Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
58
RAQAMLI LOGISTIKANI RIVOJLANTIRISHDA AXBOROT
TEXNOLOGIYALARNI O’RNI
I.f.d., prof.
Karriyeva Yaqutxon
Т
oshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID:
0000-0002-5397-3987
PhD, dots.
Masharipova Shahlo
Toshkent iqtisodiyot va texnologiya institute
ORCID: 0009-0008-1416-0116
Karriyeva Shahnoza
Т
oshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0000-0002-2665-2803
Karriyev Karimbergan
Тoshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID:
0009-0005-2194-0688
Sobirova Nilufar
Тoshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID:
0009-0003-8613-7015
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Ozbekistonda raqamli logistikani rivojlantirishda
axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari togrisida fikr yuritiladi. Raqamli
logistikaning rivojlanishi ham davlatga, ham aholiga va eng muhimi kompaniyalarga
qo‘shimcha imkoniyat va qulayliklar yaratadi. Hozirgi kun
da har bir tarmoqdagi korxonalar
raqamli texnologiyalarni o'zlashtirmoqdalar va o'zlarining modellarini yangi raqamli
transformatsiya tendentsiyalari asosida qayta shakllantirmoqdalar. Kompaniyalar yangi
jarayonlarni taklif qilishda davom etishyapti yoki mavjudlarini o'zgartiryapti. Bundan
tashqari, Yangi kompaniyalar madaniyatini yaratish, hatto iste'molchilarning o'zgaruvchan
ehtiyojlari va bozor, mijozlar talablarini qondirish uchun mijozlar yangi tajribalarini joriy
etishyapti. Xususan, Logistika va transport sohasidagi raqamli o'zgarish tarmoq
kompaniyalariga yangi texnologiyalarning afzalliklaridan foydalanishga va doimiy ravishda
kengayib borayotgan bozorda raqobatbardosh bo'lishga yordam beradi. raqamli logistikani
rivojlantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari organilib ilmiy-uslubiy
va amaliy taklif va ва tavsiyalar keltirilgan.
Kalitli sozlar:
raqamli iqtisodiyot, logistika, raqamli texnologiyalar, globallashuv,
raqamli transformatsiya, samara, raqamli logistika, strategiya, raqamli texnologiyalar,
raqobat, transport tizimi, raqamli platforma, konseptsiya.
UO
‘
K:
6.03.2:6П2.15.7
III SON - MART, 2024
58-68
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
59
РОЛЬ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В РАЗВИТИИ ЦИФРОВОЙ ЛОГИСТИКЕ
д.э.н., проф
.
Карриева Якутxан
Ташкентский государственный экономический университет
PhD
, доц
.
Машарипова Шахло
Ташкентский институт экономики и технологии
Карриева Шахноза
Ташкентский государственный экономический
Карриев Каримберган
Ташкентский государственний экономический университет
Собирова Нилуфар
Ташкентский государственний экономический университет
Аннотация.
В данной статье рассматриваются возможности использования
информационных технологий в развитии цифровой логистики в Узбекистане. Развитие
цифровой логистики создает дополнительные возможности и удобства как для
государства, так и для населения, а главное, для компаний. Сегодня компании во всех
отраслях используют цифровые технологии и меняют свои модели на основе новых
тенденций цифровой трансформации. Компании продолжают предлагать новые
процессы или модифицировать существующие. Кроме того, создание новой
корпоративной культуры, даже введение нового
опыта работы с клиентами для
удовлетворения меняющихся потребностей потребителей и рынка, требований
клиентов
.
В частности, цифровая трансформация в сфере логистики и транспорта
поможет сетевым компаниям воспользоваться преимуществами новых технологий и
быть конкурентоспособными на постоянно расширяющемся рынке. Организованы
возможности использования информационных технологий в развитии цифровой
логистики,представлены научно
-
методические и практические предложения и
рекомендации.
Ключевые слова:
цифровая экономика, логистика, цифровые технологии,
глобализация, цифровая трансформация, эффективность, цифровая логистика,
стратегия, цифровые технологии, конкуренция, транспортная система, цифровая
платформа, концепция.
THE ROLL OF INFORMATION TECHNOLOGIES IN THE
DEVELOPMENT OF DIGITAL LOGISTICS
DSc, prof.
Karrieva Yakutxan
Tashkent State University of Economics
PhD, assoc. prof.
Masharipova Shahlo Adambaevna
Tashkent economy and institut
Karrieva Shakhnoza
Tashkent State University of Economics
Karriyev Karimbergan
Tashkent State University of Economics
Sobirova Nilufar
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article discusses the possibilities of using information technologies in the
development of digital logistics in Uzbekistan. The development of digital logistics creates
additional opportunities and conveniences for both the state and the population, and most
importantly, for companies. Today, companies across all industries are digitizing and changing
their models based on new digital transformation trends. Companies continue to offer new
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
60
processes or modify existing ones. In addition, the establishment of a new corporate culture, even
the introduction of a new customer experience to meet the changing needs of consumers and the
market, customer requirements. In particular, digital transformation in logistics and transport
will help network companies take advantage of new technologies and be competitive in an ever-
expanding market. the possibilities of using information technologies in the development of digital
logistics are organized, scientific, methodological and practical proposals and recommendations
are presented.
