Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
165
YENGIL SANOAT KORXONALARIDA ICHKI AUDIT JARAYONLARI VA UNING
SAMARODORLIGINI OSHIRISH ISTIQBOLLARI
i.f.d., dots.
Maxmudov Azamat Normuradovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0000-0002-1260-9433
Annotatsiya.
Maqolada auditorlik faoliyatini tashkil etishda axborot dasturiy ta’minotning
ahamiyati ochib berilgan, xususan, ichki audit maqsadlari uchun tahliliy amallardan foydalanish,
bunda ilg‘or xorijiy tajribalar asosida mamlakatimiz to‘qimachilik va tikuv
-trikotaj
korxonalarida iqtisodiy tahlilni tashkil etish bo‘yicha takliflar berilgan.
Kalit so‘zlar:
auditorlik faoliyati, ichki audit, tahliliy amallar, dasturiy ta’minot, xorijiy
kompyuter dasturlar, auditni avtomatlashtirish bo‘yicha milliy dasturlar.
ПРОЦЕССЫ ВНУТРЕННЕГО АУДИТА НА ПРЕДПРИЯТИЯХ ЛЕГКОЙ
ПРОМЫШЛЕННОСТИ И ПЕРСПЕКТИВЫ ПОВЫШЕНИЯ ИХ ЭФФЕКТИВНОСТИ
Д.э.н., проф.
Махмудов Азамат Нормурадович
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В статье раскрыто значение информационно
-
программного
обеспечения организации аудиторской деятельности, в частности, даны предложения с
учетом современное зарубежного опыта по использованию аналитических процедур для
целей внутреннего аудита, а также, по организации экономического анализа на
текстильных и швейно
-
трикотажных предприятиях страны.
Ключевые слова:
аудиторская деятельность, внутренний аудит, аналитические
процедуры, программное обеспечение, зарубежные компьютерные программы,
национальные программы по автоматизации аудита.
INTERNAL AUDIT PROCESSES IN LIGHT INDUSTRIAL ENTERPRISES AND PROSPECTS
FOR IMPROVING THEIR EFFECTIVENESS
DSc, prof.
Makhmudov Azamat Normuradovich
Tashkent State University of Economics
Annotation.
The article reveals the importance of information and software for the
organization of audit activities, in particular, proposals are made taking into account the best
foreign experience on the use of analytical procedures for the purposes of internal audit, as well
as on the organization of economic analysis at the country's textile and sewing and knitting
enterprises.
Key words:
audit activity, internal audit, analytical procedures, software, foreign computer
programs, national audit automation programs.
UO
‘
K:
33с5(с52):658
II SON - FEVRAL, 2024
165-173
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
166
Kirish.
2022
–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasiga
muvofiq iqtisodiyotimiz rivojlanishining muhim tarmoqlaridan biri hisoblangan yengil sanoat
korxonalariga
yo‘naltirilayotgan xorijiy investitsiyalarning samaradorligini oshirish hamda
zamonaviy texnika va texnologiyalardan foydalanish asosida to‘qimachilik sanoati mahsulotlari
ishlab chiqarish hajmini 2 baravar va charm-poyabzal mahsulotlari ishlab chiqarishni 3
baravarga ko‘paytirish vazifasi belgilangan (Farmon, 2022).
Iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirishda auditorlik faoliyatini xalqaro standartlarga
transformatsiya qilish jarayonida amalga oshirilayotgan islohotlarni ilmiy-nazariy jihatdan
asoslash muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentabrdagi «O‘zbekiston
Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida»gi qarori
bu sohadagi muhim qadam bo‘ldi. Mazkur qarorga binoan O‘zbekiston Respublikasi Ax
borot
texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi bilan birgalikda 2019 yilning 1
apreliga qadar muddatda auditorlik tashkilotlari hamda buxgalterlar va auditorlarning
respublika jamoat birlashmalari bilan o‘zaro elektron hamkorlikka mo‘ljallangan O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligining «Audit» dasturiy majmuasini ishlab chiqishni ta’minlash
vazifasi belgilab qo‘yildi (Farmon, 2022).
