Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
167
QISHLOQ X
O‘
JALIGI KORXONALARINING IQTISODIY SALOHIYATI VA
UNING TASHKIL ETUVCHILARI
Xakimov Tulkin
Toshkent t
o‘q
imachilik va yengil sanoat instituti
Annotatsiya.
Qishloq
xo‘jaligi korxonalarining iqtisodiy salohiyatini oshirish, sohada yuqori
qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirish orqali mamlakat sanoatini
xomashyo, aholini sifatli oziq -
ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash
iqtisodiy islohotlarning hozirgi
bosqichida muhim ahamiyat kasb etadi. Shundan kelib chiqqan holda, mazkur maqolada qishloq
xo‘jaligi korxonalari iqtisodiy salohiyatini tashkil etuvchilari tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar
:
qishloq xo‘jaligi, korxona, salohiy
at, iqtisodiy salohiyat, zahira, imkoniyat,
moliyaviy salohiyat, agrar siyosat.
ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ПОТЕНЦИАЛ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЙ
И ЕГО СОСТАВЛЮЩИЕ
Хакимов Тулкин
Ташкентский институт текстильной
и
легкой промышленности
Аннотация.
Повышение экономического потенциала сельско
-
хозяйственных
предприятий, развитие производства продукции с высокой добавленной стоимостью на
отрасле, обеспечение промышленности страны сырьем, населения качественными
продуктами питания имеет важное значение на современном этапе экономических
реформ. Исходя из этого, в данной статье анализируются составлющие экономического
потенциала сельскохозяйствен
-
ных предприятий.
Ключевые слова:
сельское хозяйство, предприятие, потенциал, экономи
-
ческий
потенциал, резерв,
возможность, финансовый потенциал, аграрная политика.
THE ECONOMIC POTENTIAL OF AGRICULTURAL ENTERPRISES
AND ITS COMPONENTS
Khakimov Tulkin
Tashkent Institute of Textile and Light Industry
Abstract.
Increasing the economic potential of agricultural enterprises, developing the
production of high-value-added products in the industry, providing the country's industry with
raw materials and the population with high-quality food products is important at the present
stage of economic reforms. Based on this, this article analyzes the components of the economic
potential of agricultural enterprises.
Keywords:
agriculture, enterprise, potential, economic potential, reserve, opportunity,
financial potential, agrarian policy.
UO
‘
K: 338.434
III SON - MART, 2024
167-175
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
168
Kirish.
Jahon iqtisodiyotining rivojlanish tendentsiyasi shundan guvohlik beradiki, kishilik
jamiyatining barcha soha va jabhala
rida, ayniqsa global iqlim o‘zgarishi ta’sirida
sayyoramizning ko‘plab
mintaqalarida tobora avj olayotgan qashshoqlik va ocharchilikka
barham berishning asosiy omillaridan biri sifatida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
etishtiruvchi,
shuningdek ularga turli
yo‘nalishlarda xizmat ko‘rsatuvchi sub’yektlarning xo‘jalik yuritish
faoliyatlarini innovatsiyalar asosida tashkil etish strategik ahamiyat kasb etib, ushbu jarayonni
uzluksiz takomillashtirish davr talabiga aylanib bormoqda. Qishloq xo‘jaligi sohasining
t
araqqiyoti iqtisodiyotning rivojlanishida muhim o‘rin egallaydi.
Shu t
ariqa, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining o‘sishi sanoat ishlab chiqarishi o‘sishini
rag‘batlantirishda katta multiplikativ ta’sir ko‘rsatishi mumkin
(Nurmuxammidova, 2021)
.
Tadqiq
otlar shuni ko‘rsatadiki, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishning 1 dollarga o‘sishi,
iqtisodiyotning boshqa soha va tarmoqlarida ham mahsulot ishlab chiqarishning 1 dollarga
o‘sishiga olib keladi, ayni paytda iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida mahsulot
ishlab
chiqarishning 1 dollarga o‘sishi qishloq xo‘jaligida 0,18 dollarlik o‘sishni ta’minlaydi. Qishloq
xo‘jaligi o‘sishining mazkur multiplikatorlari odatda, daromadi past mamlakatlarda yuqori
bo‘lishi kuzatiladi, chunki
mazkur mamlakatlarda sanoat sektorining asosiy ulushi (qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash) va xizmatlar sohasi qishloq xo‘jaligi ko‘rsatkchilariga
ko‘p jihatdan bog‘liq hisoblanadi.
Iqtisodiy islohotlarning tobora shiddatli tus olishi sharoitida tadbirkorlik
sub’yektlarining
joriy holatini monitoring qilish, mavjud resurslardan foydalanishni baholash
va tahlil qilish, samarali boshqaruv echimlarini ishlab chiqish va amalga oshirish masalalari
tobora dolzarb ahamiyat kasb etib bormoqda.
