Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
192
ISLOM QIMMATLI QOG‘OZLARINI OʻZBEKISTON MOLIYA BOZORIDA JORIY
QILISH YO‘LLARI VA MUAMMOLARI
Mirzaxmedova Azizaxon Asralovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0003-5492-4380
Annotatsiya.
Ushbu maqola islomiy qimmatli qog‘ozlarni O‘zbekiston moliya bozoriga joriy
etish imkoniyatlari va muammolari o‘rganildi. Shariat tamoyillariga mos keladigan islomiy
qimmatli qog‘ozlar an’anaviy moliyaviy vositalarga muqobil bo‘lib, turli jahon bozorlarida
muvaffaqiyatli joriy etilgan. Ushbu tadqiqot mamlakatning o‘ziga xos iqtisodiy, madaniy va
tartibga solish muhitini hisobga olgan holda O‘zbekistonda bunday amalga oshirishning
maqsadga muvofiqligi tahlil qilinadi. Tadqiqot ishida mavjud me’yoriy-huquqiy bazani
takomillashtirish va moliyaviy infratuzilmani rivojlantirish muhimligini ta’kidlanadi. Mavjud
muammolarni hal qilish orqali O‘zbekiston islomiy qimmatli qog‘ozlarni joriy etishdan foyda
ko‘rishi mumkin, bu esa yanada inklyuziv va diversifikatsiyalangan moliya bozoriga olib keladi.
Kalit so‘zlar:
islom moliyasi, murabaha, sukuk, axloqiy tamoyillar, risklanri boshqarish,
iqtisodiy barqarorlik, islomiy qimmatli qog‘ozlar.
ПЕРСПЕКТИВЫ И ПРОБЛЕМЫ ВНЕДРЕНИЯ ИСЛАМСКИХ ЦЕННЫХ
БУМАГ НА ФИНАНСОВЫЙ РЫНОК УЗБЕКИСТАНА
Мирзахмедова Азизахон Асраловна
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В данной статье рассматриваются возможности и проблемы
внедрения исламских ценных бумаг на финансовый рынок Узбекистана. Исламские ценные
бумаги, соответствующие шариату, являются альтернативой традиционным
финансовым инструментам и успешно представлены на различных мировых рынках. В
настоящем исследовании анализируется возможность такой реализации в Узбекистане
с учетом специфической экономической, культурной и нормативной среды страны. В
исследовании
подчеркивается
важность
совершенствования
существующей
законодательной базы и развития финансовой инфраструктуры. Решив существующие
проблемы, Узбекистан может получить выгоду от внедрения исламских ценных бумаг,
что приведет к более инклюзивному и диверсифицированному финансовому рынку.
Ключевые слова:
исламские финансы, мурабаха, сукук, этические принципы,
управление рисками, экономическая стабильность, исламские ценные бумаги.
UO‘K: 336.77
V SON - MAY, 2024
192-199
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
193
PROSPECTS AND PROBLEMS OF INTRODUCING ISLAMIC SECURITIES IN
THE FINANCIAL MARKET OF UZBEKISTAN
Mirzaxmedova Azizaxon
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article examines the possibilities and problems of introducing Islamic
securities to the financial market of Uzbekistan. Sharia-compliant Islamic securities are an
alternative to traditional financial instruments and have been successfully introduced in various
global markets. This study analyzes the feasibility of such implementation in Uzbekistan, taking
into account the specific economic, cultural and regulatory environment of the country. The
research emphasizes the importance of improving the existing legal framework and developing
the financial infrastructure. By solving the existing problems, Uzbekistan can benefit from the
introduction of Islamic securities, which will lead to a more inclusive and diversified financial
market.
Keywords:
islamic finance, murabaha, sukuk, ethical principles, risk management,
economic stability, Islamic securities.
Kirish.