O‘z navbatida iqtisodiyotda raqamli texnologiyalardan keng foydalanish auditorlik
faoliyati, auditorlik tekshiruvlarining tashkiliy va metodologiyasiga ham zarur o‘zgarishlarni
kiritishni talab etmoqda. Audit amaliyotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarning ta
hlili uni tashkil
etish an’anaviy usuldan intellektual usulga o‘tayotganligini ko‘rsatmoqda. Fikrimizcha, audit
metodologiyasi ham texnologiyalarga asoslanmog‘i lozim. Auditni raqamlashtirish jarayoni
bosqichma-bosqich amalga oshirilishi maqsadga muvofiq.
Adabiyotlar sharhi.
Iqtisodchi olim Xusainov va Kushmatovning (2021) fikricha: “...raqamli biznes muhiti
ichki audit funksiyasiga uch jihatdan ta’sir qiladi. Birinchidan, bu uning miqyosiga ta’sir qiladi.
Ichki auditni rejalashtirishning moslashuvchanligi va talab qilinadigan raqamli
ma’lumotlarning o‘sishi kutilmoqda va axborot texnologiyalari (IT) xavflari tobora muhim
ahamiyat kasb etadi, ayniqsa kiberxavfsizlik tahdidlari. Ikkinchidan, ichki auditorlar tomonidan
amalga oshiriladigan konsalting xizmatlariga talab yuqori, uchinchidan, raqamlashtirish ichki
auditorlarning kundalik vazifalarida ishlash amaliyotini o‘zgartirmoqda”.
Professor Xasanov va boshqalarning (2003) “Ichki audit korxonaning o‘zi tomonidan
amalga oshiriladi, uning vazifasi xarajatlar shakllanishi ustidan ichki xo‘jalik nazorati, rejadagi
smeta va me’yorlardan chetga chiqishlarni aniqlash, ularning sabablarini t
ahlil qilish va
javobgar shaxslarni aniqlash, moliya-
xo‘jalik faoliyati zaxiralarini qidirish va korxonani
samarali boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun zaruriy axborot bilan ta’minlashdan iborat”
degan fikrini to‘liq qo‘llab
-quvvatlaymiz.
Bu borada Dusmuratovning (2003) quyidagi fikrini e’tirof etamiz: “Ichki auditorlar o‘zlari
ishlaydigan korxonalar faoliyatini tekshiradi. Ammo, ular qoidaga ko‘ra, korxona ma’muriyati
(direktorlar kengashi) tarkibiga kiradilar”.
AQShlik iqtisodchi S.Rozensveigning fikricha: “Ichki auditning (Robotic Process
Automation- RPA) jarayonlarni robotik avtomatlashtirish tashabbusida erta ishtirok etishi
umumiy boshqaruv asoslari va jarayonlar dizayni bo‘yicha muvozanatli muhokama, xavflar
ni
baholash va kelishuvni ta’minlaydi”.
Mazkur tushunchaga Karimov (2006) quyidagicha yondashgan: “Ichki audit korporativ
boshqaruv, nazorat hamda risklarni boshqarishni baholash va ularning samaradorligini
oshirishga nisbatan tizimga solingan va puxta tashkil etilgan yondashuv orqali qo‘yilgan
maqsadlarga erishishga yordam beradi”.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
167
Ichki audit sohasida chuqur ilmiy izlanishlar olib borgan iqtisodchi olim Ilxomov (2018)
o‘z asarlarida: “Ichki audit boshqaruv nazoratining ajralmas va muhim elementi bo‘lib
hisoblanadi” degan ta’rifni bergan.
