201
- formation in a child of an aesthetic attitude to the world around him through various types of art
through questions, quizzes, expressing opinions, discussions, through comparisons and contrasts;
- formation of initial knowledge of the basics of artistic culture, encouraging children’s participation
in activities related to the aesthetic design of the kindergarten space and the environment;
- teaching the child the use of artistic means of expression, various types of art;
- organization, if necessary, of correctional-compensatory, correctional-developmental work with
children who have psychological constraints, are shy, poorly adapted and socialized to the conditions
of kindergarten.
Systematization and disclosure of the content of the listed stages makes it possible to streamline the
methods of music education in preschool institutions, improve the results of working with children,
and improve the quality of the pedagogical activities of educators.
REFERNCES
1. Kopytin A.I., Svistovskaya E.E.Art therapy for children and adolescents.– M.: Cogito-Center,
2007. – 260 p.
2. Kiseleva M.V.Art therapy in working with children: A guide for child psychologists, teachers,
doctors and specialists working with children.– St. Petersburg: Rech, 2008. – 160 p.
3. Kuznetsova A.G.The emotional impact of art on a primary school student as the basis for the use
of art pedagogy.// Current problems of pedagogy and psychology: challenges of the 21st century:
Collection of articles.2017. – pp. 122-127.
4. Nigmatova M.M., MirzaevaD.Sh.Art therapy as a means of adaptation of young children to
preschool // Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.– T., 2022. –
No. 1. – P. 1209–1215.
5. Chabrova T.L.Let's draw together.– T.: Complex Print, 2016. – 45 p.
BILIMLENDIRIWDE INTEGRALLAP OQÍTÍWDÍŃ PEDAGOGIKALÍQ HÁM
METODIKALÍQ TIYKARLARÍ
Bekmuratova Ulmeken Keńesbay qızı,
Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı
1-basqısh doktorantı
Keyingi jıllarda integraciya (óz-ara baylanısqan halda ilimiy-pedagogikalıq sheriklik
dóretiwshilik ortalıǵın jaratıw) ideası jedel rawajlanıp atırǵan teoriyalıq hám ámeliy izertlewlerdiń
tiykarı bolıp atır. Integraciya, bir tárepten, bilim alıwshıǵа «dúnyаnı tanıstırıw» hám pánlerdiń ilimiy
tiykarların biliwdi úyretse, ekinshi tárepten, оqıw waqtın gruppalastırǵan halda onı bos waqıtınan
ónimli paydalanıwǵa uyretedi.
«Integraciya» sózi latınsha integratio - qayta tiklew, toltırıw, «integer»- pútkil sózinen kelip
shıqqan. Integraciyalaw processinde bir-birine baylanıslılıq kólemi asadı hám tártipke túsedi.
Integraciya - arnawlı bir sistemanıń háreketi hám rawajlanıwın xarakterlеytuǵın process bolıp,
ol jaǵdayda sistema elementleriniń sanı hám óz-ara baylanıslardıń intensivligi аrtadı hám kúshеyеdi.
Nátiyjede bir-birine baylanıslılıq halları artıp baradı.
Integraciyalasqan tálim-tárbiya, pánler arаlıq baylanıslardıń ayırım táreplerin dáslep Ya.
Komenskiy, D. Lokk, I. Gerbart, M. Pestalotstsi, K. Ushinsiky sıyaqlı ilimpazlar baslap bergen. Bul
jónelisti keyinirek T.Rizaeva, G.Akvileva, D.Troytap, G.Baltyukova, N.Вelenkin, N.Drujnina,
T.Nаzerova, I.Blinova, R.Matyushova dawam ettirgеn. Bul mashqala ózbek ilimpazlarınan
R.Mavlyanov, Q.Abdullaeva, X. Qayumovlardıń jumıslarında izertlengen.
Pánler arаlıq baylanıslılıq pedagogika pánindegi zárúrli didaktikаlıq princip retinde uzaq
waqıtlardan berli talqılanıp kelinbekte. Bilimlendiriw sistemasında oqıw pánleriniń óz-ara baylanısın
támiyinlew máselesi mudamı aktual bolıp kelgen.
