanadi. Xususan, Gubskaya va Ziryanov (2016), Konovalova va Lapteva (2019),
Suranova (2023) hamda Ognevalarning (2016) tadqiqotlarida turistik xizmatlar mavsumiy
tebranishlarini tekislash uslubiyotlari nazariy hamda amaliy jihatdan tadqiq etilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
43
Yana bir tadqiqotchi Shmarkova (2009) tomonidan turistik korxonalar faoliyatidagi
o‘zgarishlar trendlarini shakllantirish jarayonida mavjud mavsumiy tebranishlarni
“sirpanuvchi o‘rtachalar” metodidan foydalangan holda tebranishlar diapazonini qisqartirib
olish vositasida barqaror trendlarni sh
akllantirish yo‘nalishida tadqiqotlar olib borilgan.
Biroq ushbu tadqiqotlar Rossiya Federatsiyasi va boshqa Hamdo‘stlik mamlakatlari
doirasidagi hududlar uchun amalga oshirilgan va mamlakatimizda turistik hizmatlarga bo‘lgan
talab mavsumiyligi hamda mavsumiylik darajasini tekislash masalalari zaruriy darajada
o‘rganilmagan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Turizm sohasida xizmatlarga bo‘lgan talab va sotish hajmini belgilash jarayonida
sohaning mavjud resurs komponentlari hamda turistik mahsulotlar assortimentidan kelib
chiquvchi mavsumiylik omilini yetarli darajada hisobga olish talab etiladi.
Turizm faoliyatidagi mavsumiylik tabiiy-
iqlim sharoitining o‘zgarishi, aholini ish bilan
ta’minlash, turistik mahsulotlar bilan ta’minlash va uni iste’mol qilishning iqtisodiy
xususiyatlari hamda sohaning boshqa xususiyatlari bilan bog‘liq. Asosiy turistik
mavsum
turistik oqimning eng yuqori intensivlik davri hisoblanadi.
Mavsum
–
turistik sayohatning asosiy qismi sodir bo‘ladigan vaqt davri hisoblanib, u bir
yoki bir nechta
turistik fasllardan tashkil topishi mumkin va turizm faoliyatining ma’lum
xususiyatlari uchun vaqt bo‘yicha turli xil mavsumiy tebranishlar yuzaga kelishi mumkin [8].
Mavsumiy tebranishlar deganda turistik faoliyatning ko‘rsatkichlarida vaqt oraliqlaridagi
ko‘tarilish va pasayishlarning muntazam, davriy hodisalari va mavsumiylik tushunilishi kerak.
Mavsumiylik qanday shaklda namoyon bo‘lishidan qat’i nazar, har qanday h
olatda ham uning
ta’siri turizm sohasining faoliyat samaradorligiga salbiy ta’sir qiladi. Mavsumiylikning ta’siri
sohada resurslardan notekis foydalanishga olib keladi hamda xizmatlarni yaratish va boshqa
jarayonlarda o‘zini namoyon qiladi. Hamma hollarda
ham mavsumiylik boshqarib
bo‘lmaydigan omillar ta’sirining natijasidir. Muhim mavsumiy tebranishlar turistik taklifning
past rivojlanish darajasiga xosdir. Zamonaviy xizmat ko‘rsatish darajasi turistik mahsulotlarini
ishlab chiqish va sotishda mavsumiy not
ekislikni ba’zi hollarda bartaraf etishga qodir.
Mavsumiy tebranishlarni keltirib chiqaradigan jarayonlarga bevosita ta’sir qilish imkonsiz
bo‘lgan hollarda ham, texnologik, tashkiliy
-iqtisodiy va boshqaruv jarayonlarini
takomillashtirishda ularning ta’sir
ini hisobga olish kerak.
Turistik faoliyatdagi tebranishlar darajasini barqarorlashtirish uchun asosiy turistik
mavsumni uzaytirish va turistik faoliyat sohasidagi aniq ko‘rsatkichlarning mavsumiy
tebranishlarini tenglashtirish eng muhim masala hisoblanadi. Ushbu masalani hal etish
aholining to‘liq bandligini ta’minlash, sohaning asosiy fondlaridan foydalanish darajasini
oshirish, resurs komponentlaridan oqilona foydalanish, turistik xizmatlarga talabning
mavsumiy tebranishlarga bog‘liqligini kamaytirish va natijada turistik korxon
alar foydasini
oshirish imkonini beradi.