Rossiyalik olima Prodanova (2006) Ichki auditning maqsadiga quyidagicha ta’rifni
keltirgan: Ichki auditning maqsadi
–
bu tashkilot boshqaruv organlariga ichki nazorat
tizimining turli
bo‘g‘inlari ustidan samarali nazoratni amalga oshirishda ko‘maklashish
.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada ichki auditni tashkil etish jarayonida axborot-dasturiy va tahliliy vositalaridan
foydalanish samaradorligini oshirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borilgan.
Unda analiz,
sintez, guruhlash, taqqoslash va koeffitsientlar kabi usullardan samarali foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Iqtisodiyotni raqamlashtirish o‘z navbatida raqamli audit modelini ishlab chiqishni
ijtimoiy-iqtisodiy zaruratga aylantirdi. Audit metodologiyasining istiqboldagi rivojlanishi
auditorlik risklarini boshqarishga yo‘naltirilgan konsepsiyaga asoslanishi zarur. Demak,
raqamli iqtisodiyot sharoitida nafaqat auditning nazariy masalalari, balki, uning uslubiyoti va
amaliyotida ham strategik islohotlarni amalga oshirish talab etiladi.
Bu borada xalqaro amaliyotda tan olingan SoftExpert Audit kompyuter dasturiga e’tibor
qaratadigan bo‘lsak, u audit jarayonini kompleks ravishda amalga oshirishga mo‘ljallangan.
Mazkur dastur yagona integratsiyalashgan platformada auditni rejalashtirish, tayyorlash, audit
rejalari, dasturlari va nazorat varaqalarini ishlab chiqish, auditni o‘tkazish, hisobot tuzish va
monitoring qilishgacha bo‘lgan barcha bosqichlarni kompleks boshqaradi.
Auditning mazkur kompyuter dasturi ichki audit, operatsion audit, IT-auditi, mol yetkazib
beruvchilar bilan muomalalar auditi, risk va xavf-xatarlarni baholash, audit sifatini nazorat
qilish kabi barcha turdagi funksiyalarni bajaradi. To‘liq va moslashuvch
an xususiyatga ega
bo‘lgan SoftExpert Audit dasturining SoftExpert Suite ilovasidan aktivlar, kapital, majburiyatlar
va biznes jarayonlarini boshqarish, investitsion loyihalar tahlili, moliyaviy hisobot auditi kabi
sohalarda foydalanish samarali hisoblanadi.
SoftExpert Suite maxsus ilovasi ijtimoiy mas’uliyat, boshqaruv, sifat, ekologiya, tibbiyot
va moliyaviy xavfsizlik bilan bog‘liq xalqaro standartlar talablari asosida ichki va tashqi auditni
amalga oshirishga xizmat qiladi. Bunda auditorlar aniq, real vaqtda ishonchli axborotga ega
bo‘lgan funksiyalar, qulay, intuitiv tushunarli portallar orqali audit sifatini monitoring qilish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Buning natijasida quyidagilarga erishiladi:
auditni rejalashtirish, amalga oshirish, hisobot berish va kuzatishgacha bo‘lgan barcha
audit jarayonlarini avtomatlashtirishga; auditorlarga alohida auditorlik topshirig‘idan to to‘liq
yillik audit dasturigacha rejalashtirish imkoni yaratiladi; audit natijalarini rasmiylashtirishni
maqbullashtiradi, qidiruv jarayonini avtomatlashtiradi va zarur bo‘lganda tuzatuvchi
harakatlar rejalarini amalga oshiradi;
vazifalarni avtomatik belgilash va amalga oshirish, bildirishnomalar va elektron pochta
ogohlantirishlari bilan audit davri va vaqtini optimallashtiradi; qidiruv tizimidan foydalanish
orqali audit bilan
bog‘liq hisob hujjatlariga tegishli barcha axborotlarni yagona
makonda boshqarish auditning izchilligi va yaxlitligini ta’minlaydi; auditning ish hajmi, ko‘lami
va vaqtini to‘g‘ri belgilanishini ta’minlash maqsadida audito
rning profillarini
muvofiqlashtiradi;
tarmoqlar, loyihalar, bo‘limlar, aktivlar, jarayonlar, mahsulotlar va boshqalar bilan
integratsiyalashuv orqali audit jarayoni ko‘lamini belgilaydi; ilova vositasida ko‘rib chiqish va
tasdiqlash jarayonini avtomatlashtirish.