Jahon moliyaviy strukturasi soʻnggi oʻn yilliklarda turli xil moliyaviy vositalar va
bozorlarning oʻsishi bilan ajralib turadigan sezilarli oʻzgarishlarga guvoh boʻldi. Bular orasida
islomiy qimmatli qog‘ozlar bozori moliyaviy operatsiyalarga shariat qonunlari tamoyillarini
birlashtirgan dinamik va tez rivojlanayotgan sektor sifatida maydonga chiqdi. Qimmatli
qog‘ozlar bozorida islomiy moliya tamoyillarining integratsiyalashuvi ham amaliyotchilar, ham
olimlarning e'tiborini kuchaytirdi, chunki u kapitalni shakllantirish va boyliklarni boshqarishga
oʻziga xos yondashuvni ifodalaydi. Islomiy moliya shariat tamoyillariga asoslangan boʻlib, u
qimor oʻyinlari va spirtli ichimliklar ishlab chiqarish kabi islom odob-axloqiga mos
kelmaydigan faoliyat bilan bog‘liq boʻlgan biznesga foiz (sudxoʻrlik) va investitsiyalar kabi ba’zi
moliyaviy faoliyatlarni taqiqlaydi. Sukuk (islom obligatsiyalari) va shariatga muvofiq qimmatli
qog‘ozlar kabi vositalarni oʻz ichiga olgan islomiy qimmatli qog‘ozlar bozori axloqiy va foizsiz
moliyalashtirish tamoyillariga rioya qilgan holda islom investorlari uchun muqobil investitsiya
yoʻllarini taqdim etishga intiladi. Ushbu dissertatsiya islom qimmatli qog‘ozlari bozorining
rivojlanish istiqbollarini oʻrganadi, ushbu bozorning hozirgi holatini oʻrganadi, muammolar va
imkoniyatlarni aniqlaydi va kelajakdagi oʻsish imkoniyatlarini baholaydi. An’anaviy moliya
bozorlari globallashuvda davom etar ekan, islomiy moliya nafaqat musulmonlar, balki
musulmon boʻlmagan mamlakatlarda ham axloqiy va ijtimoiy mas'uliyatli investitsiya
imkoniyatlariga ortib borayotgan talabdan foydalanishga intilmoqda. Islomiy qimmatli
qog‘ozlar bozori oʻziga xos xususiyatlar toʻplamini taqdim etadi, jumladan, risklarni
taqsimlashga, aktivlarni qoʻllab-quvvatlashga va spekulyativ operatsiyalardan qochishga urg‘u
beradi. Bu tamoyillar uni an'anaviy qimmatli qog‘ozlar bozorlaridan ajratib turadi va bozor
ishtirokchilari uchun ham qiyinchiliklar, ham imkoniyatlar yaratadi. Islomiy qimmatli qog‘ozlar
bozori rivojiga ta'sir etuvchi omillarni tushunish investorlar, moliya institutlari va ushbu
oʻzgaruvchan landshaftni boshqarishga intilayotgan siyosatchilar uchun juda muhimdir. Ushbu
dissertatsiya islom qimmatli qog‘ozlari bozorining rivojlanishiga ta’sir etuvchi turli jihatlarni
tahlil qilish uchun koʻp oʻlchovli yondashuvni qoʻllaydi. U normativ-huquqiy bazani, bozor
infratuzilmasini, investorlarning xatti-harakatlarini va ushbu bozorning oʻsishiga yordam
berishda moliya institutlarining rolini oʻrganadi. Bundan tashqari, u jahon iqtisodiy
tendentsiyalari, geosiyosiy mulohazalar va texnologik taraqqiyotning islom qimmatli qog‘ozlar
bozori istiqbollariga ta'sirini oʻrganadi. Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, islom qimmatli
qog‘ozlari bozorining rivojlanishi nafaqat islom investorlari uchun moliyaviy muqobil, balki
global moliyaviy barqarorlik va inklyuzivlikka hissa qoʻshuvchi sifatida ham ulkan salohiyatga
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
194
ega. Dunyo oʻzaro bog‘langani sari islomiy moliya va uning qimmatli qog‘ozlar bozori
dinamikasini tushunish tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu dissertatsiya islom
qimmatli qog‘ozlar bozorining hozirgi holati va kelajak istiqbollarini yoritib, investorlar,
siyosatchilar va moliyaviy institutlar uchun strategik qarorlar qabul qilishda ma'lumot berishi
mumkin boʻlgan tushunchalarni taqdim etish orqali mavjud bilimlarga hissa qoʻshishdan iborat.
Adabiyotlar sharhi.
Shariatga mos keladigan aktivlarning nisbiy barqarorligi haqidagi bunday tasavvur bizni
paydo bo‘layotgan an'anaviy ETFlardan tashkil topgan o‘zgaruvchan portfelning
samaradorligini oshirish uchun aktivlarga alternativa sifatida shariatga mos birja fondlarining
(ETF) yashovchanligini tekshirishga undaydi. Bu erda biz qo‘yadigan masala inqiroz va
inqirozsiz davrlarda o‘zgaruvchan portfelda shariatga mos ETFlarning diversifikatsiya qilish
afzalliklarini namoyish qilishdir. Bizning dastlabki tahlilimiz shuni ko‘rsatadiki, 2 shariatga
muvofiq ETFlar rivojlanayotgan bozorlarning ETFlari bilan zaif bog'liqdir va bu ularni
aktivlarni taqsimlashda ko‘rib chiqish uchun yaxshi alternativa qilishi mumkin. Bundan
tashqari, bunday ETF larning osongina sotilishi (islom indekslari bilan solishtirganda) taklif
etilayotgan investitsiya strategiyalarini institutsional va chakana investorlar uchun amaliy va
jozibador investitsiya variantlari bo‘lishiga imkon beradi (Curcio
et al
., 2004). Umuman
olganda, bizni imtihonda ETF ni tanlashga majbur qiladigan asosiy xususiyatlar bu risklarni
diversifikatsiya qilish, likvidlik va amaliylikdir.