Mavsumiy tebranishlarni hisobga olishning obyektiv zarurati aniq iqtisodiy
muammolarni hal qilishni sezilarli darajada murakkablashtiradi. Mavsumiy iqtisodiy
jarayonlar tendensiyalari evolyutsiyasini boshqarish uchun ularning rivojlanishini o‘lchash,
tahlil qilish va oldindan bilish kerak.
Agar turistik mahsulotlarga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi munosabatlar jarayoni
doimiy davrga ega bo‘lgan davriy tebranishlarni o‘zida aks ettiradigan bo‘lsa yoki yillik
intervalga teng bo‘lsa, unda biz ko‘rsatkichlari uchta komponent –
barqaror (
U
t
), mavsumiy (
S
t
)
va tasodifiy (
ɛ
t
) komponentlarning ta’siri ostida shakllanadigan mavsumiy vaqtli qatorga
asoslanuvchi trenddan foydalanamiz. Trend komponentlarning munosabatlari turiga qarab,
vaqtli qatorni qo‘shimcha model bilan tavsiflash mumkin, ya’ni u
ni ushbu komponentlarning
yig‘indisi sifatida additiv
-
(1) yoki komponentlarning ko‘paytmasi sifatida multiplikativ –
(2)
model ko‘rinishida ifodalash mumkin bo‘ladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
44
𝑌
𝑡
= 𝑈
𝑡
+ 𝑆
𝑡
+ ɛ
𝑡
(t=
1, 𝑡
̅̅̅̅
)
(1)
𝑌
𝑡
= 𝑈
𝑡
· 𝑆
𝑡
· ɛ
𝑡
(t=
1, 𝑡
̅̅̅̅
)
(2)
Bu yerda:
𝑌
𝑡
–
vaqtli qator darajasi;
U
t
–
barqaror komponent;
S
t
–
mavsumiy
komponent;
ɛ
t
–
tasodifiy komponent; t
–
kuzatishlar soni.
Mavsumiy o‘zgarish xususiyatiga ega bo‘lgan turistik faoliyat ko‘rsatkichlari additiv
modellarni qurishda uning
tarkibiy komponentlari mutloq ko‘rsatkichlarda, multiplikativ
modellarda esa nisbiy ko‘rsatkichlarda o‘lchanadi.
Turistik faoliyatni aks ettiruvchi mavsumiy vaqtli qatorlarni o‘rganish statistik tahlilning
zamonaviy usullaridan foydalanishni va shu asosda ishonchli va oqilona prognoz
ko‘rsatkichlarni shakllantirishni talab qiladigan murakkab tadqiqot hisoblanadi. Ush
bu
tadqiqot jarayonida quyidagilarni o‘rganish lozim:
•
mavsumiy vaqtli qator bo‘yicha trendning mavjud yoki mavjud emasligini aniqlash;
•
mavsumiy vaqtli qatorda mavsumiy tebranishlarning mavjud yoki mavjud emasligini
aniqlash;
•
vaqtli qator ko‘rsatkichlaridagi tarkibiy komponentlarni ajratib olish;
•
mavsumiy to‘lqinning o‘zgarish dinamikasini tahlil qilish;
•
trendning mavsumiy tebranishini belgilovchi omillarni tadqiq etish;
•
zaruriy holatlarda model asosida prognoz ko‘rsatkichlarni shakllantirish.
Tahlil jarayonlarida ko‘pincha mavsumiy tebranishlar yildan
-
yilga o‘zgarmaydi deb
taxmin qilinadi. Mavsumiy tebranishlar asosida faoliyat ko‘rsatuvchi turistik korxonalar
faoliyatining aksariyat xususiyatlari uchun bu taxmin noto‘g‘ri, chunki vaqt o‘tishi
bilan
mavsumiylik tebranishlari shakli ham, ko‘lami ham o‘zgaradi. Mavsumiy tebranishlar
o‘zgarishini tahlil qilish zarurati mavjud bo‘lib, u o‘zaro bog‘liq uchta vazifani hal qilishni o‘z
ichiga olishi kerak:
•
har bir davrda mavsumiy tebranish amplitudasi dinamikasini tahlil qilish;
•
mavsumiy tebranishning ekstremal nuqtalari dinamikasini tahlil qilish;
•
mavsumiy tebranish shaklidagi o‘zgarishlarni o‘rganish.