uchun axborot oqimlarini osonlik bilan sozlash imkoniyati yaratiladi; auditorga oflayn
rejimda foydalanish uchun audit tekshiruviga taalluqli
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
168
axborotlarni yuklab olish imkonini beradi;
Web sahifalar yoki pdf formatlar orqali hisobot berish va axborot almashishni
avtomatlashtiradi.
Iqtisodiyotimizda qo‘llanilayotgan «Audit planning» dasturining maxsus ilovasi «Audit
Sampling» dasturi auditorlik tekshiruvining ma’lum bir ob’ektiga ixtisoslashgan bo‘lib, u
auditning barcha jarayonlarini to‘liq qamrab ololmaydi. Bu ilova bank tizimida k
redit portfelini
auditdan o‘tkazishda moliyaviy holat va barqarorlikni aniqlashda ijobiy samara bermoqda.
Shuni inobatga olib, yengil sanoat korxonalari faoliyatining auditi jarayonida moliyaviy
barqarorlikni aniqlash maqsadida ushbu dastur va uning ilovasidan foydalanishni tavsiya
qilamiz.
Auditni rejalashtirish va amalga oshirishdagi muhimlilik tamoyilidan samarali
foydalanish auditga ajratilgan qisqa muddatda katta hajmdagi tekshiruvlarni amalga oshirish,
umumlashtirish, auditorlik hisoboti va xulosasini tayyorlashga sharoit yaratadi.
1-jadval
Auditorlik tekshiruvlarida muhimlilik darajasini baholashning
taklif etilayotgan variantlari
T.r.
Ko‘rsatkichlar
O‘sish, mln.
so‘m
%
Kamayish,
mln. so‘m
%
1-variant:
Aktivlar:
1.
Pul mablag‘lari
1 000,0
2
1 000,0
2
2. Debitorlik qarzlari
15 000,0
30
5 000,0
10
3. Tovar-moddiy zaxiralar
34 000,0
68
44 000,0
88
Jami muhimlilik
50 000,0
100
50 000,0
100
2-variant:
1.
Pul mablag‘lari
10 00,0
2
1 000,0
2
2. Debitorlik qarzlari
5 000,0
10
1 000,0
2
3. Tovar-moddiy zaxiralar
24 000,0
48
24 000,0
48
Jami aktivlar bo‘yicha
30 000,0
26 000,0
Passivlar:
4. Kapital
2 000,0
4
3 000,0
6
5. Qisqa muddatli majburiyatlar
13 000,0
26
17 000,0
34
6. Uzoq muddatli majburiyatlar
5 000,0
10
4 000,0
8
Jami passivlar
20 000,0
24 000,0
Jami muhimlilik darajasi
50 000,0
100
50 000,0
100
Audit va sifat nazoratining xalqaro standartlari (ASNXS) muhimlikni tamoyilini ikki
standart orqali yoritib beradi:
-320-
sonli AXS «Auditni rejalashtirish va bajarishda muhimlik»;
-450-
sonli AXS “Audit o‘tkazish jarayonida aniqlangan buzib ko‘rsatishlarni baholash”.
320-sonli auditning xalqaro standartida moliyaviy hisobot auditni rejalashtirish va
auditni o‘tkazishda muhimlik konsepsiyasini qo‘llashda auditorning javobgarligi keltirilgan.