Keywords:
digital economy, logistics, digital technologies, globalization, digital
transformation, efficiency, digital logistics, strategy, digital technologies, competition, transport
system, digital platform, concept.
Kirish.
Mamlakatimizda oxirgi yillarda iqtisodiyotni shu jumladan transport va logistika
sohalarini keng qamrovli raqamlashtirishni jadallashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu
borada Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning
«
R
aqamli O‘zbekiston –
2030»
(Farmon, 2020)
strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” gi 6079
-
sonli farmoni muhim ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, Raqamli iqtisodiyot bugungi kunda
dunyoning ko‘plab mamlakatlari
iqtisodiyotiga jadal kirib bormoqda. Raqamli
texnologiyalarning tez sur’atlar bilan rivojlanishi, iqtisodiyotning globallashuv jarayonlarini
tezlashtirishini yuzaga keltirdi.
Iqtisodiyotning barcha jabhalarida ulardan samarali tarzda foydalanish bugungi kun
talabiga aylanmoqda. Raqamli transf
ormatsiya tez sur’atda o‘zgarayotgan bugungi kun dunyosi
uchun asosiy vositadir. Bundan tashqari raqamli logistikani rivojlantirish asosida mamlakat
iqtisodiyotida jadal rivojlantirishga erishish mumkin.
Mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish, barcha tarmoqlar va sohalarda,
eng avvalo, iqtisodiy sohalarda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng
joriy etish bo‘yicha kompleks chora
-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Darhaqiqat, respublikamizda raqamli iqtisodiyotni shakllantirish bo'yicha qator farmon
va qarorlar qabul qilinmoqda. Bularga O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 19-
fevralda «Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari
to'g'risida»gi
(Farmon, 2018)
hamda 2020-yil 2-
martdagi «2017
-2021 yillarda
O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar
strategiyasini «Ilm, ma'rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili»da amalga o
shirishga oid
davlat dasturi to'g'ris
ida»gi Farmonlarini misol keltirishimiz mumkin.
Xususan, mamlakatimizda so’ngi yillarda olib borilayotgan “Raqamli O‘zbekiston –
2030”
strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora tadbirlari to‘g‘ris
idagi
Farmonga muvofiq
mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish bo’yicha keng
qamrovli ishlar amalga oshirish reja qilingan.
Hozirda logistika dunyoda ham, O‘zbekistonda
ham raqamli tarmoqlardan biridir, bu logistikani o‘rganayotgan chet el
m
anbalarida o‘z aksini
topmoqda. Logistika sohasidagi yangi tendensiyalarning aksariyati logistika sohasida raqamli
texnologiyalarni rivojlantirishdagi yangiliklarsiz amalga oshmaydi. Shu bilan birga logistika
sohasida zamonaviy raqamli texnologiyalardan foydalanish mamlakat iqtisodiy
raqobatdoshligini oshirishning maqsadli omilidir (Farmon, 2020).
Mamlakatimiz rivojlanishining hozirgi bosqichida innovatsiya insoniyat taraqqiyoti va
iqtisodiy oʻsishning asosiy omiliga aylanmoqda.
Globallashuv jarayonida raqamli iqtisodiyotning doimiy rivojlanib borishi insoniyat va
ijtimoiy hayot oʻzgarishiga jiddiy taʼsir koʻrsatmoqda. Zamonaviy texnika va texnalogiyalar
ishlab chiqarishni va barcha sohalarni modernizatsiyalashga katta taʼsir koʻrsatmoqda.
Samarali iqtisodiy faoliyat nafaqat ishlab chiqarish strategiyasi, balki mamlakatning iqtisodiy
salohiyatini kuchaytirishni ham belgilaydi. Xususan, logistika sohasida ham innovatsiyalar
asosida moddiy va axborot oqimlari harakati yanada jadal ta’minlanmoqda. Bundan tas
hqari,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
61
xalqaro yuk aylanmasini tashkil etishda yordam beruvchi transport sohasida ham keng
ko’lamda raqamlashgan, avtomatlashgan zamonaviy vositalar qo’llanmoqda. Davlatlar
o'rtasidagi transport aloqalarini rivojlantirish esa avvaldan xalqlarni birlashtirish, iqtisodiyotni
rivojlantirish va madaniyatlarni o'zaro boyitish asosiy vositalaridan biri edi. Qadim
zamonlardanoq transport yo’nalishlari davlat daromadlarining asosiy manbalaridan biri
hisoblanadi. Vaqt o'tishi bilan transport hayotimizning ajralmas qismiga aylandi. Hozirda esa,
biz hayotmizning hech bir daqiqasini logistika va transportsiz tasavvur eta olmaymiz.
Zamonaviy
dasturiy
taminot
vositalarining,
raqamli
texnologiyalarning
mamlakatimizdagi logistika va transport tizimida keng qo’llanilmaganlig
i, eskilik tarqitining
hamon mavjudligi, taminot jarayonining optimal tashkil etilmaganligi, logistik kuzatuv
tizimining rivojlanmaganligi. Bularning deyarli barchasining sabablari va ularga yechim va
takliflar ushbu maqoladan ko’zlangan asosiy masaladir.