O‘
zgaruvchan bozor muhiti sharoitida zamonaviy
korxona uchun eng dolzarb muammolardan biri raqobatbardoshlik darajasini saqlab qola bilish
va korxona faolligini
ta’minlay
olishdan iboratdir.
Qishloq
xo‘j
aligi korxonalari faoliyati samaradorligi muammolari ularning mavjud
salohiyatdan foydalanish darajasiga
ko‘p
jihatdan
bog‘liq,
bu
o‘z
navbatida korxonaning ichki
imoniyatlarini ishga solish, yashirin zaxira va manbalarni izlab topishga imkon beruvchi
iqtisodiy tahlil usullaridan foydalanishni taqozo qiladi.
Mazkur maqolada
ko‘tarilgan
muammoning dolzarbligi yana shunisi bilan muhimki,
bugungi kunda qishloq
xo‘jaligi
korxonalarini iqtisodiy salohiyatini tahlil qilishga imkon
beruvchi mukammal uslubiy ishlanmalar mavjud emas.
Adabiyotlar sharhi.
Iqtisodiy adabiyotlarda “Moliyaviy salohiyat” tushunc
h
asi keng ko‘llanilib, davlat, hudud,
korxona, u
y xo‘jaliklarining jami moliyaviy imkoniyatlarining rivojlanishi sifatida qaraladi.
Xususan, mahalliy iqtisodchi
–
olimlarimizdan Pardayev (2002) moliyaviy salohiyatni
korxonalar nuqtai nazaridan uning faoliy
atini to‘li
q
ta’minlaydigan turli manbalardan tarkib
topgan moliyaviy resurslar majmui sifatida ta’riflagan. Zulunova
(2008) korxonalarning
moliyaviy
salohiyati deb, uning moliyaviy xo‘jalik faoliyatini, ya’ni unda sodir bo‘ladigan barcha
iqtisodiy jarayon
larni to‘li
q
ta’minlaydigan turli manbalardan (o‘z mablag‘lari va chetdan jalb
qilingan mablag‘lar, ya’ni majburiyatlar)dan tarkib topgan moliyaviy re
surslar majmui sifatida
tan olinadi. Bunda moliyaviy salohiyatga oid barcha jarayonlar bir tomonlama qamrab olingan
bo‘lib, mikro darajadagi moliyaviy resurslar bilan tavsiflangan. Korxonalar moliyaviy salohiyat
kategoriyasini Buranova (2020)
shunday ta’kidlaydi: “Moliyaviy salohiyat –
bu korxonaning o‘z
hususiy va jalb qilingan moliyaviy resurslari bo‘lib, j
oriy va kelajakdagi harajatlarini tasarruf
etishda o‘zi haqlidir”. Belorussiyalik mutaxasssislar Plaksin va Pole
shuk (2013)
–
“Korxonaning
moliyaviy
–
iqtisodiy salohiyatini uning tashkil etadigan komponentlar summasi sifatida emas,
balkim, har qanday ishla
b chiqarish tizimida bo‘lganiday, murakkab, o‘zaro bog‘liq salohiyatlar
tizimining elementlari yig‘indisi sifatida e’tirof etganlar”. Yuqoridagilardan
farqli ravishda,
Suxova (2016) -
“Korxona moliyaviy salohiyati: tushunchasi, mazmuni, o‘lchash usullari”
nomli
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
169
nashrida korxonalar moliyaviy salohiyatini “Korxona moliyasi” tushunchasi bilan bog‘lab,
iqtisodiy munosabatar tizimi sifatida korxona moliyaviy resurslarini shakllantirish, taqsimlash
va ishlatilishi jarayonida paydo bo‘lishini ifodalaydi”.
Iqtisod
iy salohiyatni xo‘jalik yuritishning moddiy asosi sifatida tavsiflash asnosida
Shukov (2002)
iqtisodiy salohiyatning quyidagi tarkibiy qismlarni ajratib ko‘rsatadi: tabiiy
-
resurs; ekologik -
iqtisodiy; ishlab chiqarish; innovatsion va ta’lim (intellektu
al); mehnat
(kadrlar) salohiyati.
Xasanov (2023)
tahriri ostida chop qilingan “Moliya va soliqlar” darsligida korxonaning
iqtisodiy salohiyati ishlab chiqarish, kadr, intellektual, moliyaviy, boshqaruv kabi tashkil
etuvchilardan tarkib topishi ta’kidlab o‘
tiladi. Bunday tasniflash iqtisodiy salohiyatni tahlil
qilishda korxona faoliyat ko‘rsatishn
ing tashqi shart-sharoitlari, resurslarning texnik-iqtisodiy
tavsifi, korxonaning mehnat resurslari, moliyaviy resurslar, xo‘jalik yuritish usullari kabi
omillarni guruhlash imkonini beradi.