Bundan tashqari, rivojlanayotgan bozorlar globallashuv tufayli bir necha o‘n yillar
davomida ular va rivojlangan bozorlar (Balakrishnan
et al
., 2011) o‘rtasidagi o‘zaro
bog'liqlik/birgalikda harakatlanishning kuchayishi tufayli sezilarli iqtisodiy turbulentlikdan
aziyat chekmoqda (Stulz, 2005). Miqdoriy yumshatishning protsiklik ta’siri (Fratzscher
et al
.,
2018) va Yevropa suveren qarz inqirozi kabi rivojlangan iqtisodiyotlardan kelib chiqadigan
inqirozlar rivojlanayotgan bozorlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. barqarorlik (Beirne va
Fratzscher, 2013). Bundan tashqari, mintaqaviy iqtisodiy zarbalar rivojlangan
iqtisodiyotlarning zarbalari kabi kuchli bo‘lishi mumkin. Masalan, Park va Mercado (2014)
rivojlanayotgan bozorlardagi moliyaviy stressning sabablarini o‘rganadi va rivojlangan va
boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarning zarbalari ichki moliya tizimiga mintaqaviy moliyaviy
tizimga bir xil (va ba’zi hollarda undan ham ko‘proq) ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini ko‘rsatadi.
zarbalar. Shunday ekan, bizning fikrimizcha, islomiy va axloqiy investitsiyalarga sarmoya
kiritish, umuman olganda, bunday korrelyatsiyaning salbiy ta'sirini kamaytirishga yordam
beradi.
Ushbu tadqiqot Hong va Kacperczyk (2009) tomonidan “e’tiborsizlik ta’siri gipotezasi”
tomonidan ta’kidlanganidek, norma bilan cheklangan investitsiyalar bo‘yicha mavjud
adabiyotlarda joylashtirilgan va bu din bilan cheklangan investitsiyalar va boshqa
investitsiyalar samaradorligiga qanday ta'sir qiladi. Muayyan aktivlarni e'tiborsiz qoldirganda,
investorlar bir qator cheklovlar va xavflar (Shleifer va Vishny, 1997) tufayli o‘zlarining arbitraj
imkoniyatlarini cheklaydilar va ijtimoiy me'yorlardan kelib chiqadigan kamsituvchi imtiyozlar
uchun ko‘proq to‘laydilar (Becker, 1957). Shuningdek, Kuranning (1995) “afzalliklarni
soxtalashtirish” nazariyasi madaniy me’yorlar iqtisodiy jihatdan samarasiz ekanligini taklif
qiladi. Biroq, Loewenstein va boshqalar tomonidan taklif qilingan dalillarga asoslanib.
(Loewenstein, 2001) ko‘plab empirik tadqiqotlar yuqoridagi nazariyalarni zaif qo‘llab-
quvvatlaydi va diniy me'yorlar fond bozorlariga ijobiy ta'sir ko‘rsatishi mumkinligini isbotlaydi.
Wang va Nguyen Thi (2013) ta’kidlaganidek, moliyaviy inqirozlar va yuqori o‘zgaruvchanlik
davrlarida diversifikatsiyalangan portfellarni tanlash muhim, chunki yuqumli xavf kuchli
bo‘ladi.
Mavjud adabiyotlar islomiy aktivlarning an'anaviy tengdoshlariga nisbatan
ko‘rsatkichlarini keng ko‘lamda o‘rganib chiqdi va ikkita asosiy dalil keng tarqalgan. Birinchisi,
portfelni taqsimlashda islomiy aktivlarni ko‘rib chiqish afzalligini, chunki ularning an’anaviy
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
195
tengdoshlari bilan kamroq xavf va zaif korrelyatsiyalar (Alam
et al
., 2014; Ikkinchi dalil shuni
ko‘rsatadiki, islomiy aktivlar an'anaviy aktivlardan farq qilmaydi va ba'zida ular o‘zlarining
mezonlaridan pastroq ishlaydi (Peillex
et al
., 2018). Biroq, yuqoridagi tadqiqotlar qiyosiy
xarakterga ega va portfelni optimallashtirish mashqlarida islomiy aktivlarning hayotiyligini
ko‘rib chiqmagan.