Raqamli
logistika va uning o’ziga xos xususiyatlari, logistikada raqamli texnologiyalarni
qo’llash masalalari bir qancha xorijlik iqtisodchi
-olimlar tomonidan tadqiq qilingan va hozirgi
kunda dunyo olimlari o’rstasida qizg’in mazulardan biri hisoblanadi.
Jumladan,
O’zbek olimlari
ham juda ko’plab qimmatli fikrlarini bayon etishgan.
Yuqoridagi mualliflarning ilmiy izlanishlari tadqiqot sifatida tanlanayotgan mavzuga u
yoki bu darajada bog’liq bo’lsa
-da, ularning hech birida logistika va transportni mamlakat
miqiyosi
da rivojlantirish masalalari tadqiqot obyekti sifatida qo’yilmagan va o’rganilmagan.
Jahon iqtisodiyoti, innovatsiyalar kundan-kunga rivojlanayotgan bir davrda Yangi
g’oyalar
-
Yangi O’zbekiston shiori ostida barcha sohalarni tubdan isloh qilish,
xususan logistika
va transport sohasida ham innvovatsiyalarni joriy etish lozim. Masalan, yuklarni yetkazib
berishda , turli zamonaviy aqilli texnika yutuqlaridan foylangan holda , yukning holati , sifatini
belgilangan joygacha to’liq, o’z vaqtida , tegishl
i algoritmlar asosida nazorat qila oladigan yaxlit
onlayn qobiqni tashkil etish.
Adabiyotlar sharhi.
Raqamli logistika va uning o’ziga xos xususiyatlari, logistikada raqamli texnologiyalarni
qo’llash
masalalari bir qancha xorijlik iqtisodchi-olimlar tomonidan tadqiq qilingan va hozirgi
kunda dunyo olimlari o’rstasida qizg’in mazulardan biri hisoblanadi. Jumladan,mamlakatimiz
olimlari ham juda ko’plab fikrlarini bayon etishgan.
Logistika va ta'minot zanjiri tizimida raqamlashtirish tobora ortib borayotgan strategik
rol o'ynaydi; katta ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish qobiliyati, tezkor va ishonchli yetkazib
berish imkoniyatlariga ega jismoniy tarmoq bilan birgalikda ma'lumotlarning ko'rinishi va
ulanishining yaxshilanishi logistika unumdorligi va ta'minot zanjiri tarmoqlariga sezilarli ta'sir
ko'rsatadi. Logistika va ta'minot zanjiri tizimida raqamlashtirishning paydo bo'lishi, qabul
qilinishi va namoyon bo'lishini dekonstruksiya qilish institutsional va sanoat jarayonlari va
o'zgarishlari haqida kengroq tushuncha beradi.
Globallashuv, savdo o'sishi va transportning butun dunyo bo'ylab tartibga solinishi
natijasida logistika muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bugungi kunga kelib Ko'pgina firmalar
logistika xizmatlarini logistika firmalariga topshirmoqdalar, shunda ular asosiy biznesga
e'tiborni qaratishlari va xarajatlarni kamaytirish va moslashuvchanlikni yaxshilash
imkoniyatlaridan foydalanishlari mumkin. Iqtisodiy nuqtai nazardan globallashuv
tendentsiyasini turtki beradigan ikkita makro omil paydo bo'ladi (Frankel, 2000). Birinchisi,
sodir bo'lgan tovarlar, xizmatlar va kapital oqimidagi to'siqlarning kamayishi. Ikkinchi omil -
bu texnologik o'zgarishlar, asosan hozirgi yillarda aloqa, axborotni qayta ishlash va transport
texnologiyalaridagi keskin o'zgarishlar.
Myuller, (2004), Eng muhim bo'g'in, Internetdan foydalangan holda global IT-ulanishlar
tarmog'i bo'lgan dunyo axborot tizimini yaratish ekanligini ta'kidlaydi. Axborot texnologiyalari
tizimi odatdagi va mobil telefon tarmog'i tomonidan sun'iy yo'ldosh aloqasi orqali qo'llab-
quvvatlanmoqda.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
62
Lianguang va Xertz (2017) ma'lumotlariga ko'ra «Logistika sohasi logistika firmalarining
o'sishi va bozordagi qo'shilish tufayli doimiy ravishda o'sib boradi. Ba'zi logistika firmalari
hatto bugungi kunda dunyodagi eng yirik
firmalar qatoriga kiradi”. Bundan ko’rinadiki, Internet
raqamli logistikaning rivoj topishining asosiy omillaridan biri ekanligi takidlanadi.
Yevropa olimlari Flint, Larsson, Gammelgaard va Mentzerning (2011) maqolalariga ko'ra,
logistika sohasi orqada qolib ketgan deb hisoblanishining asosiy sabablaridan biri bu "logistika
tadqiqotlar, innovatsiyalar, zamonaviy kontseptsiyalarning deyarli e'tiborsiz qoldirganligi"dir.