Mavsumiy tebranishlarga asoslangan vaqtli qatorlarni filtrlashning ko‘p usullari avval
tendensiyani, so‘ngra mavsumiy komponentni aniqlaydigan tarzda ishlab chiqilgan bo‘lib,
uning sof shaklidagi tendensiya mavsumiy tebranish dinamikasini tahlil qilish uchun ham
zarurdir.
An’anaviy tarzda mavsumiy tebranishlarni o‘lchashning juda oddiy usullari –
mutlaq
farqlar, nisbiy farqlar hamda mavsumiylik indekslarini qurish usullari qo‘llaniladi. Dastlabki
ikkita usul mavsumiy vaqtli qatorning haqiqiy darajalari va o‘zgarishning asos
iy tendensiyasini
aniqlashda topilgan darajalar o‘rtasidagi farqlarni topishni o‘z ichiga oladi. Mutlaq farqlar usuli
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri ushbu farqlarning kattaligiga, nisbiy farq usuli esa mutlaq farqlarning
mavsumiy vaqtli qatorning tekislangan darajasiga nisbati asosida ishlaydi.
Mutloq yoki nisbiy farqlar usulini amalda amalga oshirishda turistik faoliyat ma’lum bir
ko‘rsatkichining mavsumiy tebranishlari tegishli davrlar uchun farq qilishi va tasodifiy
tebranishlarga xalaqit berishi mumkinligini hisobga olish kerak. Tasodifiy tebranishlarni
bartaraf etish uchun bir necha yillar davomidagi o‘rtacha chetlanishlarni hisobga olish kerak.
Trend komponentining maqbul ifodasini va uning matematik tavsifini izlash mavsumiy
jarayonni o‘rganishda eng muhim nuqta hisoblanadi. O‘rganilayotgan jarayon asosiy
tendensiyasini aniqlashda “sirpanuvchi o‘rtachalar” usuli yoki analitik tekislash usuli
qo‘llaniladi [9].
Sirpanuvchi o‘rtacha qiymatni aniqlashda bir xil miqdordagi darajalardan iborat
kattalashtirilgan intervallar hosil bo‘ladi. Har bir keyingi oraliq avvalgi oraliqning boshlang‘ich
darajasidan asta-
sekin bir darajaga o‘tish orqali olinadi. Shakllangan katta
lashtirilgan
oraliqlarga ko‘ra, darajalar qiymatlari yig‘indisi va unga asoslanib, belgilangan intervalning
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
45
o‘rtasiga ishora qiluvchi harakatlanuvchi o‘rtacha hisoblanadi. Silliqlash oralig‘i qancha uzoq
bo‘lsa, o‘rtacha va aniqlangan tendensiya tekisroq bo‘ladi.
Sirpanuvchi o‘rtacha ko‘rsatkichlarning afzalligi shundaki, ularni hisoblash, talqin qilish,
tasodifiy va davriy tebranishlarni tekislash va o‘rganilayotgan jarayonning o‘zgarishidagi
mavjud tendensiyani aniqlash oson bo‘ladi. Ushbu usulning kamchiligi shu
ndaki, u
ko‘rsatkichning umumiy tendensiyasini matematik model shaklida ifodalashga imkon
bermaydi va shuning uchun prognozlash uchun foydalanib bo‘lmaydi. Sirpanuvchi o‘rtacha
usuli yordamida mavsumiy vaqtli qator tendensiyasini o‘rganish faqat mavsumiy v
aqtli qatorni
oldindan tahlil qilish imkonini beradi.
Mavsumiy vaqtli qator darajasidagi o‘zgarishlarning umumiy tendensiyasini tavsiflovchi
miqdoriy modelni olish uchun qatorni analitik tekislash usulidan foydalanish kerak. Bunday
holda, mavsumiy vaqtli qatorning haqiqiy darajalari analitik model yordamida hisoblangan
darajalar bilan almashtiriladi, ularning optimal shaklini tanlash asosan trend
yekstrapolyatsiyasi natijasini belgilaydi.