450-sonli auditning xalqaro standartida moliyaviy hisobotda aniqlangan xatoliklarni
baholashda muhimlik konsepsiyasi qanday qo‘llanilishi kerakligi uqtiriladi. Yuqorida
keltirilgan ikkala standart ham auditordan xatoliklarni auditni rejalashtirish jarayonida
59
Muallif ishlanmasi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
169
aniqlaganda, muhimlik darajasini o‘zgartirish mumkinligi to‘g‘risidagi munosabatni talab
qiladi. Biroq, biror standart u yoki bu tekshirilayotgan moliyaviy hisobotning aniq
ko‘rsatkichlariga doir muhimlik darajasiga nisbatan aniq talablarni o‘zida mujassam
qilmagan
(ASNXS)
Iqtisodchi olim Tulaevning (2021) yozishicha: «Muhimlik tushunchasi deganda moliyaviy
hisobotni buzishning eng yuqori qiymati tushuniladi, undan boshlab ana shu hisobotning
malakali foydalanuvchisi uning asosida to‘g‘ri xulosalar chiqarish va to‘g‘ri qaror
lar qabul
qilishga qodir bo‘lmay qoladi».
Jadvalning ko‘rsatishicha, auditorlik tekshiruvlari jarayonida muhimlilikni baholash
birinchi variantda balansning joriy aktivlari qismiga qaratilgan bo‘lsa, ikkinchi variantda balans
passividagi kapital va majburiyatlar salmog‘i bilan ham aniqlash taklif
etilganligi diqqatga
sazovordir.
Muhimlilik chegarasi aniqlanmagan va tuzatilmagan buzib ko‘rsatishlarning umumiy
yig‘indisi moliyaviy hisobot uchun o‘rnatilgan muhimlilik darajasidan oshib ketishi ehtimolini
maqbul bo‘lgan past darajagacha kamaytirish maqsadida auditor tomonidan optimal
qilib
belgilangan summa yoki foizlarni anglatadi. Talabga qarab, operatsiyalar, schotlar qoldiqlari
yoki ochib beriladigan ma’lumotning ayrim turlari bo‘yicha o‘rnatilgan muhimlilik darajasi yoki
darajalaridan auditor tomonidan kamroq qilib o‘rnatilgan sum
ma yoki summalar ham
«muhimlilik chegarasi» deb ataladi.
Auditorlik tashkilotlari uchun muhimlilik darajasini belgilashda quyidagi omillar hisobga
olinadi:
xatolikning mutloq miqdori;
xatolikning nisbiy miqdori (xatoni moliyaviy hisobotning shakllari
bo‘yicha umumiy summasiga nisbatan tahlil qilinishi);
xatolikning yig‘ma qiymati;
hisobot moddalarining mazmuni (xatolikka moyil moddalar);
aniq shartlar
–
hisobot kimga mo‘ljallangan: aksiyadorlar (foyda),
banklar
(pul oqimi), investorlar (foyda va pul oqimi); noaniqlik (faoliyatning davomiyligi va
uzluksizligi, bankrotlik
belgilarining mavjudligi).
Muhimlilik darajasini belgilashda foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobot bo‘yicha quyidagi
ko‘rsatkichlar hisobga olinadi:
-
tovar aylanishidan
–
0,5-1,0 %;
-
yalpi foydadan
–
1,0 - 2,0 %;
-
soliqqa tortilgunga kadar foydadan
–
5,0%; Balans xisoboti moddalari bo‘yicha:
-
xususiy kapital summasidan
–
5,0 %; - aktivlar qiymatidan
–
1,0 - 2,0 %.
Aniqlangan xato summasi keltirilgan ko‘rsatkichlardan yuqori bo‘lsa, bunday xato muhim
xato, deb hisoblanadi.
Rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqib, muhimlilik darajasini baholashda
taqsimlanmagan foyda summasiga asosan quyidagi taxminiy ko‘rsatkichlardan foydalanishni
tavsiya etamiz:
-
xato summasi 5% gacha bo‘lsa –
muhim emas,
-
xato summasi 5% dan 10% gacha bo‘lsa –
muhim bo‘lishi mumkin,
- xato summasi 10%
dan yuqori bo‘lsa –
doimo muhim hisoblanadi.