Úzliksiz bilimlendiriwde pánler arаlıq baylanısıwdı támiyinlewdiń ayrıqsha tárepleri bar. Bul
ayrıqshalıq mámleketlik bilimlendiriw standartı talapları tiykarında júzege kelgen oqıw dástúrin
mazmunı menen xarakterlenedi. Pánler arаlıq baylanıs bir tárepten oqıw pánleri ortasında, basqa bir
202
tárepten bolsa, kásiplik bаǵdаrlanǵаn qánigelik beretuǵın oqıw pánleriniń óz-ara baylanısı tiykarında
engiziledi. Sol sebepli búgingi kúnde pánler arаlıq baylanısıw, tereń hám de bekkem bilim beriwde
zárúrli shárt bolıp esaplanadı.
Mámleketimizde úzliksiz bilimlendiriw sistemasın rawajlandırıw mazmunı hám oqıtıw
texnologiyası, onıń sıpat hám nátiyjeliligin arttırıw boyınsha alıp barılıp atırǵan reformalar
bilimlendiriwdi insanıylastırıw, bilim alıwshılarda tayanısh kompetenciyalardı qáliplestiriwge
baǵdarlanǵan pedagogikalıq iskerliklerden paydalanıw imkaniyatın arttıradı. Ózbekstan
Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyasında «úzliksiz bilimlendiriw
sistemasın jánede jetilistiriw, sıpatlı bilimlendiriw xızmetleri imkaniyatların arttırıw, miynet
bazarınıń zamanagóy talaplarına muwapıq joqarı mamanlıqtaǵı kadrlar tayarlaw sıyasatın dawam
ettiriw» áhmiyetli wazıypa sıpatında belgilengen.[1]
Ilim hám texnikanıń rawajlanıwı ilimiy xabarlar kóleminiń keskin artıwına alıp kelmekte.
Sonlıqtan bilimlendiriwde tábiyiy – ilimiy bilimler kólemi de jıldan jılǵa artıp barmaqta. Aqırǵı
jıllarda, ulıwma bilimlendiriw mekteplerinde oqıwshılar iyelewi lazım bolǵan bilimleri kólemin
arttırıwdıń birden-bir jolı oqıw pánler sanın hám sabaq saatlar sanın kóbeytiw dep esaplandı. Oqıw
kólemin orınsız keńeytiriw bolsa, oqıwshılar ushın artıqsha júklemeni, oqıtıwda sharshawdı keltirip
shıǵardı. Aqıbette bul jaǵday oqıwshılardıń bilim sıpatı hám bilimlendiriw nátiyjeliliginiń páseyiwine
sebep bolmaqta. Bul mashqalanı sheshiw, belgili dárejede bilim mazmunın integrallasqan bilimler
tiykarında shólkemlestiriw, tábiyiy hám gumanitar pánlerden integrallasqan kurslardı jaratıw
esabınan ámelge asırıw múmkinligin ilimpazlardan: Yu.I.Dik, A.A.Pinskiy, E.K.Straut,
V.G.Razumovskiy, L.V.Tarasov; Ózbekstannan R.Ǵ.Safarova, P.Musaev, İ.V.Makuxina,
M.Djumaniyazova sıyaqlılar óz ilimiy miynetlerinde kórsetip ótken. Sonlıqtan tábiyiy pánlerge tiyisli
bilimlerdi integrallaw mashqalası, zamanagóy bilimlendiriwdiń eń aktual mashqalalarınan bolıp
esaplanadı.
Psixolog P.K.Anoxin, E.Ǵozievler miydiń jumıs iskerligi integraciyalasqan xabarlarǵa
baylanıslı bolıwı, xabarlardı integrallasqan kóriniste esapqa alıw, individtiń ózin basqarıw aktivligin
arttırıwǵa, jetilistiriwge, dóretiwshilik qábiletiniń qáliplesiwine alıp keliwin tiykarlap bergen.