Analitik model shaklini tanlashda o‘rganilayotgan turistik faoliyat ko‘rsatkichining
mohiyatini tahlil qilishni hisobga olish kerak. Buning uchun dinamik qatorlar darajalarining
yempirik ma’lumotlarining grafik ko‘rinishini tahlil qilishga murojaat qilish
kerak. Biroq, bu
holatda ham, model turini aniq aniqlash har doim ham mumkin bo‘lmaydi, shuning uchun
tasodifiy tebranishlar ma’lum darajada o‘chirilgan qatorning tekislangan darajalarining grafik
tasvirini tahlil qilishdan foydalanish tavsiya etiladi.
Mavsumiylik indekslarini vaqtli qatorning ma’lum bir haqiqiy darajasining
harakatlanuvchi o‘rtacha usul yordamida hisoblangan darajaga yoki ma’lum bir tendensiya
darajasiga nisbati sifatida hisoblash mumkin. Shubhasiz, ular mavsumiy qatorning turli
darajal
ari uchun turli xil qiymatlarga ega va tekislash usuliga bog‘liq. Mavsumiylik
indekslarining qiymatlarini taqqoslash indikatorning mavsumiy tebranishlarining
o‘zgaruvchanlik tendensiyasini tahlil qilishga imkon beradi.
Shunday qilib, turistik korxonalar faoliyat ko‘rsatkichlarining vaqtli qatorini o‘rganishda
optimal yondashuv sirpanuvchi o‘rtacha ko‘rsatkichlar yordamida ilgari tekislangan vaqtli
qatorni analitik ravishda tekislash, so‘ngra mavsumiy va qoldiq komponentlarning ta’sirini
baholashdir.
Tadqiqot jarayonidagi mavsumiy vaqtli qatorlarni tekislash usullarini asoslashda “Silk
road” turistik korxonasi tomonidan xizmat ko‘rsatilgan turistlar soni ko‘rsatkichlaridan
foydalanildi (1-jadval).
1-jadval
Turistik korxona tomonidan xizmat ko‘rsatilgan turistlar soni
Oylar
Yillar
2020
2021
2022
2023
Yanvar
10
0
0
0
Fevral
0
0
0
5
Mart
0
0
0
6
Aprel
0
49
12
42
May
2
32
50
77
Iyun
30
155
159
128
Iyul
76
139
133
83
Avgust
31
76
84
106
Sentabr
3
26
32
71
Oktabr
0
9
11
15
Noyabr
1
8
0
18
Dekabr
0
1
10
8
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
46
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, turistik korxona tomonidan xizmat ko‘rsatilgan
turistlar soni yillarning alohida oraliqlarida keskin tebranishlar ko‘rinishidagi mavsumiy
o‘zgarish tendensiyasiga ega. Ushbu o‘zgarish tendensiyalarini aniqroq ko‘r
ish maqsadida
turistik korxonadagi faoliyat ko‘rsatkichlarini grafik usulda ko‘raylik (1
-rasm).
Rasmda turistik korxona tomonidan xizmat ko‘rsatilgan turistlar soni ko‘rsatkichida
mavsumiy tebranishlar darajasi aniq ko‘rinib turibdi. Xizmat ko‘rsatilgan turistlar soni yilning
boshidan o‘rtasigacha bo‘lgan davrda o‘sish va yilning o‘rtasidan oxiriga q
arab pasayish
tendensiyasiga egaligi, mavsumiy tebranishlar amplitudasi juda keskin.
1-
rasm. Turistik korxona ko‘rsatkichlarining mavsumiy
tebranishlari
Shunday qilib, biz mavsumiy vaqtli qatorning mavjudligini taxmin qilamiz va uning
xususiyati additiv model -
(3) tomonidan aks ettirilgan. Tadqiqotda o‘z oldimizga
Y
t(tur)
vaqtli
qatorning tarkibiy qismlarini ajratish vazifasini qo‘yamiz. Formula yordamida hisoblangan 12
xonali sirpanuvchi o‘rtacha miqdor asosida sirpanuvchi o‘rtacha usul yordamida umumiy
tendensiyaning xususiyatini o‘rganamiz, bunda tekislash oralig‘ining
uzunligi tebranish
davrining ko‘paytmasi bo‘lishi kerak, bu o‘rganilgan indikator uchu
n 12 oyga teng:
𝑝
𝑡
=
𝑝𝑡−6
2
+𝑝
𝑡−5
+⋯+𝑝
𝑡
+⋯+𝑝
𝑡+5
+
𝑝𝑡+6
2
12
(3)
(3) formula birinchi olti va oxirgi olti darajadan tashqari qatorning tekislangan darajasini
hisoblash imkonini beradi. Qatorning ekstremal darajalarini tiklash uchun biz jarayondan
foydalanamiz: avval birinchi (oxirgi) faol maydonning o‘rtacha mutlaq o‘sishini hisoblaymiz,
so‘ngra vaqtli qatorning boshida (oxirida) oltita tekislangan qiymatni ketma
-ket ayirish orqali
aniqlaymiz.