Mavzuga doir adabiyotlar tahlili qishloq xo‘jaligi korxonalarnin
g iqtisodiy salohiyati
masalalari atroflicha o‘rganilmaganligini ko‘rsatadi. Shundan kelib chiqqan holda, mazkur
maqolada qishloq xo‘jaligi korxonalari iqtisodiy s
alohiyatining nazariy jihatlari borasida
to‘xtalamiz.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada mahalliy va xorijiy olim va mutaxassislarning iqtisodiy tahlilni tashkil etish
nazariyasi va amaliyoti, boshqaruv maqsadlarida moliyaviy ma’lumotlarni baholash uchun
t
ahliliy amallarni bajarish va o‘rganilayotgan muammo bo‘yicha mahalliy va xoriji
y ilmiy-
tadqiqot muassasalarining tavsiyalaridan kelib chiqib mualliflik qarashlari ilgari suriladi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalari iqtisodiy salohiyatining tashkil etuvchilari
ni aniqlashtirish
maqsadida mazkur maqolada guruhlash, taqqoslash, grafik, omillarni tahlil qilish kabi
usullardan foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Iqtisodiyot nazariyasida “tashkiliy va iqtisodiy mexanizm” tushunchasi ko‘pincha yanada
kengroq kategoriya
–
“xo‘jalik mexanizmi” tushunchasi orqali ifoda etilsada, iqti
sodchi olimlar
bu borada bir to‘xtamga kela olmaydilar, chunonchi
ularning qarashlari ilmiy tadqiqotlar
sohasidan kelib chiqqan holda, bir-biridan farq qiladi. Tadqiq qilinayotgan tushunchalarning
o‘zaro bog‘liqligini
ularning har birining mazmunini batafs
il o‘rganish va bu borada nazariy
yondashuvlarni rivojlantirish asosida o‘rnatish mumkin. Bu o‘z navbatida tashkiliy
-iqtisodiy
mexanizmni mazmunan talqin qilish, uning o‘ziga xos xu
susiyatlarini aniqlashtirish va
zamonaviy agrar siyosatni rivojlantirishdag
i rolini o‘rnini aniqlashtirish imkonini beradi.
Bugungi kunda tashkiliy-
iqtisodiy mexanizm masalalariga bag‘ishlangan ko‘p sonli
tadqiqotlarda
ko‘zda tutilgan maqsadlarga erishish
u
chun ob’yektning mustaqil tarzda amalda
bo‘lishini belgilab beruvchi shakl
, usul va qoidalarning umumiyligi sifatida ifoda etiluvchi
mazkur kategoriyaning
o‘ziga xos jihatlarining o‘xshashligi ko‘zga tashlanadi.
Tashkiliy-iqtisodiy mexanizmning nazariy va amaliy jihatlarini aniqlashtirishning ilmiy
ahamiyati quyidagi omillar bilan izohlanadi:
-
qishloq xo‘jaligining ko‘p funktsionalligi va ilmiy asoslangan tashkiliy, ishlab chiqarish,
iqtisodiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalarni rivojlantirish muammolarini talqin qilishda
kompleks yondashuv va ilmiy qarama-qarshiliklarning mavjud emasligi;
-
qishloq xo‘jaligini rivojlantirish borasida zarur shart
-
sharoitlarni ta’minlash va oziq
-
ovqat xavfsizligi, qishloq joylarini ijtimoiy va ekologik jihatdan rivojlantirish masalalarini
tartibga solish qoidalarini amalga oshirish uslubiyotining yetarlicha ishlab chiqilmaganligi.
Maxsus adabiyotlarni umumlashtirish shuni ko‘rsatadiki, aksariyat mualliflar tashkiliy
-
iqtisodiy mexanizmning asosiy tashkil etuvchilari tarkibiga quyidagilarni kiritishadi:
- mulkiy munosabatlar tizimi va ishlab chiqarish asosiy vositalari;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
170
-
iqtisodiyotning tashkiliy tuzilmasi, ya’ni tadbirkorlik sub’yektlari o‘rtasida real iqtisodiy
munosabatlarni shakllantiruvchi rasmiy va norasmiy tashkiliy aloqalar tizimi;
-
iqtisodiy faoliyatning ma’naviy va axborot sohasini
belgilaydigan ijtimoiy institutlar
tizimi;
- iqtisodiy vositalar;
- ekomarketing, ekomonitoring, ekoudit, ekomenejment;
- belgilangan maqsadlarning bajarilishini nazorat qilish;
- iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishning huquqiy asoslari;
- ijtimoiy soha, ijtimoiy dastaklar va boshqalar.