Muhimlilik darajasini belgilash bosqichlarini quyidagi bo‘limlarga ajratamiz.
Testdan o‘tkazish va rejalashtirish bosqichi:
1-
bosqich. Muhimlilik to‘g‘risida dastlabki mulohaza.
2-
bosqich. Segmentlarga muhimlilik to‘g‘risidagi dastlabki mulohazani qo‘llash.
Natijalarni baholash:
3-bosqich. Segmentlardagi haqiqiy xato summasini aniqlash.
60 Audit va sifat nazoratining xalqaro standartlari. I qism. 1jild.
–
T.: «Sano
-
standart», 2014, b. 501.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
170
4-bosqich. Xaqiqiy xato summalarining umumiy miqdorini aniqlash.
5-bosqich. Umumiy haqiqiy xato summasini dastlabki mulohaza summasi bilan
solishtirish.
Auditni rejalashtirish va amalga oshirishdagi muhimlilik tamoyilidan samarali
foydalanish auditga ajratilgan katta hajmdagi tekshiruvlarni amalga oshirish, umumlashtirish,
ichki auditorning hisoboti, dalolatnomasi va xulosasini tayyorlashga sharoit yaratadi.
Muhimlilik chegarasi aniqlanmagan va tuzatilmagan buzib ko‘rsatishlarning umumiy
yig‘indisi moliyaviy hisobot uchun o‘rnatilgan muhimlilik darajasidan oshib ketishi ehtimolini
maqbul bo‘lgan past darajagacha kamaytirish maqsadida auditor tomonidan optimal
qilib
belgilangan summa yoki foizlarni anglatadi.
2-jadval
«INDORAMA KOKAND TEXTILE» aksiyadorlik jamiyati xorijiy korxonasining
sotishdan olingan daromadlari va xarajatlari таҳлили
mln.so‘m
Ko‘rsatkichlar
2019
2020
2021
2022
2023
1.Moliyaviy natijalar
ko‘rsatkichlari
Sotishdan olingan tushum
740 430
871 094 1 024 816
1 205 666
1 418 431
Sotilgan maxsulotning tannarxi
464 378
530 647
599 082
781 296
920 568
Davr xarajatlari, jami
170 911
201 072
251 515
212 173
238 034
Shu jumladan:
Ish haqi
61 053
71 827
72 984
79 963
99 089
Ijara haqi
65 151
76 648
103 925
77 872
60 157
Asosiy vositalarning eskirishi
24 395
28 700
45 498
34 376
18 917
Kredit foizlari
20 312
23 897
29 109
19 962
59 870
Sof foyda
105 141
139 375
174 219
212 197
259 829
Sof foyda marjasi%
14,2%
16%
17%
17,6%
18,3%
Jadvalning ko‘rsatishicha, tadqiqot ob’ektida sotishdan olingan tushumning yillar
kesimida oshishi kuzatilgan.
Uning ta’sirida mos ravishda maxsulot tannarxi ham o‘sib borgan.
Davr xarajatlari esa 2023 yilda 2019 yilga nisbatan
139 foizga o‘sgan, biroq 2021 yilga nisbatan olganimizda, bu xarajatlar 94,6 foizga
kamayganligini guvohi bo‘lamiz. Sof foyda marjasi yillar davomida mos ravishda 2019 yilda
14,2%; 2020 yilda 16%; 2021 yilda 17%; 2022 yilda 17,6%; va 2023 yilda 18,3 %ni tashkil
etganligini ijobiy holat sifatida baholash lozim.
Muhimlilik to‘g‘risida dastlabki mulohaza, 50 000,0 mln.so‘m.
Tegishli auditorlik tadbirlarini belgilash (muhokama, qo‘shimcha testlar belgilash, qaror
qabul qilish va boshqalar) natijasida dastlabki mulohazaga tuzatish kiritiladi.