EViews10 dasturi vositasida tekislangan vaqtli qatorning trend modelini aniqlaymiz:
𝑈
𝑡(𝑡𝑢𝑟)
= −0,024 ∙ 𝑥
2
+ 1,9122 ∙ 𝑥 + 7, 4742
Ikkinchi tartibli polinom modeli ko‘rsatkichning tekislangan qatorini ishonchli tavsiflaydi,
bu determinatsiya koyeffitsiyentining yuqori qiymatida o‘z aksini topadi (R
2
= 0,8447).
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
500
Yanvar Fevral
Mart
Aprel
May
Iyun
Iyil
Avgust Sentyabr Oktyabr Noyabr Dekabr
2020-yil
2021-yil
2022-yil
2023-yil
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
47
2-jadval
O‘rtachalarning
sirpanishi usuli asosida mavsumiylik komponentini hisoblash
Oylar
bo‘yicha
vaqt
parametri,
t
Vaqtli
qatorning
haqiqiy
qiymatlari,
Y
t(tur)
Sirpa-
nuvchi
o‘rtacha,
p
Trend
kompo-
nenti,
U
t(tur)
Haqiqiy qiymat-
larning model
qiymatlaridan
farqlanishi,
Y
t(tur
)- U
t(tur
)
Mavsumiylik
kompo-
nentining
dastlabki
bahosi,
SE
t
Mavsumiy
kompo-
nent,
S
t
Qoldiq
kompo-
nent,
ɛ
t
2020-yil
1
10
17,79
9,36
0,64
-28,32
-28,39
29,02
2
0
16,88
11,20
-11,20
-30,55
-30,61
19,41
3
0
15,97
12,99
-12,99
-31,23
-31,29
18,30
4
0
15,06
14,74
-14,74
-7,86
-7,92
-6,82
5
2
14,15
16,44
-14,44
5,81
5,75
-20,18
6
30
13,24
18,08
11,92
82,78
82,71
-70,80
7
76
12,33
19,68
56,32
71,79
71,73
-15,41
8
31
11,92
21,24
9,76
37,60
37,54
-27,77
9
3
11,92
22,74
-19,74
-4,29
-4,35
-15,39
10
0
13,96
24,20
-24,20
-29,13
-29,19
5,00
11
1
17,25
25,60
-24,60
-31,67
-31,74
7,13
12
0
23,71
26,96
-26,96
-34,17
-34,23
7,27
2021-yil
13
0
31,54
28,28
-28,28
-28,32
-28,39
0,11
14
0
36,04
29,54
-29,54
-30,55
-30,61
1,07
15
0
38,88
30,76
-30,76
-31,23
-31,29
0,53
16
49
40,21
31,93
17,07
-7,86
-7,92
25,00
17
32
40,88
33,05
-1,05
5,81
5,75
-6,79
18
155
41,21
34,12
120,88
82,78
82,71
38,17
19
139
41,25
35,14
103,86
71,79
71,73
32,13
20
76
41,25
36,12
39,88
37,60
37,54
2,34
21
26
41,25
37,05
-11,05
-4,29
-4,35
-6,69
22
9
39,71
37,93
-28,93
-29,13
-29,19
0,27
23
8
38,92
38,76
-30,76
-31,67
-31,74
0,98
24
1
39,83
39,54
-38,54
-34,17
-34,23
-4,31
2022-yil
25
0
39,75
40,28
-40,28
-28,32
-28,39
-11,89
26
0
39,83
40,97
-40,97
-30,55
-30,61
-10,36
27
0
40,42
41,61
-41,61
-31,23
-31,29
-10,32
28
12
40,75
42,20
-30,20
-7,86
-7,92
-22,28
29
50
40,50
42,74
7,26
5,81
5,75
1,51
30
159
40,54
43,24
115,76
82,78
82,71
33,05
31
133
40,92
43,69
89,31
71,79
71,73
17,58
32
84
41,13
44,09
39,91
37,60
37,54
2,37
33
32
41,58