O'zining texnologik yangilashda davom etayotgan jahon bozori korxonalarni yangiliklarni yangi
usullarini izlashga majbur qildi. Strategik nuqtai nazardan, tashkilotlar (aniqrog'i logistika
tashkilotlari)
o'zlarining
raqobatchilariga
qaraganda
"atrof-muhit
bilan
to'g'ri
muvofiqlashtirish orqali yaxshiroq va tezroq o'rganishlari kerak. Sanoat kontseptsiyasi
rivojlanib borayotganligi sababli logistika kontseptsiyasi ham rivojlandi. Logistika sanoati
"ishlab chiqaruvchilarning yuqori samaradorlikka bo'lgan talablarini doimiy ravishda oshirish
va yuqori darajadagi xizmat ko'rsatish uchun mijozlarning talablarini doimiy ravishda oshirish"
ning asosiy xususiyatlarini ishlab chiqishga urg'u berdi (Maslaric, Nikolicic, 2016). Amaldagi va
kelajakdagi sanoat amaliyotiga duch keladigan logistika tashkilotlarining yangi
kontseptsiyasini ishlab chiqish zarur. Yechim yangi operatsion, tashkiliy va boshqaruv
standartida - Internetda bo'lishi mumkin. Ushbu fikrlar Benalt Montrevil (Kanada Laval
universiteti Iqtisodchi akademigi) ning asosiy g'oyasi hisoblanadi. Ushbu nazariya logistika
tashkiloti o'zlarining biznes modellarini raqamlashtirish uchun zarurligini ko'rsatmoqda.
Biznes modellarini raqamlashtirish logistika kompaniyalariga o'zaro maqsadga erishish uchun
tandemda ishlashga imkon berishi mumkin.
Transport, haqiqatan ham, farqli ravishda import va eksport bozorlarini bog'lashda
muhim rol o'ynaydi, shuningdek, butun dunyoda keng tarqalgan tashkilotlarning ishlarini bit
biriga bog’lab turadi. So'nggi paytlarda jahon iqtisodiyoti sezilarli darajada o'zgardi;
glob
allashuv yangi logistika “Raqamli
l
ogistika”ga o’zgarishi kun sayin ma’lum bo’lib ulgurdi.
Globallashuv nafaqat yangi bozorlar bilan aloqada bo'lish imkoniyatini yaratibgina qolmay,
balki o'sha mijozlar ishonchini qozonish uchun kurashayotgan nufuzli ishtirokchilar
raqobatchilariga ham ta'sir qildi.
Bugungi kunda yuk tashuvchilar o'z bizneslarining tashqi ko'rinishini o'z mamlakatlari
chegaralarini o'zgartirishni va zo'ravonlik tanlovidan omon qolish uchun xarajatlarini tartibga
solishni talab qilmoqdalar. Yuk tashish tarix davomida, asosan, farovonlik asosan xalqaro va
mintaqalararo savdo-sotiqqa bog'liq bo'lgan insoniyatning muhim faoliyati bo'lgan. Aslida
transport kommunikatsiya, xalqaro standartlashtirish va savdoni liberallashtirish bilan bir
qatorda globallashuvning to'rtta asoslaridan biri deb nomlangan (Kumar va Hoffmann,).
Logistika ta'minot zanjirining boshidan oxirigacha axborot oqimlari bilan bog'liq bo'lgan
tovarlarning birlashishi va saqlanishini anglatadi. Logistikada juda ko'p asoslar mavjud,
masalan, tovarlar, materiallarni boshqarish, qayta ishlash strategiyasi rejasi va shunga o'xshash
ma'lumotlarni yig'ish, saqlash va qidirish, ishonchli va iqtisodiy jihatdan foydali transport
tizimi integratsiyalashgan logistika.
Firmalarning global raqobat muhitida samaradorligini oshirish uchun transport va
tarqatish tizimlariga qo'shilishining shaffof usullari mavjud. Biroq transport logistika tizimlari
qayta ishlanmagan materiallar, butlovchi qismlar va tayyor mahsulotlar bozorining ekologik va
ishlab chiqarish turlariga qarab turlicha bo'ladi, har xil strategiyalarning asosiy maqsadi
mavjud. Umumiy maqsad - to'g'ri mahsulotni o'z vaqtida kerakli joyga etkazish, shu sababli
saqlash xarajatlari kamayadi.
Iqtisodiy globallashuv shuni anglatadiki, dunyoda ish bilan bandlik va moliyaviy bozorlar
birlashib bormoqda. Iqtisodiy nuqtai nazardan globallashuv tendentsiyasini turtki beradigan
ikkita makro omil paydo bo'ladi (Frankel, 2000). Birinchisi, sodir bo'lgan tovarlar, xizmatlar va
kapital oqimidagi to'siqlarning pasayishi. Ikkinchi omil - bu texnologik o'zgarishlar, asosan
hozirgi yillarda aloqa, axborotni qayta ishlash va transport texnologiyalaridagi keskin
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
63
o'zgarishlar. Myuller, (2014), eng muhim bo'g'ini Internetdan foydalangan holda global IT-
ulanishlar tarmog'i bo'lgan dunyo axborot tizimini yaratish ekanligini ta'kidlaydi. Axborot
texnologiyalari tizimi odatdagi va mobil telefon tarmog'i tomonidan qo'llab-quvvatlanmoqda.