Tadqiqot metadologiyasi.
Tadqiqotda ilmiy abstraksiyalash, guruhlash, qiyoslash, retrospektiv va istiqbolli, empirik
tahlil va boshqa uslublardan foydalanildi. Maqolada ilmiy abstraksiyalash usuli yordamida
islom qimmatli qog‘ozlarini Oʻzbekiston moliya bozorida joriy qilish istiqbollari va
muammolari yoritildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Islom iqtisodiyotining mohiyati axloqiy bozor iqtisodiyoti tizimini yaratishdan iborat.
Uning oʻziga xos jihatlaridan biri shaxsning va jamiyatning maishatini emas, balki haqiqiy
ehtiyojlarini qondirishdir. Islom iqtisodiyoti modeli boyliklarning jamiyat ichida adolatli
taqsimlanishiga alohida e’tibor qaratadi, busiz ijtimoiy barkamollik (uyg‘unlik) va iqtisodiy
oʻsishni ta’minlash mumkin emas, deb hisoblaydi.
Islom moliyasi tizimi esa – pul mablag‘laridan foydalanish va taqsimlash jarayonida Islom
huquqi qoidalariga mos keluvchi iqtisodiy munosabatlarni oʻz ichiga oladigan Islom
ekotizimining bir qismidir. Masalan, Islom dinida qarz berish yoki olish evaziga foyda koʻrish
taqiqlangan, barcha moliyaviy jarayonlar esa haqiqiy iqtisodiy faoliyatga asoslangan boʻlishi
kerak. Odamga zarar yetkazishi mumkin boʻlgan sohalarni moliyalashtirishga ruxsat
berilmaydi – masalan, qimor oʻyinlari, alkogol, tamaki mahsulotlari va boshqalar.
Islom moliyasini joriy qilish boʻyicha olib borilgan ekonometrik tahlillarga koʻra islom
moliyasining joriy qilinishi mamlakat YaIMida ham oʻsishga sababchi boʻladi. Shunday
tadqiqotlarga koʻra empirik dalillar investitsiyalar va YaIM oʻsishi oʻrtasidagi ijobiy bog‘liqlikni
ta’kidlaydi, ayniqsa musulmon aholisi koʻp boʻlgan mamlakatlarda. Turkiyalik tadqiqotchilar
olib borgan tahlilga koʻra turk tajribasini oʻrganib chiqqan holda slomiy moliya oʻrtacha
qiymatining 1 foizga oʻsishi YaIMni oʻrtacha qiymatda 4,97 foizga oshiradi (Ledhem va
Mekidiche, 2020). Naz va Gulzorning musulmon aholisi koʻp boʻlgan mamlakatlarda oʻtkazilgan
empirik hisob-kitoblarga asoslangan tadqiqotlari shuni koʻrsatadiki, islom banklari tomonidan
moliyalashtirishning 1 foizga oshishi real YaIMni 4,1 foizga oshirishi mumkin.
Oʻzbekistonda ham yuqorida ta’kidlangan potensialni inobatga olgan holda iqtisodiyotni
yanada rivojlantirish va aholining qoʻlida boʻsh turgan pul mablag‘larini moliya bozorlariga jalb
qilish maqsadida kapital bozori ishtirokchilari uchun turli imkoniyat va qulayliklar yaratib
kelinmoqda. Shaxsan Oʻzbekiston Respublika Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning tashabbusi
bilan islom moliyasiga boʻlgan qiziqish va uni joriy qilish yoʻlidagi sa’y-harakatlar asta oʻz
natijasini koʻrsatmoqda. Hususan 17-mart 2022-yilda qabul qilingan “Nobank kredit
tashkilotlari va mikromoliyalashtirish faoliyati” toʻg‘risidagi Oʻzbekiston Respublikasi Qonuni
nobank kredit tashkilotlari va mikromoliyalashtirish tashkilotlariga faoliyati davomida islomiy
instrumentlardan foydalangan holda moliyaviy hizmatlar koʻrsatish huquqini beradi (Qonun,
2022).