Tashkiliy va iqtisodiy mexanizmni quyidagilardan foydalanishni o‘z ichiga oluvchi ko‘p
funktsiyali tizim sifatida ko‘rib chiqish lozim:
-iqtisodiy jihatdan samarali ishlashni tashkil etish, ularning tashqi muhit omillari va
raqobat sharoitlariga nisbatan moslashuvchanligini oshirish usullari, normalari va qoidalari
to‘plami;
-
mulkdorlar, menejerlar va yollanma xodimlar o‘rtasidagi munosabatlarni oqilona tas
hkil
etish, manfaatlar uyg‘unligiga erishish, missiya, maqsad va str
ategiyalarni amalga oshirishga
imkon beruvchi tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish shakl va usullari;
-
barqaror faoliyat yuritishni ta’min etuvchi o‘ziga xos uslublar, xo‘jalik yuritish
tamoyillari, turli xil tashkiliy -iqtisodiy vositalar, bozor muhitida boshqarish usullari, dastaklari
va rag‘batlantirish usullarining umumiyligi.
Odatda, tashkiliy va iqtisodiy mexanizmning funktsiyalari sirasiga quyidagilar kiritiladi:
- innovatsion va investitsion salohiyatni bashoratlash va rejalashtirish;
- barqaror
rivojlanishni tashkillashtirish, rag‘batlantirish va nazorat qilish;
-ishlab chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni muvofiqlashtirish va tartibga solish;
- innovatsion rivojlanishni monitoring qilish.
Bugungi kunda xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning iqtisodiy salohiyatini boshqarish
nazariyasi va amaliyotida katta tajriba to‘plangan, bu har xil turdagi iqtisodiy faoliyat
korxonalari salohiyatini baholash va tahlil qilish, uning holati va rivojlanish istiqbollarini
belgilovchi omillarni aniqlash uchun nazariy va tashkiliy-uslubiy qoidalarni ishlab chiqishni
haqli ravishda talab qiladi (Salixova, 2011).
Ilmiy izlanishlar ob’yekti sifatida korxonalarning iqtisodiy salohiyatini o‘rganish
ilmiy
hamjamiyat o‘rtasida qator munozaralarni keltirib chiqardi, bu o‘z navbatida “koxona iqtisodiy
salohiyati” tushunchasi mazmunini yanada aniqlash
-tirishni taqozo etadi.
“Salohiyat” so‘zi etimologik jihatdan
frantsuzcha “potential” so‘zidan kelib chiq
qani va
so‘zma
-
so‘z tarjima qilinganda “qudratli bo‘lmoq” ma’nosini anglatsa, boshqa bir tomondan esa
lotincha “potentia” so‘zidan kelib chiqqani va “kuch”, “qudrat” sifatida talqin qilinishi aytib
o‘tiladi.
O‘zbek tilining izohli lug‘atida “salohiyat” yar
oqlilik,
vakolat, hukmdorlik, to‘liq hokimiyat,
qobiliyat,
iqtidor sifatida talqin qilinadi. Bizning fikrimizcha bu o‘rinda “salohiyat”
tushunchasini tavsiflashda resurs, qo‘shimcha manba va imkoniyat tushunchalaridan
foydalanish ham o‘rinli bo‘lar edi.
Umumiy ho
latda, “salohiyat” vazifani hal qilish yoki belgilangan maqsadga erishish uchun
ishlatilishi mumkin bo‘lgan manba, imkoniyat, vosita va vazifalarni anglatadi
(Akramov, 2024).
Xususiy ma’noda salohiyat
-bu har qanday harakatning, har qanday funktsiyaning namoyon
bo‘lishining mumkin bo‘lgan darajasidir. Keng ma’noda salohiyat
- bu muayyan bir natijaga
erishish maqsadida yo‘naltirilgan omillar majmuidir. Muayyan sohaga bog‘lamasdan
salohiyatni moddiy resurslarning bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish qo
biliyati sifatida
tavsiflashimiz mumkin. Shu bilan bir qatorda, salohiyat-
bu muayyan bir maqsad yo‘lida
ishlatilishi mumkin bo‘lgan, ya’ni ma’lum shart
-
sharoitlarda erishilishi mumkin bo‘lgan
natijaning o‘lchovi hamdir
(Yuldashev, 2023).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
171
“
Salohiyat
”
atamasining semantik mazmunini keng talqin qilish,
so‘z qanday kuch, vosita,
zaxira, manbalar haqida ketayotganligiga qarabi, uni fan va amaliyotning turli sohalarida
qo‘llash imkonini beradi (
Uskova, 2006).
Zamonaviy fanda qo‘llaniluvchi salohiyat katego
riyasi
ikkita asosiy jihatni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, “salohiyat” atamasini tushunish tabiatan
“resurslar” tushunchasi bilan bog‘liq, ikkinchidan, salohiyat
iqtisodiy sub’yektning resurslarni
rivojlantirish, takomillashtirish va ulardan samarali foydalanish
borasidagi qobiliyatlarni o‘z
ichiga oladi (
Abduvoxidov, Matkuliyeva, 2023
).