Menejmentni rivojlantirish instituti (IMD World Competitiveness Center
30
) tomonidan
e’lon qilib boriladigan har yi
lgi jahon raqamli raqobatdoshlik reytingida 2020 yil yakunlari
bo‘yicha yuqori o‘nlikda
AQSH, Sigapur, Daniya, Shvetsiya, Gonkong, Shvetsariya, Niderlandiya,
Janubiy Koreya, Arab Amirligi, Norvegiya va Finlandiya davlatlari yetakchilik qilib kelmoqda.
Markaz
iy osiyo mamlakatlaridan esa birgina Qozog‘iston Respublikasi reytingda qatnashgan
bo‘lib, 2022
-
yil yakunlari bo‘yicha 35 o‘rinni egallagan.
Mamlakatimizda ham so ‘nggi yillarda raqamli iqtisodiyotni keng joriy qil
ish va uni
rivojlantirish borasida qator chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. O ‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2018-yil 3-
iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” PQ
-3832-son Qarori mamlakatimizda raqamli
iqtisodiyotni rivojlan
tirishning “tamal toshi” bo‘lganligini ta’kidlash joiz. Qarorda
respublikamizda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo‘yicha bir qator muhim vazifalar
belgilab berilgan bo‘lib, ulardan, “raqamli iqtisodiyotni yana
da rivojlantirish uchun innovatsion
g‘oy
alar, texnologiyalar va ishlanmalarni joriy etish sohasida davlat organlari va tadbirkorlik
sub’ektlarining yaqin hamkorligini ta’minlash” 8 bugungi kunda o‘ta dolzarb masalalardan
bo‘lib qolmoqda
(Qaror, 2018).
Raqamli texnologiyalar iqtisodiyotning muhim
tarmog ‘i hisoblangan transport sohasida
ham keng qo‘llanilib kelinmoqda. Bunda asosiy e’tibor transport va logistika sohasida xizmat
ko‘rsatish va texnikalarni boshqarish, mijozlarga xizmat ko‘rsatish kabi jarayon
larni
raqamlashtirishga asosiy e’tibor q
ar
atilayotgan bo‘lsada, transport sohasida faoliyat
ko‘rsatayotgan korxonalar amaliyotida moliyaviy holati, kreditga layoqatliligi, samaradorlik
ko‘rsatkichlarini chuqur tahlil qilish orqali ularning faoliyatiga baho
berish bo‘yicha raqamli
texnologiyalar un
chalik yetarli emasligi ma’lum bo‘lmoqda.
Transport sohasini 2021-2023 yillarda yanada rivojlantirish maqsadida amalga
oshiriladigan loyihalarni moliyalashtirish maqsadida umumiy qiymati 5759,9 mln. dollar
investit
siyalar o‘zlashtirilishi rejalashtirilga
n
bo‘lib, bundan 311,8 mln. dollari tijorat banklari
kreditlarini tashkil etadi.10 Ushbu jarayonlarni o‘z vaqtida va sifatli amalga oshirish esa sohada
faoliyat ko‘rsatayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliy
aviy barqarorligi va kreditlarni
o‘z vaq
ti
da qaytara olish qobiliyatining mavjudligiga bog‘liqdir. Bundan tashqari, transport va
loistika xizmatlarini ko‘rsatuvchi bir qancha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini yanada
rivojlantirish va yuqori o‘sish
sur’atlarini ta’minlash ularga ajratila
yotgan kreditlar miqdoriga
ham bog‘liqdir. Jumladan, 2020 yilda transport va kommunikatsiya sohasiga respublikamiz
tijorat banklari tomonidan 4336,4 mlrd. so‘mlik kreditlar ajratilganligi ushbu soha korxonalari
kreditga layoqatliligini baholashning zamonaviy usullarini joriy etishni taqazo etadi. Raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirishda milliy iqtisodiyotimizning muhim tarmog‘i hisoblangan bank
tiziminig roli g‘oyat ulkandir. Zero, respublikamizda iqtisodiyotning barcha
soha va
tarmoqlarini rivojlantirishda bank kreditlari ham muhim ahamiyat kasb etadi
Тa
dqiqot
ме
todikasi.
Maqolada raqamli iqtisodiyot va
raqamli logistika boyicha маvjud bolgan ilmiy
таdqiqotlar qilindi.Bu
jarayonda guruhlash, dinamik, qiyoslash, deduktiv, mantiqiy, analitik,
iqtisodiy tahlil va boshqa usullaridan keng foydalanildi.
Таh
lil va natijalar muhokamasi.
Bugungi kunda har bir sohadagi kompaniyalar raqamli texnologiyalarni o'zlashtirmoqda
va raqamli transformatsiyaning yangi tendentsiyalari asosida o'z modellarini qayta
shakllantirmoqda. Kompaniyalar yangi jarayonlarni taklif qilishda yoki mavjudlarini
30
The 2021 IMD World Competitiveness Ranking.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
64
o'zgartirishda davom etmoqda. Bundan tashqari, yangi kompaniyalar madaniyatini yaratish va
hatto iste'molchilar va bozorning o'zgaruvchan ehtiyojlarini, mijozlar talablarini qondirish
uchun yangi mijozlar tajribasini joriy etish. Xususan, logistika va transport sohasidagi raqamli
o‘zgarishlar tarmoq kompaniyalariga yangi texnologiyalardan foydalanishga va tobora
kengayib borayotga
n bozorda raqobatbardosh bo‘lishga yordam beradi.