44,44
-12,44
-4,29
-4,35
-8,09
34
11
43,08
44,75
-33,75
-29,13
-29,19
-4,55
35
0
45,46
45,00
-45,00
-31,67
-31,74
-13,26
36
10
45,29
45,21
-35,21
-34,17
-34,23
-0,98
2023-yil
37
0
41,92
45,37
-45,37
-28,32
-28,39
-16,98
38
5
40,75
45,48
-40,48
-30,55
-30,61
-9,87
39
6
43,29
45,55
-39,55
-31,23
-31,29
-8,26
40
42
45,08
45,56
-3,56
-7,86
-7,92
4,36
41
77
46,00
45,53
31,47
5,81
5,75
25,72
42
128
46,67
45,45
82,55
82,78
82,71
-0,16
43
83
45,94
45,32
37,68
71,79
71,73
-34,05
44
106
45,94
45,15
60,85
37,60
37,54
23,31
45
71
45,94
44,92
26,08
-4,29
-4,35
30,43
46
15
45,94
44,65
-29,65
-29,13
-29,19
-0,46
47
18
45,94
44,33
-26,33
-31,67
-31,74
5,41
48
8
45,94
43,96
-35,96
-34,17
-34,23
-1,73
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
48
Y
t(tur)
tendensiyasi analitik modelining mavjudligi
o‘rganilayotgan
mavsumiy qatorning
mavsumiy komponentini ajratib olish imkonini beradi.
S
t(tur)
ning mavsumiy komponentini
quyidagi algoritm asosida hisoblaymiz. Mavsumiylik va tasodifiylik
ta’sirining
umumiy
ta’sirini
baholash uchun biz xizmat
ko‘rsatilgan
turistlar soni (
Y
t(tur)
) qatoridagi chetlanishlardan
sonidan
𝑈
𝑡(𝑡𝑢𝑟)
trenddagi chetlanishlarni hisoblab olamiz (2-jadval).
Tasodifiy
omillarning ta’sirini bartaraf yetish uchun biz o‘sha oylar uchun og‘ish
qiymatlarini (
Y
t(tur)
- U
t(tur)
) o‘rtacha hisoblash orqali SEt mavsumiy komponentining dastlabki
hisob-kitoblarini topamiz. Keyin esa, mavsumiy komponentning dastlabki qiymatlariga tegishli
tartibda o‘zgartirishlar kiritib chiqish kerak, chunki mavsumiylikning o‘rganilayotgan vaqtli
qator ko‘rsatkichlari dinamikasiga umumiy ta’siri neytral bo‘lishi kerak. Additiv model uchun
to‘liq mavsumiy sikl uchun mavsumiy komponent qiymatlari yig‘indisi nolga teng bo‘lishi
kerak.
Mavsumiy komponentning to‘g‘rilangan bahosi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
𝑆
𝑡
= 𝑆𝐸
𝑡
− 𝑆
𝑡
̅
(4)
Bu yerda:
𝑆
𝑡
̅ =
∑
𝑆𝐸
𝑡
12
𝑡=1
12
(4)
Ko‘rilayotgan holatda
𝑆
𝑡
̅ = 0,089
.
Turistik korxona
tomonidan xizmat ko‘rsatiladigan turistlar soni vaqtli qatorining
qurilgan trend modelida monoton pasayish sur’ati bilan ortib borayotgan tendensiya mavjud
degan xulosaga kelishimizga imkon beradi, bu turistik korxona turistik xizmatlar bozorida o‘z
o‘rnini egallaganligini va amalda ushbu ko‘rsatkichning barqaror darajasiga erishganligini
ko‘rsatadi.
Xulosa va takliflar.