Auditorlik tahliliy amallari natijasida jami aktivlar va taqsimlanmagan foyda bo‘yicha
quyidagi haqiqiy holat aniqlandi:
Balans, mln.so‘mda.
1.
Pul mablag‘lari –
100 000,0
2.
Debitorlik qarzlari
–
450 000
3.
Tovar-moddiy zahiralar
–
550 000 Jami aktivlar - 1 000 000
4.
Taqsimlanmagan foyda - 1 000 000
61
«INDORAMA KOKAND TEXTILE» AJ xorijiy korxonasi moliyaviy hisobot ma’lumotlari asosida muallif hisob
-kitobi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
171
Maqolada hozirgi paytda amaliyotda keng
qo‘llanilayotgan «E
-
views», «Stata» va «Excel»
dasturlari imkoniyatlaridan foydalanib, ekonometrik modellashtirish yordamida moliyaviy
natijalarga ta’sir etuvchi omillarning uzoq muddatli prognozi ishlab chiqilgan va amaliyotga
joriy etilgan. Bugungi kunda auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishda raqamli
texnologiyalardan foydalanish jarayonida auditirlik tekshiruvi muddati qisqaradi va auditor
tomonidan sarflanadigan mehnat hajmi salmoqli darajada kamayadi. Bu esa auditorlik
tekshiruvi natijalari sifatining oshishiga sabab bo‘ladi.
3-jadval
«BETLIS TEKSTIL» MChJning 2018
-2023 yillardagi moliyaviy natijalari
ko‘rsatkichlari dinamikasi
ming so‘m
Ko‘rsatkichlar
2018
2019
2020
2021
2022
2023
Sof tushum, ming so‘m
44 073
679
82 466
323
76 045
393
74 245
844
98 945
423
135 322
545
Asosiy faoliyat foydasi %
54
40
42
37
18
11
Soliq
to‘languncha
foyda %
12
5
9
13
13
6
Sof foyda %
7
3
8
11
9
5
Jadval ma’lumotlarining ko‘rsatishicha, tadqiqot ob’ektining sof tushumi 2023 yilda 2018
yilga nisbatan 3 martadan ortiq bo‘lgan, ammo asosiy faoliyatning foydasi 43 foizga, soliq
to‘languncha foyda 6 foizga va sof foyda 2 foizga kamayganligini guvohi bo‘lamiz.
4-jadval
«BETLIS TEKSTIL» MChJning 2022
-2026 yillardagi moliyaviy natijalarining
prognoz ko‘rsatkichlari [13],
ming so‘m
Ko‘rsatkichlar
2022
2023
2024
2025
2026
Sof
tushum, ming so‘m
175 919 309 228 695 101 297 303 631 386 494 721 502 443 137
Asosiy faoliyat foydasi %
40
34
30
34
50
Soliq to‘languncha foyda %
16
10
6
10
26
Sof foyda %
12
7
4
7
19
Jadval tahlili natijasida 2022
–
2026 yillarda korxonaning moliyaviy natijalari
ko‘rsatkichlari bo‘yicha ijobiy tendensiyalar kutilmoqda. Xususan,
2026 yilda 2022 yilga
nisbatan o‘sish 3 marta, asosiy faoliyat foydasi 10 foizga, soliq to‘languncha foyda 10 foizga va
sof foyda 7 foizga o‘sishi prognoz ma’lumotlari asosida tasdiqlandi.
Maqolada amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida «BETLIS TEKSTIL» MChJning 2016
-
2021 yillardagi moliyaviy natijalari dinamikasi va 2022-2026 yillarda kutilayotgan prognoz
ko‘rsatkichlari diagramma ko‘rinishida ishlab chiqilgan.