So'nggi yillarda kompaniyalar logistika va ta'minot zanjirini boshqarish vositalari va
texnologiyalarida sezilarli o'zgarishlarga duch kelishdi. Kompaniyalar korporativ axborot
tizimlarini keng ko‘lamli avtomatlashtirishga o‘ta boshladilar va o‘zlarining virtual
ma
’lumotlar
bazalarini shakllantirgan holda elektron tijorat platformalari va elektron tijorat xizmatlari
ishtirokchilariga aylanishdi. baholanmoqda.
Juda kop Amerika olimlari transport va logistika sohasini raqamlashtirishda
innovatsiyalarni ahamiyati katta deb bilishadi. Biroq ,taniqli McKinsey xalqaro boshqaruv
konsalting kompaniyasi (Jeneva, 2020)
tahlilchilarining fikriga ko’ra ma’lumot bu logistika
sohasini raqamlashtirishda asosiy unsur hisoblanadi va undan foydalanish qobilyati
kompaniyalarning raqamlashish darajasini ifodalab beradi.
1-rasm. Logistikani raqamlashtirishdagi asosiy omillar
31
Raqamli innovatsiyalar logistika ishtirokchilariga samaradorlikni oshirish va xarajatlarni
kamaytirish, shuningdek, yangi biznes imkoniyatlarini izlash imkonini beradi. Ushbu
transformatsiya to'rtta asosiy tendentsiyaga asoslangan "Logistika 4.0" deb nomlangan yangi
paradigmaga olib keladi.
Turkum
Raqamli innovatsiyalar
Ma'lumotlar
Ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlash
Logistika nazorat minorasi
Kengaytirilgan haqiqat
Jismoniy tashishning yangi usullari
Haydovchisiz yuk mashinalari/transport vositalari
Robotlarni boshqarish
Dronlar
Raqamli platformalar bozori
Katta transchegaraviy platforma
Umumiy tashish imkoniyati
Umumiy ombor hajmi
2-rasm. Logistika 4.0 Raqamlashtirish davri
32
31
Muallif ishlanmasi
32
Muallif ishlanmasi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
65
Misol tariqasida Amerika Qo'shma Shtatlari logistika bozorini oladigan bo'lsak, bu bozor
hozirda ulkan raqamlashtirishga guvoh bo'lmoqda desak mubolag'a bo'lmaydi. Masalan,
Amazon, JB Hunt va Ch kabi yirik yetkazib beruvchilar. Robinson o'z faoliyatida raqamli
texnologiyalar, dronlar va bulutli texnologiyalardan foydalanadi. Hech kimga sir emaski, u yirik
loyihalarni moliyalashtirmoqda. Bularning barchasi iste'mol talabini qondirishga qaratilgan
sa'y-harakatlardir. Logistika sanoati butun dunyo bo'ylab 4 trillion dollardan ortiq daromadga
ega bo'lgan ulkan bozor bo'lib, elektron tijoratdan tortib ishlab chiqarish va yuqori
texnologiyalargacha bo'lgan turli biznes tarmoqlariga ta'sir qiladi. Hozirgi vaqtda logistikani
raqamlashtirishda bir qator zamonaviy texnologiyalarni joriy etish dolzarb ahamiyat kasb
etmoqda.
3-rasm. Logistikada ustuvor ahamiyatga ega bo'lgan eng yaxshi texnologiyalar
33
Yuqoridagi chizma shuni ko’rsatadiki logistika tizimi bir qancha zamonaviy
texnalogiyalarni va axborolar oqimi yordamida shakillanadigan murakkab malumotlar bazasi
yordamida hosil bo’lgan murakkab bir yaxlit tizim sifatida qaraladi. E’tibor beradigan bo’lsak,
Logistikani raqamlashuvida asosiy manbalar bo’lib iqtisodiy malumoptlar ta
hlili va va uning
internet provayderlarida shakillantirilgan maxsus dasturlar tashkil etadi. Bundan tashqari,
istemolchilarga hizkmat ko’rsatish sifatini yanada yaxshilash maqsadida , masalan, yuklarni
sifatli,o’z vaqtida, ishonchli, belgilanga muddat ichi
da yetkazdirib berilishini taminlashda turli
xil dasturlardan , robototexnika vositalaridan hamda dronlardan keng foydalanilmoqda .
Avtomatlashtirish. Ishlab chiqarish va xizmatlarni avtomatlashtirish transport sohasini
raqamlashtirishning asosiy yechimlari
dan biri bo‘lishini talab qiladi.