Oʻzbekistonda islom moliyasiga talab yuqori boʻlib bu borada mustaqil izlanuvchilar va
nufuzli tashkilotlar tomonidan bir qancha tadqiqotlar ham olib borilgan. Mana shunday
tadqiqotlardan biri BMT taraqqiyot dasturining 2020- adqiqoti shuni koʻrsatdiki,
Oʻzbekistonda soʻrovda qatnashgan jismoniy shaxslarning 56 foizi va biznesning 38 foizi diniy
e’tiqodi tufayli bank kreditlaridan foydalanmaydi.
Tadbirkorlar va jismoniy shaxslarni bank kreditlaridan foydalanmasliklarining asosiy
sabablaridan biri an'anaviy kreditlarning islom me’yorlariga mos kelmasligi hisoblanadi.
Biznes va ijtimoiy hayotda zarur boʻlishiga qaramay bu ularning, kredit liniyalaridan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
196
foydalanmaslikka va ularni yopishga olib kelmoqda. Boshqa oʻziga xos sabablar orasida yuqori
foiz stavkalari, murakkab shartlar va banklarning kredit berishdagi garov sabab boʻlmoqda.
1-jadval
Oʻzbekistonda bank kreditlaridan foydalanmaslik sabablari
(Tahliliy tadqiqot, UNDP 2020)
Sabablari
Biznes vakillari
Jismoniy shaxslar
Respondentlar
soni
Foizda Respondentlar
soni
Foizda
Yuqori foiz stavkasi
600
34%
660
15.27%
Murakkab jarayon, garov talablari
465
26%
478
11.06%
Diniy omil sabab
675
38%
2409
55.74%
Muxtojlik boʻlmaganligi sabab
346
20%
625
14.46%
Boshqalar
48
3%
150
3.47%
Umumiy
1759
121%
4322
100%
Mutaxassislarning fikricha, islom bankingini joriy etilish orqali mamlakat $10 mlrdgacha
qoʻshimcha xorijiy sarmoya jalb etishi mumkin (www.spot.uz, 2019). Islom banki, xuddi
an’anaviy bank kabi, puli borlar bilan puli yoʻqlarni bog‘laydi. Biroq, u buni foiz marjasi orqali
emas, balki biznes risklarini oʻz zimmasiga olgan holda real iqtisodiyotni moliyalashtirishda
bevosita ishtirok etish orqali amalga oshiradi. Islom banki bir tomondan investorlar va
omonatchilar pullarining ishonchli vakili boʻlsa, ikkinchi tomondan sotuvchi, lizing beruvchi,
shuningdek, biznes hamkori va investordir.
Misol uchun, bir qarashda kreditga juda oʻxshash boʻlgan islomiy bankingning eng
mashhur mahsuloti — “murabaha”ni olaylik. Bu yerda islom banki mijozning iltimosiga koʻra
mahsulot sotib oladi va uni belgilangan ustamada oʻsha mijozga boʻlib-boʻlib sotadi. Bu yerda,
sotib olingan paytdan to sotishgacha, mahsulot bilan bog‘liq barcha xavflarni bankning oʻzi oʻz
zimmasiga oladi. Sotishdan keyin bankning asosiy riski kredit riskidir.
Kapital bozorida ham islom moliyasi bir qancha mahsulotlarni taklif qila oladi: Islom
moliyasida klassik obligatsiyalarga alternativa “sukuk” hisoblanadi. U kompaniyalar avlatni
bevosita moliyalashtirish vositasi boʻlib xizmat qiladi.
Masalan, ular investitsion risklarni boʻlishgan holda investor-hamkor (mudaraba sukuk),
yoki lizing beruvchi (ijara sukuk), yo boʻlmasam loyihani moliyalashtirishda ishtirokchi (istisna
sukuk) sifatida namoyon boʻladi.
U koʻpincha islom obligatsiyalari deb ataladi, garchi bu texnik jihatdan notoʻg‘ri boʻlsa-da,
chunki “sukuk” investorlari “umumiy maqsadlar” uchun foiz evaziga pul qarz bermaydilar, balki
real moliyaviy va biznes risklarini oʻz zimmalariga olgan holda aniq loyihalarni
moliyalashtiradilar
63
.
Oʻzbekiston islomiy davlatlar sarmoyadorlari uchun oʻzining siyosiy barqarorligi, amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlari, farovonligining oʻsishi, katta va yosh aholisi, chuqur
madaniyati hamda tadbirkorlik kayfiyati bilan ajralib turadi. Bu fors koʻrfazi va Janubi-Sharqiy
Osiyo investorlari uchun ajoyib ingredientlardir.