62
«BETLIS TEKSTIL» MChJning 2018
-
2023 yillardagi moliyaviy va statistik ma’lumotlari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
172
1-
rasm. «BETLIS TEKSTIL» MChJning 2018
-2023 yillardagi moliyaviy natijalari
dinamikasi va 2022-
2026 yillarda kutilayotgan prognoz ko‘rsatkichlari
Yuqoridagi panel ma’lumotlari va prognoz ko‘rsatkichlarini kompyuter dasturlari
yordamida qayta ishlash natijasida auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishga, shuningdek,
auditorlik hisoboti hamda xulosasini xalqaro standartlar asosida tayyorlashga imkoniyat
yaratiladi.
Xulosa va takliflar.
Audit jarayonida muhimlilikni aniqlash va riskni baholashda tahliliy amallardan
foydalanish yuzasidan ishlab chiqilgan tavsiyalar natijasida auditni xalqaro standartlar asosida
tashkil qilish imkoniyati yuzaga keladi.
Yengil sanoat
tizimida AKTda qayta ishlashga mo‘ljallangan raqamlashtirilgan hisob
registrlarining takomillashtirilgan shakllari hamda «Tarmoq korxonalarida xarajatlar –
mahsulot hajmi
–
foyda» Zanjiri asosida iste’mol qiymatini shakllantirishning ishlab chiqilgan
mexanizmini tarmoq korxonalari faoliyatiga tatbiq qilish ijobiy samara beradi.
Yengil sanoat korxonalarida «Audit
-
sampling», «SoftExpert Audit» dasturlari asosida
mahsulot tannarxi va moliyaviy natijalar auditini o‘tkazish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar hamda
to‘qimachilik va tikuv
-trikotaj korxonasining mahsulot tannarxi va moliyaviy n
atijalariga ta’sir
etuvchi ko‘rsatkichlarning 2025 yilgacha ishlab chiqilgan prognozini amaliyotga joriy etish
maqsadga muvofiq.
Adabiyotlar / Литература / Reference:
Dusmuratov R.D. (2003) Audit asoslari. Darslik.
–T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi
.
-612 b.
Farmon (2022) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentabrdagi
«O‘zbekiston Respublikasida Auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora
-tadbirlari
to‘g‘risida»gi PQ
-3946-son. https://lex.uz/docs/3914502
Farmon (2022) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi “2022 —
2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF
-60-
son. https://lex.uz/docs/5841063 .
Ilhomov Sh.I. (2018) Audit. Darslik. - T.: Iqtisodiyot.
Karimov N.F. (2006) Tijorat banklarida ichki audit. Monografiya. T.: Fan.
№ 5, sentabr
-oktabr.
Prodanova N.A
. (2006) Внутренный аудит, контроль и ревизия. –
М.: Налог Инфо, с. 42.
63
«BETLIS TEKSTIL» MChJning 2018
-
2023 yillardagi moliyaviy va statistik ma’lumotlari
0
100000000
200000000
300000000
400000000
500000000
600000000
2016
2017
2018
2019
2020
2021
22
20
2023
2024
2025
2026
%
0
%
10
%
20
%
30
40
%
%
50
%
60
Sof tushum
Asosiy faoliyat foydasi %
Soliq to’langungacha foyda %
Sof foyda %
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
173
Seth Rosensweig. Robotic Process Automation (RPA): A primer for internal audit
professionals.
https://www.pwc.com/us/en/services/consulting/cyber
security-
riskregulatory/library/robotic-process-automation-internal-audit.html
Tulaev M.S. (2021) Auditda muhimlik darajasini aniqlash metodikasini rivojlantirish.
«Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar» ilmiy elektron jurnali.
Xasanov B.A., Aliboev Z.A., Zokirova M.Sh. (2003) Ichki auditni avtomatlashtirish asoslari. -
T.: Fan, 162 b.
Xusainov Sh.A., Kushmatov J.M. (2021) Raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali ichki
auditni takomillashtirish. "Science and Education" Scientific Journal. August 2021 / Volume 2
Issue 8.
https://cyberleninka.ru/article/n/ra-amli-tehnologiyalarni
auditni takomillashtirish.