N.Poddyakova, B.G.Ananevler insan rawajlanıwında sociallıq, tábiyiy, psixofiziologiyalıq
integrallasqan bilimler úzliksiz zárúrligin óz izertlewlerinde dálilleydi.
I.A.Mironenko XXI ásirde zamanagóy insanda sociallıq xarakterdi qáliplestiriw ushın kóp
strukturalı formaciyada birgelikte integraciya hám sistemalı izertlew jumısların alıp barıw
imkaniyatın jaratıw ideyasın alǵa súredi. Bul mektepler aldında turǵan tiykarǵı mashqalalardan biri
dep aytadı. Mektep búgin dúnya ilimleri, til, ullı insanlar miynetinen úzilgen, izolyaciyalanǵan halda
bolıwı múmkin emesligin kórsetedi. Sonday-aq L.S.Vıgotskiy hám S.L.Rubinshteynler
«Psixologiyalıq enciklopediya» kitabında shaxstıń rawajlanıwında dúnya ilimleriniń roli hám olardıń
tolıq integraciyasına sharayat jaratıw ideyasın alǵa súredi.
A.N.Zaxlebniy hám M.V.Rijkovlar pedagogikada qálegen varianttaǵı integraciyalasqan kurstı
tek eki zárúr baǵıt tiykarında, kóp baǵıtlı hám ápiwayı baǵıt tiykarında qurıw zárúrligin usınadı. Olar
bilimlerdi integraciyalawdı mekteptegi belgili bir predmetler mazmunında, oqıw dástúri,
sabaqlıqlardı baylanıstırıw esabınan islew lazımlıǵın uqtıradı.
Ózbekstan ilimpazları óz izertlewlerinde, pánler aralıq integraciya mashqalası belgili dárejede
óz ishine alǵan. E.O.Turdiqulovtıń doktorlıq avtoreferatında mektepte fizika oqıtıwda ekologiyalıq
tárbiya máseleleriniń oqıtılıw metodikası islep shıǵılǵan, pánler aralıq baylanıs tiykarında talabаlarǵa
úyretiliwi zárúr bolǵan ekologiyalıq bilimler mazmunı anıqlanǵan, onda fizika hám astronomiya
arasındaǵı integrativ materiallar mazmunı izertlew predmetinen tısqarı bolǵanlıǵı sebepli
úyrenilmegen.
M.M.Mamadazimovtıń doktorlıq jumısında astronomiyalıq bilimlendiriwdiń úzliksizligi, Ana
tábiyatımızdaǵı global ekologiyalıq mashqalalardı sheshiwde astronomiyalıq bilimlendiriwdiń
áhmiyeti, mektepke shekemgi bilimlendiriwden joqarı bilimlendiriwge shekem, beriletuǵın
astronomiyalıq bilimler mazmunı, astronomiyanı basqa pánler menen integrallasqan tárizde oqıtıwdı
ámelge asırıw usıllarınıń nátiyjeliligin sáwlelendirgen, biraq fizika hám astronomiyadan integrativ
materiallardan paydalanıw izertlew predmeti bolmaǵanlıǵı sebepli tolıq izertlenbegen.
203
Respublikamızda integraciya mashqalası boyınsha jumıs alıp barıp atırǵan jetekshi
ilimpazlardan R.H.Djuraev, oqıw pánleri boyınsha integrativ kurslardıń pedagogikalıq-
psixologiyalıq tiykarların islep shıǵıw, integraciyanıń baǵıtı hám parametrlerin anıqlaw, oqıw
júklemeleriniń nátiyjeli, optimal variantların belgilew, oqıw dástúrlerinde temalar aralıq integraciyanı
ámelge asırıwǵa zárúrlik sezilip atırǵanlıǵın aytadı. Sonday-aq, R.Safarova oqıw processinde bir
oqıw pániniń mazmunı sheńberinde de pánler aralıq integraciyanı ámelge asırıw zárúrligi,
bilimlendiriw mazmunın integrallaw, integrativ sabaqlıqlar jaratıw zárúrligin usınıs etedi.