Mobillik xizmat sifatida (Mobility as a Service-MaaS) transport xizmatlarining turli
shakllarini talab bo'yicha foydalanish mumkin bo'lgan yagona mobillik xizmatiga birlashtiradi
(Hudkins, 2021). MaaS operatori mijozning talabini qondirish uchun transport
imkoniyatlarining turli menyusini osonlashtiradi. MaaS foydalanuvchilari uchun ularning
harakatchanlik ehtiyojlarini qondirish va individual sayohatlarning noqulay qismlarini va
mobillik xizmatlarining butun tizimini hal qilishda yordam berish orqali eng yaxshi xizmatni
shakllantiradi. Boshqacha qilib atganda transport
sohasida ko’plab ishtirokchilar turli xil
jarayonlarda o’zaro munosabatga kirishadi. Masalan: Buyurtmachi yuklarni online
buyurtirganda, sotib olganda yoki
yetkazib berilishini ta’minlashda , yukning
belgilangan joyga
havfsiz yetkazib borlishini monitorin
g qilishda bir vaqtning o’zida turli xil subyektlar bilan
33
GEODIS
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
66
aloqaga kirishadi. Bu aloqani to’la to’kis, ishonchi bo’lishini esa raqamli platformalar,
integrats
ion dasturlar va aloqa texnalogiyalari ta’mi
nlab beradi. Quyida rasmda anashunday
raqamli integratsion mobillik tasvirlangan.
4-rasm. Zamonaviy mobillik integratsiyasi
34
Bundan tashqari, hozirda rivojlangan mamlakatlarda barcha iqtisodiy sohada
raqamlas
htirish jarayoni qizg’in pallasida desam mubolag’a bo’lmaydi. Bunga yaqqol misol
sifatida Gollandiyaning Rotterdam portini keltirish mumkin. Ushbu port "dunyodagi eng ilg'or
port" deb nomlanadi, chunki port zamonaviy texnologiyalarni qabul qilishda yetakchi
hisoblanadi. Portning to‘liq avtomatlashti
rilgan konteyner terminallari yuklarni tushirish
uchun kompyuterda dasturlashtirilgan kranlardan foydalanadi, ishlab chiqarish hajmini
oshirish, qayta ishlash ko‘rsatkichlarini yaxshilash va mehnat sarfini kama
ytirishga xizmat
qiladi. Wall Street Journal ma'lumotlariga ko'ra, avtomatlashtirish Gollandiya portiga umumiy
unumdorlikni 30 foizga oshirish imkonini beradi.
Xulosa va takliflar.
Maqolaning xulosa qismida mamlakatimiz logistika va transport tizimini tubdan isloh
qilish, zamonaviy texnika va texnolo
giyalar, innovatsion g’oyalar asosida
raqamlashtirish
bo’yicha taklif va umumiy xulosalar keltirilgan va uni amalga oshirish bosqichlari bo’yicha
tavsiyalar berilgan.
Logistika va transport sohasi bugungi kunda raqamlashtirish tufayli jiddiy o'zgarishlarni
boshdan kechirmoqda. Raqamlashtirish darajasi ko'p jihatdan operatsiyalar tezligini, aniqligini
belgilaydi va ta'minot zanjirining moslashuvchanligi va moslashuvchanligini rivojlantirish
imkoniyatlarini beradi. Bu kompaniyalar va ularning mijozlari uchun yangi istiqbollarga olib
keladi:
. Mamlakatimizda Innovatsion transport-logistika tizimlarini yaratishda innovatsion
transport-
logistika tizimlarini yagona raqamli platforma asosida shakllantirish bo‘yicha
bosqichma-bosqich ishlarni amalga oshirish taklif etilmoqda. Ushbu ish bosqichlari maqola
mualliflar tomonidan zamonaviy raqamli texnologiyalarga asoslangan innovatsion transport-
logistika tizimini yaratish uchun asos o'rganilmoqda.
Bizning fikrimizcha, mamlakatimiz transport-logistika tizimida raqamli platformani
o‘rganish bo‘yicha quyidagi
ishlarni amalga oshirish kerak:
34
Muallif ishlanmasi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
67
-
innovatsion transport va logistika o‘zaro hamkorligida yetkazib berish zanjirida raqamli
platformalar uchun yagona kirish nuqtasini yaratish;
- ta'minot zanjiri ishtirokchilari o'rtasida transport va logistika ma'lumotlarining samarali
almashinuvini qo'llab-quvvatlash;
- ishtirokchilarga zarur ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlash uchun tashqi taqsimlangan
tizimlardan foydalanish imkonini beruvchi transport va logistika sohasida qo'shma innovatsion
tadqiqotlar uchun talab qilinadigan umumiy standartlar;
- ta'minot zanjirlari ishtirokchilarini aniqlash va ularning o'zaro hamkorligini ta'minlash
uchun tashqi axborot tizimlari, shu jumladan xorijiy tizimlar bilan integratsiya;
- transport-logistika
operatsiyalari bo‘yicha o‘zaro hisob
-kitoblarni boshqarishni
ta’minlash, raqamli platforma ishtirokchilari o‘rtasida transport
-
logistika sohasini o‘rganishda
infratuzilmadan birgalikda foydalanish;
- ta'minot zanjiri ishtirokchilarining raqamli platformalari va yetakchi logistika
markazlari bilan o'zaro aloqa qilish uchun texnologik interfeyslarni amalga oshirish.