Turistik korxonalar tomonidan mijozlarni ko‘proq jalb qilish istagi aniqlangan
tendensiyalarning xususiyatini hisobga olgan holda yetarli strategiyani ishlab chiqish bilan
qo‘llab
-
quvvatlanishi kerak. Shu bilan birga, o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlarning har birining
mavsumiy to‘lqini tebranishining shakllangan formasini hisobga olish kerak. Uning
evolyutsiyasini tahlil qilish iyul oyi
da grafik markazida barqaror cho‘qqilar bor degan xulosaga
kelishimizga imkon beradi. Shu bilan birga, deyarli yillik siklning to‘rtdan uch qismini egallagan
qabul qilinmaydigan uzoq barqaror “o‘lik mavsum” mavjud. Shubhasiz, bu fakt obyektiv
omillarning,
xususan, turistlarning ta’tilni yozda o‘tkazishni afzal ko‘rishlari bilan bog‘liq
bo‘lgan vaqt stereotiplarining ta’siri bilan bog‘liq.
Shu bilan birga, mijozlarni jalb qilish, reklamaning oqilona aralashuvi bilan turli xil xizmat
takliflarini shakllantirish, turizmning muqobil turlarini ommalashtirish, eksklyuziv turlarni
shakllantirish uchun vaqtli qatorning “mavsumdan tashqari” resurslaridan foydalanish uchun
turistik korxonaning yanada takomillashgan strategiyasini ishlab chiqish obyektiv ravishda
mumkin bo‘ladi.
Shunday qilib, qurilgan additiv model asosida mavsumiy to‘lqin tebranishlari shaklining
o‘zgarishini o‘rganish mavsumiy tebranishlarni bartaraf etish yoki chetlanishlar diapazonini
tekislash bo‘yicha maqsadli chora
-tadbirlarni ishlab chiqishga, yangi mijozlarni jalb qilish
uchun turistik korxonalarning strategik faoliyatini malakali muvofiqlashtirishga imkon beradi.
Adabiyotlar / Литература / Reference:
Волошинова М.В., Ооль А.М. (2019) Анализ проблемы сезонных колебаний спроса в
туризме и стратегий по решению сезонности // Актуальные проблемы развития сферы
услуг: Сборник научных трудов. Под редакцией Ю.В. Долматеня, В.А. Ткачева. Санкт
-
Петербург: Санкт
-
Петербургский государственный экономический университет, С. 107
-
114.
Губская К.В., Зырянов А.И. (2016) Сезонность туризма в Пермском крае //
Географический вестник. №2 (37). С. 119
-127.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
49
Дуброва Т.А. Статистические методы прогнозирования / Т.А.Дуброва. –М.: Филинь,
1998.
Коновалова Е.Е., Лаптева Е.В., Крапивко И.А. (2019) Экономика впечатлений как
инструмент по сглаживанию сезонности в индустрии гостеприимства / Е.Е.
Коновалова, Е.В. Лаптева, И.А. Крапивко // Вестник ассоциации вузов туризма и сервиса.
‒ №2. ‒ С. 93
-102.
Огнева, Н.В. (2016) Событийный туризм как метод корректировки сезонных
колебаний в индустрии гостеприимства / Н. В. Огнева, А. К. Эмексузян, Л. В. Штомпель //
Молодежь
-
науке
-
VII. Актуальные проблемы туризма, спорта и бизнеса: Материалы
Всероссийской научно
-
практической конференции студентов, аспирантов и молодых
ученых, Сочи, 21–22 апреля 2016 года. –
Сочи: Сочинский государственный университет, –
С. 180
-183.
Суранова О.А. (2023) Меры управления по сглаживанию сезонных колебаний на услуги
средств размещения туристов / О.А.Суранова / Геополитика и экогеодинамика регионов.
–. №1. –
С. 208
-219.
Чабанюк О.В. (2016) Ранжирование факторов сезонности, влияющих на туристское
предложение / О.В. Чабанюк // Вестник РМАТ. ‒ №1. ‒ С. 25
-32.
Чудновский А.Д. Управление индустрией туризма: учеб. пос. / А.Д. Чудновский, М.А.
Жукова, В.С. Сенин. —
М.: КНОРУС, 2004. —
448 с.
Шмаркова Л.И. (2009) Новый подход к анализу эволюции сезонных колебаний
характериятик деятельности туристских фирм / Л.И.Шмаркова / Известия ТулГУ.
Экономические и юридические науки. Вып. 1. –С. 134
-146.