U.Musaev oqıw processin integrativ dástúrler hám sabaqlıqlar tiykarında shólkemlestiriw arqalı
oqıw processinde nátiyjelilikke erisiwdi názerde tutadı. Sonıń menen birge, avtor integraciya
processiniń tómendegi dárejeleri:
1. temalardı izbe-iz usınıw tiykarındaǵı integraciya;
2. oqıw dástúrlerinde óz-ara kelisken noqatlardı payda etiwge tiykarlanǵan integraciya;
3. gózlengen integraciya;
4. integrativ dástúrler;
5. temalar aralıq integraciya kórinisinde belgilep, oqıw mazmunın integraciyalawdıń ilimiy
pedagogikalıq tiykarların islep shıǵıw zárúrligin aytadı.
Predmetler aralıq baylanıs úyrenilip atırǵan obiektti hár tárepleme tereń úyreniwdi támiyinleydi.
Ol pedagogikada predmetler aralıq baylanıs, óz-ara baylanıs hám integrativ baylanıs
dárejelerinde túsindiriledi.
Predmetler aralıq baylanıs
– óziniń áhmiyetine kóre keń túsinik bolıp, úyrenilip atırǵan
obiekttiń túrli táreplerin, qásiyetlerin hár tárepleme ashıp beriwi názerde tutıladı.
Óz-ara baylanıs –
áhmiyetine kóre eki predmet arasındaǵı baylanıslardı, yaǵnıy birinshi oqıw
predmeti boyınsha ózlestirilgen bilim hám is-háreket usılların, ekinshisinde qollanılıwın kórsetedi.
Integrativ baylanıs –
salıstırmalı joqarı dárejeli baylanıs bolıp, dáslep aytılǵanlardan oqıw
dástúrine maqsetke muwapıq kiritilgenligi menen parıqlanadı hám álbette onı támiyinlewdi talap
etedi. Nátiyjede obiekt háqqında sistemalı, bilim, is-háreket usılları qáliplesiwine imkaniyat jaratadı.
Predmetler aralıq baylanıs ornatıw ushın oqıw materialı mazmunı, psixologiyalıq,
pedagogikalıq, didaktikalıq, metodikalıq jaqtan analiz etiledi. Pedagogikalıq ámeliyatta oqıw
materialın temalar boyınsha hám dúzilisi analiz etiw usıllarınan keń paydalanıladı.
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR
1.
Узбекистон Республикаси Президентининг «Узбекистон Республикасини янада
ривожлантириш буйича Ҳаракатлар стратегияси тугрисида»ги Фармони // Узбекистон
Республикаси Қонун ҳужжатлари туплами. –Тошкент, 2017. –Б. 39.
2.
Абдуллаева Б.С. Фанлараро алоқадорликнинг методологик-дидактик асослари
(ижтимоий-гуманитар йуналишида академик лицейларда математика уқитиш мисолида)
Автореф. пед. фан. докт. … дисс. – Тошкент, 2006. – 38 б.
3.
Жураев Р.H., Умранхужаев А. Интеграция – янги сифат // Узлуксиз таълим. –Тошкент,
2002. №1. –Б. 4-7.
4.
Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар
(таълим муассасалари педагог-уқитувчилари учун амалий тавсиялар). – Тошкент: Истеъдод,
2008. – 180 б.
5.
Кикин Д.Г., Самайленко П.Н. О методике преподавания интегрального курса физики
и астрономии // Физика в школе, -Москва, 1992. №2. –С. 66-69.
6.
Лаврентьева Н.Б. Педагогические технологии: Технология учебного проектирования
в системе профессионального образования: учебное пособие / Н.Б.Лаврентьева, Т.С.Федорова.
–Барнаул: АлтГТУ, 2003. -119 с.
7.
Лутфуллаев М.H. Олий таълим уқув жараёнини такомиллаштиришда ахборот
технологияларини интеграциялаш назарияси ва амалиёти (Информатика ва табиий фанлар
мисолида): пед.фан.док.дисс. … автореферати. –Т.:, 2006. -45 б.
8.
Чепиков М.Г. Интеграция науки (Философский очерк). -М.: Мысль, 1981. -253 с.