Rivojlangan xorijiy davlatlarga nazar tashlaydigan bo‘lsak, yuqorida qayd etilgan
jarayonl
ar bundan bir necha o‘n yillar avval to‘liq
amalga oshi
rilganini ko‘rishimiz mumkin.
Xususan, AQSh, Germaniya, Fransiya, Angliya, Turkiya, Singapur, BAA, Xitoy, Malayziya, Koreya,
Yaponiya va boshqa mamlakatlarda transport sohasi to‘liq avtomatlashtirilg
an. Buning
natijasida transport sohasi yillar davomida har tomonlama rivojlanib borayotgani, jarayonlar
raqamli texnologiyalar orqali amalga oshirilayotganini ko‘rishimiz mumkin. Hozirgi kunda
ushbu mamlakatlar “Aqlli shahar” konsepsiyasi asosidagi sun’iy
intellektdan foydalangan holda
yangi bosqichga
o‘tayotganini ko‘rishimiz mumkin.
Demak, mamlakatimizni rivojlangan davlatlar qatoriga qo‘ymoqchi bo‘lsak, avvalo, har bir
sohani alohida rivojlantirish orqaligina muammolarni hal etishimiz, belgilangan maqsadlarga
erishishimiz mumkin. Transport sohasiga raqamlashti
rishni joriy etish bilan bog‘liq quyidagi
muammolarni ta’kidlash lozim:
-
respublikamizdagi asosiy yo‘lovchi va yuk lokomotivining deyarli barcha hududlarda
raqamlashtirilmaganligi;
- aholiga xizmat ko
‘rsatuvchi jamoat transporti tizimini yagona
ma’lumotla
r bazasiga
raqamlashtirish va barcha hududlarni qamrab oluvchi 3D xaritalar mavjud emasligi;
-
yo‘lovchi va yuk tashish bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar va mijozlar o‘rtasida yagona
axborot integratsiyasining sustligi;
Mamlakatda avtomobil transporti, te
mir yo‘l va havo transportida yagona raqamli
platforma mavjud emasligi kabi ko‘plab muammolar mavjud bo‘lib, bu raqamlashtirishni
yanada jadallashtirish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda.
Joriy davrda va yaqin kelajakda mamlakatimiz transport tizimida raqamli infratuzilma,
intermodal xizmatlar kabi istiqbolli ishlanmalarning joriy etilishi yo‘lovchi va yuk tashish
hajmini oshirib, iqtisodiy barqarorlikka sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Chunki, mamlakatim
izning
qulay geografik va tranzit joylashuvidadir. Bizda
suv yo‘llarini mavjud emasligini va transport
faqat quruqlikda ekanini inobatga oladigan bo‘lsak, mamlakatimizda temir yo‘llari va avtomobil
transportining ahamiyati o‘z
-
o‘zidan ortib boraveradi va y
uzaga keladigan muammolar
bartaraf etilishi lo
zim bo‘ladi
.
Adabiyotlar / Литература / Reference:
Brandon Hudkins (2021) " Transport va logistika xizmatlarida ma'lumotlar oqimi" maqola
7-10 betlar
Farmon (2018) O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 19-fevralda "Axborot
texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari"
to‘g‘risida 5349
-son farmoni
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
68
Farmon (2020)
“Raqamli O‘zbekiston —
2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali
amalga oshirish chora-tadbirl
ari to‘g‘risidagi Ozbekiston Respublikasi
prezidenti farmoni.
6079-
05.10.2020
Flint T., (2011) Divine Providence.
–
M.: izd. Labirint.
–
206 s.
Frankel N. (2000) Event marketing.
–
M.: izd. Litrec. - 113 s.
Karriyeva B.К. (2018) Хalqaro yukla
rni tashishda transport vositalarini harakatini
boshqarishda Navigatsiya tizimidan foydalanish.“Iqtisodiyot va Innovatsion texnologiyalar” ilmiy
electron
jurnal №4.
Karriyeva Ya.K. (2016) ”Osnovы i osobennosti
transportno
y logistiki” Uchebno
- posobiye.
Tashkent.
Karriyeva Ya.K. (2021) Innovatsion logistika. Darslik. 292 bet. Toshkent.
Karriyeva Ya.K. (2022) Logistik tizimlarni modellashtirish. Darslik. 305 bet. Toshkent.
Lianguang va Xertz (2017). Printsipi I praktiki IT.
–
M.: izd.Litrec. -109 s.
Mircetic D, Nikolicic S, Maslaric M, Ralevic N, Debelic B. (2016) Development of S-ARIMA
model for forecasting demand in a beverage supply chain - Open engineering, Cited by 14 Related
articles All 6 versions.
Myuller M., (2004) Texnika IT.
–
M.: izd. Labirint. -211 s.
Qaror (2018)
O ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018
-yil 3-
iyuldagi “O ‘zbekiston
Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” PQ
-3832-son
Qarori.
Ruosi Zhang Jeneva (2020) Transportda raqamlashtirish va Logistika xizmatlari,
https://www.wto.org/english/data_flow_in_transport_and_logistics_services