Iqtisodiy adabiyotlarda “salohiyat” tushunchasidan tabiiy, investitsion, intellektual,
resurs, mehnat, iqtisodiy salohiyat kabi turli hodisa va shart-sharoitlarni miqdoriy baholashda
keng qo‘llaniladi
(Asaul, 2011).
Alohida bir korxonaga nisbatan “salohiyat” tushunchasi
nafaqat
ishlab chiqarish imkoniyatlari, balki resurslardan oqilona foydalanish, davlat va biznes
hamkorlarning manfaatlarini hisobga olish asnosida korxonaning integral imkoniyatlari
iste’molchilarning ehtiyojlarini qay darajada qondirishga xizmat qilishini tavsiflashi lozim.
“Korxona salohiyati” kategoriyasining mohiyatini aniqlashtirishda quyidagi jihatlar ajratib
ko‘rsatiladi: mu
lkiy jihatdan mansublik; muayyan vazifalarni hal eta olish; tarkibiy
unsurlarning uzluksiz harakati va umumiy o‘sishga yo‘naltirilganlik
(Logosha, 2020).
Korxonaning iqtisodiy salohiyati-bu resurs salohiyatiga asoslanuvchi salohiyatni yaxlit
baholash va iqtisodiy samaraga erishish maqsadida ulardan foydalanish jarayoni hamdir.
Iqtisodiy salohiyat zarur resurslarni jamlash asosida resurs salohiyatidan samarali
foydalanishni ta’minlaydi. Korxonaning iqtisodiy salohiyatini korxonaning yangi o‘zgaruvchan
tashqi muhit sharoitlariga hozirmaqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.
Sheremetevning (2008)
ta’kidlashicha, korxona iqtisodiy salohiyatining mazmun
-
mohiyati korxonaning raqobat ustunliklarini shakllantirish, uni rivojlantirishning ustuvor
vazifalaridan kelib chiqqan holda aniqlashtiriladi, bunda u tashkilot iqtisodiy salohiyati
mohiyatini aniqlashtirishda quyidagi yondashuvlardan foydalanishni taklif qiladi:
1) mahsulot ishlab chiqarish borasidagi umumiy imkoniyatlar;
2) mavjud resurslarning umumiyligi;
3) xo‘jalik faoliyati sub’yektlari o‘rta
sidagi iqtisodiy va ishlab chiqarish
munosabatlarining natijasi (Sheremetyev, 2008).
Korxonaning iqtisodiy salohiyatini o‘rganish yakuniy natijalarga erishish
maqsadida
tizimli ravishda tashkil etil
gan moddiy, nomoddiy resurslar va ularni o‘zgartirish
jara
yonlarining umumiyligini ko‘rib chiqishni o‘z ichiga oladi.
Korxona iqtisodiy salohiyati borasida mahalliy va xorijiy olimlar tomonidan ilgari
surilgan yondashuvlar tahlili quyidagi xulosalarni yasash imkonini beradi:
1. Deyarli barcha yondashuvlarning muhim xususiyati ularning iqtisodiy salohiyatni
resurslarga asoslangan tushunishga yo‘naltirilganligi bo‘lib, bu bizning fikrimizcha,
korxonaning tarmoqqa bog‘liqligiga qarab iqtisodiy salohiyatni shakllantirishning o‘ziga xos
xususiyatlarini belgilaydi. Tarmoqning
o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda,
zamonaviy korxonalar iqtisodiy salohiyati tuzilmasi juda katta farq qilishi mumkin;
2. Iqtisodiy salohiyatning mohiyatini aniqlashda asosan korxonaning mavjud
imkoniyatlari, uning erishilgan salohiy
ati darajasi yoki kerakli natijalarni baholashga e’tibor
qaratiladi.
Fikrimizcha, muayyan bir davrda korxonaning iqtisodiy salohiyatini uning ma’lum bir
sifat va miqdoriy natijani ta’minlay olish im
koniyati
sifatida qarash o‘rinli bo‘ladi. Shu bilan
birga, korxonaning iqtisodiy salohiyatini baholashda, erishilgan natijalarni oshirish va
kapitalning barqaror o‘sishini ta’minlash borasida yaqin istiqboldagi uning haqiqiy
imkoniyatlarini hisobga olish ham maqsadga muvofiqdir;
3. Xo‘jalik yuritishning tashqi m
u
hiti iqtisodiy salohiyatning ko‘lami va uning tarkibiy
unsurlari
o‘zaro bog‘liqligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bugungi kunda
xo‘jalik yurituvchi
sub’yektning bozor iqtisodiyoti sharoitlariga mos
lashish qobiliyatini belgilovchi omillardan
biri sifatida har bir korxona iqtisodiy salohiyatining ahamiyati oshib borayapti. Muttasil
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
172
o‘zgarib turuvchi bozor muhitining shart
-sharoitlariga moslashish zarurati, bozorda
korxonalar o‘rtasida raqobat kurashin
ing kuchayishi asnosida korxonaning
“
innovatsion
salohiyati
”
tushunchasi bugungi kunda amaliyotga kirib keldi. Iqtisodiy salohiyat majmuasidagi
faoliyatning innovatsion tarkibiy qismlari korxonaning ishlab chiqarish faoliyati sohasini
o‘zgartirish, inson resurslaridan foydalanish
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
1
–rasm. Iqtisodiy salohiyatning vaqt bilan bog‘liq ko‘rinishlari
65
Iqtisodiy salohiyat borasida tadqiqot olib borgan bir qator tadqiqotchilar iqtisodiy
salohiyatni vaqt va makon jihatdan tadqiq qilishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaydilar.