Oʻzbekistonda islom moliyasini joriy etish uchun aholi va bozor ishtirokchilarining
islomiy moliya sektori faoliyatining tamoyillari, qoidalari va nyuanslari haqidagi bilimlarini
oshirish boʻyicha ham ulkan tizimli ma’rifiy ishlarni olib borish zarur. Moliyachilar ham, oddiy
odamlar ham islomiy moliya institutlari qanday ishlashi, mahsulotlar qanday tuzilishi, ular
an’anaviy vositalardan qanday farq qilishi kabilarni tushunishi muhim.
Oʻzbekistonda islom moliya xizmatlari sanoatining keng qamrovli joriy etilishi mamlakat
uchun quyidagi imkoniyatlarni ochishiga ishonamiz:
-
xorijdan kelayotgan investitsiyalar hajmini oshirish va diversifikatsiyalash;
63
(www.spot.uz, 2023)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
197
-
bank tarmog‘ida halol va shaffof raqobat muhitini yaratish hamda bank tizimi
aktivlarini diversifikatsiyalash imkoniyatini yaratish;
-
aholi va biznes vakillari ixtiyorida boʻlgan boʻsh pul mablag‘larining iqtisodiyot
rivojlanishida maksimal ishtirokini ta’minlash;
-
mamlakatda kapital bozorini rivojlantirish va diversifikatsiyalash;
-
islom moliyasi xizmatlari industriyasini rivojlantirish orqali mamlakatda
infratuzilmani muvofiqlashtirish va yangilash mumkin
64
.
Bir soʻz bilan aytganda, Oʻzbekistonda islomiy moliyani rivojlantirish uchun siyosiy iroda,
katta resurslar va infratuzilmaga sarmoya kiritish talab etiladi.
Islom moliyasi iqtisod va mamlakat moliyaviy holatiga qanchalik ijobiy tasir qilmasin
Oʻzbekistonda uni joriy qilishda yetarlicha muammolar mavjud. Islom moliyasini mamlakat
moliya tizimida joriy qilinmasligining asosiy sabablaridan biri islomiy moliyaviy mahsulotlar
va xizmatlarni tartibga soluvchi qonunchilikning yoʻqligi asosiy toʻsiqdir.
Omonatlarni kafolatlash jamg‘armasi omonatlarning faqat an’anaviy banklarda
himoyalanishini ta’minlaydi, bu esa islom bankchiligiga moliyalashtirishni jalb qilishni
qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, tijorat banklarida oʻzaro hisob-kitoblarni amalga oshirish va
buxgalteriya hisobida islom tamoyillarini qoʻllash uchun zarur infratuzilma mavjud emasligi
ham ushbu soha rivojiga toʻsqinlik qilmoqda. Shuni ta’idlash kerakki, islomiy moliya an'anaviy
bank amaliyotidan alohida buxgalteriya yondashuvini talab qiladi. Islomiy moliya asosidagi
kreditlardan foydalanish uchun shariat tamoyillari asosida beriladigan resurslarni jalb qilish
zarur; depozitlar boʻyicha foizli kreditlar ushbu tamoyillarga mos kelmaydi.
2-jadval
Oʻzbekistonliklarining Islom moliyasi haqida habardorlik darajasi (UNDP, 2020)
Islom moliyasini
bilish darajasi
Biznes
Banklar
Jismoniy shaxslar
Respondentlar
soni
Foizda Respondentlar
soni
Foizda Respondentlar
soni
Foizda
Juda oz bilaman
677
36%
2
7.41%
137
3.93%
Umumiy
tushunchalarga
egaman
580
31%
18
66.67%
1699
48.74%
Ma’lumotga ega
emasman
326
17%
1
3.70%
972
27.88%
Qanchalik bilishimni
baholay olmayman
290
15%
6
22.22%
678
19.45%
Jami
1873
100%
27
100%
3486
100%
Bundan tashqari islom moliyasi yuzasidan mamlakat aholisa va biznes vakillarida
yetarlicha bilim va umumiy tushunchalar mavjud emasligidadir. 2020 yil boshida Birlashgan
Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi doirasida «Oʻzbekistonda islomiy moliya
mahsulotlari tahlili» boʻyicha amalga oshirilgan tadqiqot va uning doirasida oʻtkazilgan
soʻrovnoma natijalariga koʻra, mamlakat iqtisodiy lokamativi boʻlmish biznes vakillarining
36%i islom moliyasi toʻg‘risida juda oz bilimga ega ekanliklarini 17%i esa umuman hech narsa
bilmasliklarini aytishgan. Bu koʻrsatkich banklar va jismoniy shaxslar doirasida mos ravishda
10% va 31% ni tashkil qiladi.