Ularn
ing fikricha, o‘tmishda yaratilgan zahira va resurslar kelgusida korxonaning o‘sishiga
zamin yaratadi (1-rasm).
1-jadval
Iqtisodiy salohiyatni tahlil qilishning hisob-tahlil vazifalari va
uning tashkil etuvchilari
66
Iqtisodiy
salohiyatning
namoyon bo‘lis
h
shaklalri
Iqtisodiy salohiyatning
mohiyati
Iqtisodiy
salohiyat
turlari
Mualliflik talqini
Iqtisodiy
salohiyatning
mohiyatini
aniqlashtirish
Iqtisodiy
salohiyatning hisob
va tahliliy vazifalari
Resurslarning o'zaro
bog‘liqligi va o'zaro
ta'sirini ifodalaydi
Tizimning maqsadli
faoliyatni amalga
oshirish imkoniyatlarini
tavsiflovchi mavjud
resurslar majmui
Resurs,
tabiiy, ishlab
chiqarish,
texnik
Biznesning ob'yektiv
va sub'yektiv omillari
ta'siri ostidagi o‘ziga
xos munosabatlar
Ishlab chiqarish
salohiyatini baholash
ko'rsatkichlari
tizimini ishlab chiqish
Mulkiy holatni aks
ettiradi
Rejalashtirilgan faoliyat
hajmini ta'minlaydigan
mavjud ishlab chiqarish
omillari, zaxiralar va
imkoniyatlar
Mulk, ishlab
chiqarish,
mehnat,
kadrlar
Mehnat salohiyati
iqtisodiy salohiyatni
amalga oshirishning
asosiy generatori
vazifasini bajaradi
Mehnat salohiyati va
baholash mezonla-
rining axborot - tahliliy
modelini ishlab
chiqish
Moliyaviy holatni aks
ettiradi
Korxona kapitali, uning
tuzilishi, moliyaviy
barqarorligi va
rentabellikni yaratish
imkoniyatlari
Moliyaviy
Moliyaviy tuzilma va
uni maqbullashtirish
strategik maqsadlarga
erishish garovi sifatida
Moliyaviy salohiyatni
baholash algoritmini
va kapital tarkibini
maqbullashtirish
bo'yicha tavsiyalarni
ishlab chiqish
X
o‘jalik aloqalari
darajasini aks
ettiradi
Boshqaruv va xo‘' jalik
aloqalari tizimi
Boshqaruv,
axborot
Xo‘' jalik mexanizmi va
uning unsurlari
Boshqaruv salohiyati
modeli va uni
baholashning mezon
ko'rsatkichlarini
asoslash
Maqsadli faoliyat va
kelajakdagi
samaralarni yaratish
imkoniyatlarini o'z
ichiga oladi
Yashirin zaxiralar va
korxonaning barqaror
biznes o'sishini yaratish
qobiliyati
Bozor,
marketing,
strategik,
innovatsion
Bozor barqarorligi,
faoliyatning
raqobatbardoshligi
Bozor salohiyatini va
uning integral
ko'rsatkichini
baholash usullarini
ishlab chiqish
65
muallif ishlanmasi.
66
muallif ishlanmasi.
Kelgusidagi
salohiyat
(strategik)
Joriy
salohiyat
(joriy davr uchun)
Birlamchi
salohiyat
(
jamg‘arilgan)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
173
1-rasmda keltirilgan iqtisodiy salohiyat shakllarining tahlili, 1-jadvalda bayon qilingan
iqtisodiy salohiyatni aniqlashtirish borasidagi uch asosiy yondashuvga mos kelishi borasida
xulosa yasash imkonini beradi:
-
resurs yondashuvi asosida ko‘rib chiqiluvch
i birlamchi salohiyat ;
-
natijaviy yondashuvdan foydalanishni ko‘zda tutuvchi
-joriy salohiyat;
-
strategik yondashuvga asoslanuvchi strategik yondashuv.