Bundan tashqari, yuqorida takidlaganimizdek islom moliyasi yuzasidan umumiy tartibga
soluvchi qonun mavjud emas. Masalan, bank islom kompaniyalarining joriy hisobvaraqlaridagi
naqd pul qoldiqlaridan ushbu bankda ochilgan foizli operatsiyalarda foydalanishi mumkin.
Kuzatishlarimiz natijasida Oʻzbekistonda islom moliyasi va kapital bozorini joriy qilishda
mavjud muammolarni ikkita katta guruhga jamlab oldik va ularga muqobil boʻlishi mumkin
www.kun.uz – sayti ma’lumotlari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
198
boʻlgan yechimlarni taklif qildik (3-jadval). Bizning fikrimizcha islom moliyasini joriy qilishda
asosiy mummo bu aholining moliyaviy savodxonligi va qonunchilik bazasining yetishmasligi
deb bilamiz.
3-jadval
Oʻzbekistonda islom moliyasi va kapital bozorini joriy qilishda mavjud
muammolar va yechimlar
65
T/r Mavjud muammo
Taklif qilinayotgan yechim
1
Aholi va biznes
vakillarining islom
moliyasi yuzasidan
habardorlik
darajasi pastligi
Respublikada mavjud iqtisodiyot boʻyicha kadrlar tayyorlovchi
OTMlarda islom moliyasi fanini kiritish
OTMlar va tadqiqot markazlari aro Respublika va Xalqaro miqyosda
ilmiy-amaliy konfrensiyalar oʻtkazish
Islom moliyasini oʻqitadigan oʻqtuvchi kadrlar malakasini oshirish
maqsadida xorijiy malaka oshirish va stajirovka dasturlarini tashkil
qilish
Islom moliyasi mahsulotlari yuzasidan aholi moliyaviy savodxonligini
oshirish maqsadida alohida platforma jori qilish
Islom moliyasi shariat kengashlari uchun mutaxasislar malakasini
oshirish uchun oʻquv kurslarni tashkil qilish
2
Huquqiy,tahliliy va
moddiy texnik
bazaning mavjud
emasligi
"Strategiya - 2030" da belgilanganidek islom moliyasi va bankchiligini
tashkil qilish uchun islom moliyasi va bankchiligi toʻg‘risida qonun
ishlab chiqish
Islom qimmatli qog‘ozlarini joriy etish boʻyicha Xalqaro tashkilotlar
moddiy texnik bazasini jalb qilish va maslahatlashuv uchrashuvlarini
oʻtkazish
Kapital bozorini tartibga solish boʻyicha vakolatli organ tarkibida
islom kapital bozori bilan shug‘ullanuvchi alohida tarkibiy boʻlinma
tashkil qilish
Aholi va biznes vakillari oʻrtasida Islom qimmatli qog‘ozlariga boʻlgan
aniq talabni baholash maqsadida ekonometrik va statistik tahlillarni
olib borish va soʻrovnoma oʻtkazsih
Aholi va biznes vakillari orasida sukuk emissiyasini va soʻndirilishini
qamrab olgan maxsus qoʻllanmalarni keng yoyish
Umuman olganda, jahon iqtisodiyotidagi beqarorlikning kuchayishi va moliyaviy
resurslar uchun raqobatning kuchayishi nuqtai nazaridan islom moliyasi investitsiyalarni jalb
qilish, tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirish, xalqaro savdoni osonlashtirish va qashshoqlikni
bartaraf etish uchun istiqbolli alternativani taqdim etadi. Biroq, Oʻzbekiston islom moliyasining
imkoniyatlaridan toʻliq foydalanishi uchun uni amalga oshirishga yordam beruvchi huquqiy
tuzatishlar kiritish zarur. Bundan tashqari, islom moliyasi boʻyicha bakalavr va magistr
darajalari uchun ta’lim dasturlarini yaratish juda muhim, chunki hozirda bu sohada tajriba
yetishmaydi. Ushbu strategik harakatlarni amalga oshirish orqali Oʻzbekiston iqtisodiy oʻsish
va farovonlikka erishish uchun islomiy moliyadan samarali foydalanishi mumkin.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytganda, Oʻzbekistonda islom qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish
istiqbollari ham moliya sektori, ham kengroq iqtisodiyot uchun istiqbolli manzarani taqdim
etadi. Ushbu dissertatsiya orqali biz islom moliyasining turli hil iqtisodiy oʻlchovlari va uning
Oʻzbekiston bozoriga qay darajada mosligi, shuningdek, u olib keladigan qiyinchiliklar va
imkoniyatlarni oʻrganib chiqdik.