Fikrimizcha, 2-
rasmda keltirib o‘tilgan jiha
tlar iqtisodiy salohiyatning asosiy jihatlarini
aniqlashtirishga imkon beradi.
Iqtisodiy salohiyatni alohida xodimlar, mehnat jamoalari va umuman boshqaruv apparati
o‘rtasida yuzaga keladigan har bir ijtimoiy
-iq
tisodiy tizimga xos bo‘lgan ishlab chiqarish
munosabatlari bilan bog‘liq holda o‘rganish maqsadga muvofiq. Ushbu munosabatlar
korxonani tashqi muhit bilan bog‘laydi va korxonaning imkoniyatlari va jamoaning
raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar
ko‘rs
a
tish qobiliyatlaridan samarali foydalanishni amalga oshirishga yo‘naltirilganligi bilan
ajralib turadi.
2-rasm. Korxona iqtisodiy salohiyatining tavsifi
67
Iqtisodiy salohiyatning mohiyatini aniqlashga yondashuvlar tahlili uning mazmunini
aniqlashtirish va mualliflik yondashuvini shakllantirish imkonini berdi. Korxonaning iqtisodiy
salohiyati-
bu resurslarning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’siri; korxonaning mulkiy holati,
moliyaviy holati va uning xo‘jalik aloqalari; maqsadli faoliyat b
o
rasida imkoniyatlarni o‘z ichiga
oluvchi va kelgusida iqtis
odiy samaraga ega bo‘lish imkonini beruvchi murakkab iqtisodiy
tushunchadir.
Korxonalarning iqtisodiy salohiyatini baholash va tahlil qilishning tashkiliy-uslubiy
qoidalarini chuqurroq tadqiq qilish maqsadida iqtisodiy salohiyat modelini tashkil etuvchi
tarkibiy unsurlarni aniqlashtirish talab etiladi.
Shunisi e’tiborliki, iqtisodiy salohiyat kategoriyasini tadqqi qilish asnosida mahalliy va
xorijiy mutaxassislar bir tomondan mazkur tushunchaning mu
rakkab va ko‘p qirraliligiga
e’tibor qaratsalar, boshqa bir
tomondan esa, mazkur kategoriyani yaxlit va batafsil
tushuntirishga urg‘u beradilar.
67
muallif ishlanmasi
Korxonaning
iqtisodiy
salohiyati
Salohiyatni rivojlantirishning
ichki omillari
Identifikatsiya qilish va
o'lchash imkoniyatlari
Har qanday muammoni hal
qilish, belgilangan maqsadiga
erishishda salohiyatdan
foydalanish
Salohiatni shakllantirish
manbalari
Salohiyatning sub'yekt
(tashuvchi)ga tegishli bo'lishi
Salohiyatni amalga oshirishning
tashqi omillari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
174
Xulosa va takliflar
.
Shunday qilib, iqtisodiy salohiyat tuzilmasi
ko‘p o‘lchovli bo‘lib, salohiyatning
moddiy va
nomoddiy sohalarini va undan foydalanish samaradorligini aks ettiruvchi ijtimoiy-iqtisodiy
mezonlarning bir butun majmui bilan belgilanadi va tavsiflanadi.
Iqtisodiy salohiyatni baholash va tahlil qilishda tashkiliy va uslubiy yondashuvlarni ishlab
chi
qish va asoslash xo‘jalik yurituvchi sub’yekt
ning tarmoq xususiyatlarini (iqtisodiy faoliyat
turlarini) hisobga olishni o‘z ichiga oladi.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining tabiiy asosini er resurslari tashkil etadi, ularning
hajmi va sifati ishlab chiqarish salohiyatining tarkibiy qismlaridan b
iri sifatida qishloq xo‘jaligi
korxonasining er salohiyati darajasini belgilab beradi.
Dunyoda geosiyosiy vaziyatning chigallashishi, iqlim o‘zgarishlarining soha ishlab
chiqarishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi,
t
obora dolzarb bo‘lib borayotgan suvdan foydal
anish
muammolari, shu bilan bir qatorda oziq-
ovqat xavfsizligini ta’minlashning chigalliklari
qishloq
xo‘jaligi korxonalarini davlat tomonidan qo‘llab
-
quvvatlash tizimini qatyta ko‘rib chiqishga,
soha korxona va tashkilotlarini bozor tamoyillari
asosida faoliyat ko‘rsatishga undaydi. Mana
shunday bir sharoitda qishloq xo‘jaligi korxonalari iqtisodiy salohiyat ko‘rsatkichlarini oshirish
borasida ilmiy asoslangan tarzda harakat qilishlari lozim bo‘ladi.