65
Muallif tomonidan tuzilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
199
Muhim xulosalardan biri shundaki, Oʻzbekistondagi bu sohaga boʻlgan qiziqish islom
moliyasiga global miqyosda ortib borayotgan qiziqish bilan birgalikda islomiy qimmatli
qog‘ozlar bozorini kengaytirish uchun qulay zamin yaratadi. Mamlakatning iqtisodiy
islohotlarga sodiqligi va strategik geografik joylashuvi uning Markaziy Osiyoda islomiy
moliyalashtirish markazi sifatidagi salohiyatini yanada oshiradi. Bundan tashqari, tadqiqot
islom moliyasining afzalliklarini toʻliq amalga oshirish uchun bozor ishtirokchilari, jumladan
investorlar, emitentlar va tartibga soluvchilar oʻrtasida xabardorlikni oshirish va salohiyatni
oshirish muhimligini ta'kidlaydi. Bu manfaatdor tomonlarni shariatga mos moliyaviy
mahsulotlar haqida oʻqitish va islomiy qimmatli qog‘ozlar bozorining oʻsishini qoʻllab-
quvvatlash uchun zarur infratuzilma va tajribani rivojlantirishni oʻz ichiga oladi.
Islom fond indekslari an’anaviy fond indekslariga qaraganda tashqi shok omillariga
bardoshliroq. Bu global fond indekslarida ham mintaqaviy fond indekslarida ham namoyon
boʻladi. Mamlakat fond bozorini rivojlantirishda va raqobatni qoʻllab-quvvatlashda islom
kapital bozori ekotizimini shakillantirish hamda
unda islom fond indekslari instrumentlari
faoliyatini yoʻlga qoʻyish muhim ahamiyat kasb etadi.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Curcio, R., Lipka, M., Thornton, J., (2004). Cubes and the individual investor. Fin. Serv. Rev. 13
(2), 123–138.
Balakrishnan, R., Danninger, S., Elekdag, S., Tytell, We, (2011). The transmission of financial
stress from advanced and emerging economies. Emerg. Mark. Financ. Trade 47 (2), 40–68.
René M. Stulz, (2005). The Limits of Financial Globalization. The Journal of Finance. Volume
60, Issue4 Pages 1595-1638 https://doi.org/10.1111/j.1540-6261.2005.00775.x
Fratzscher, M., Lo Duca, M., Straub, R., (2018). On the international spillovers of US
quantitative easing. Econ. J. 128 (608), 330–377.
Beirne, J., Fratzscher, M., (2013). The pricing of sovereign risk and contagion during the
European sovereign debt crisis. J. Int. Money Financ. 34, 60–82.
Park, C., Mercado, J., (2014). Determinants of financial stress in emerging market economies.
J. Bank. Financ. 45, 199–224.
Hong, H., Kacperczyk, M., (2009). The price of sin: the effects of social norms on markets. J.
Financ. Econ. 93 (1), 15–36.
Shleifer, A., Vishny, R., (1997). The limits of arbitrage. J. Financ. 52 (1), 35–55.
Becker, G.S., (1957). The Economics of Discrimination: An Economic View of Racial
Discrimination. University of Chicago.
Kuran, T., (1995). Private Truths, Public Lies: The Social Consequences of Preference
Falsification. Harvard University Press.
Loewenstein, G., Weber, E.U., Hsee, C.K., Welch, N., (2001). Risk as feelings. Psychol. Bull. 127
(2), 267–286.
Wang, K., Nguyen Thi, T., (2013). Did China avoid the ‘Asian flu’? The contagion effect test
with dynamic correlation coefficients. Quant. Financ. 13 (3), 471–481. Weiß, G., 2013.
Alam, N., Hassan, M., Haque, M., (2013). Are Islamic bonds different from conventional
bonds? International evidence from capital market tests. Borsa Istanbul Rev. 13 (3), 22–29.
Peillex, J., Erragragui, E., Bitar, M., Benlemlih, M., (2018). The contribution of market
movements, asset allocation and active management to Islamic equity funds' performance. Q. Rev.
Econ. Financ.
https://doi.org/10.1016/j.qref.2018.03.013
Ledhem A. (2020) “Does Sukuk financing boost economic growth? Empirical evidence from
Southeast Asia”, PSU Research Review, 6, pp.141-157.
Qonun
(2022)
Oʻzbekiston
Respublikasi
“Nobank
kredit
tashkilotlari
va
mikromoliyalashtirish faoliyati toʻg‘risida”gi Qonuni 2022-yil 17-mart
United Nations development program. (2020) “Landscaping analysis of islamic finance
instruments in Uzbekistan”. Tashkent: UNDP.