Bunday shar
oitda qishloq xo‘jaligi ishlab chiq
arishida fodalaniluvchi ishlab chiqarish
omillari
–
y
er, mehnat, kapital, tirik organizmlar, axborot va innovatsiyalarning o‘zaro
uyg‘unligini ta’minlashning ahamiyati ob’yektiv tarzda oshib boradi. Sanab o‘tilgan omilla
rning
boshqaruv bo‘g‘ini va boshqaruv vositalarining ishbilarmonlik fazilatlari bilan o‘zaro uyg‘unligi
qishloq xo‘jaligi korxonasi iqtisodiy salohiyatining umumiy qiymatini shakllantiradi, uning
tuzilmasi ko‘p jihatdan xo‘jalik yuritishning
geografik, tabiiy, makroiqtisodiy, ijtimoiy va shu
kabi tashqi iqtisodiy shart-sharoit va omillari bilan belgilanadi.
Xo‘jalik yuritishning tashqi omillari orasida tabiiy va geografik shart
-sharoitlar alohida
o‘rin tutadi. Qishloq xo‘jaligi korxonalarining hududiy joyla
s
huvi qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishini ixtisoslashtirish, tegishli tarmoq va sohalarini rivojlantirish, ayrim turdagi qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish borasida ob’yektiv talablarni qo‘yadi.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Akramov G. (2024) HUDUD MOLIYAVIY SALOHIYATIN
I BOSHQARISHNING O ‘ZIGA XOS
JIHATLARI //Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil.
–
Т. 2. –
№. 1. –
С. 18
-26.
Logosha R., Mazur K. (2020) METHODOLOGICAL APPROACHES TO EVALUATION OF
EFFICIENCY OF USE OF ECONOMIC POTENTIAL AGRICULTURAL ENTERPRISES //The scientific
heritage.
–
№. 49
-6.
–
С
. 3-12.
Xasanov B.A. (2023) Moliya va soliqlar. darslik / B.A.Xasanov, A.A.Xashimov, A.B.Muxametov,
A. A. Abduvoxidov, J.M.Urazmatov, G‘.B.Akramov, M.A.Nar
bayeva, D. B. Eshpulatov // prof.
B.A.Xasanov tahriri ostida.
–
T.: “Iqtisodiyot dunyosi”.
Yuldashev Fozil Turapovich (2023) //
“
Iqtisodiyotni transformatsiyalash jarayonida sanoat
korxonalarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash yo‘llari”
mavzusida 08.00.07
–
Moliya, pul
muomalasi va kredit
ixtisosligi bo‘yicha
i
qtisodiyot fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
dissertatsiyasi avtoreferati// T.
Асаул А.Н. (2011) Производственно
-
экономический потенциал и деловая
активность субъектов предпринимательской деятельности.
Буранова Л. (2020) Финансовый потенциал региона: понятие, сущность и значение
для развития Сурхандарьинской области //Экономика и инновационные технологии. –
№.
4.
–
С. 204
-213.
Зулунова
Ф.А.
(2008)
Корхоналар
молиявий
салоҳият
таҳлилини
такомиллаштириш. //Диссертация.//Самарқанд.
-
21б
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
175
Нурмухаммидова М. Х. и др. (2021) ИҚТИСОДИЙ ИСЛОҲОТЛАРНИНГ ҲОЗИРГИ
БОСҚИЧИДА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ БАРҚАРОР РИВОЖЛАНТИРИШ АСОСЛАРИ //TA'LIM
VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI.
–
Т. 1. –
№.
6.
–
С. 401
-417.
Пардаев М.К. (2002) Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида иктисодий
тахлилнинг назарий ва методологик муаммолари //Иқтисодиёт фанлари доктори
илмий
даражасини олиш учун диссертация автореферати. Т.: Банк молия академияси.
-
22-
27б
Плаксин В.И., Полещук А.С. (2013) Финансовый потенциал Белорусии его оценка и
использование. Экономический журнал Белорусии.
-
№3.
-
с.87
-97
Салихова Я.Ю. (2011) Конкурентный потенциал предприятия: сущность,
структура, методика оценки: учебное пособие [Текст] / Я.Ю. Салихова. –
СПб.: Изд
-
во
СПбГУЭФ, –
52 с.
Сухова Л.Ф. (2016) Финансовый потенциал предприятия: понятие, сущность,
методы измерения. //Финансовая аналитика проблемы и решения.
12. -
с2
-9
Ускова С.И. (2006) Экономический потенциал предприятия как основа
предпринимательской деятельности //Экономика и эффективность организации
производства. –
№. 6. –
С. 139
-146.
Шереметьев А.О.
(2008)
Категория" экономический потенциал" в экономическом
анализе //Экономические науки. –
№. 45. –
С. 132
-137.
Щуков В.Н. (2002) Экономический потенциал регионов России и эффективность его
использования: учебное пособие //Иваново: ИГТА, 2002.–58 с.
