108
лингвистическое направление ждет от исследователей активной практической разработки.
Внутриязыковое сопоставление – более позднее лингвистическое направление. Начавшись в
рамках структурного описания языка (дифференциальные признаки, компонентный анализ),
оно в дальнейшем стало разрабатываться в связи с антропоцентризмом, психолингвистикой,
установленным фактом неоднородности языка в сознании человека, попыткой описать
ментальные различия различных групп носителей языка.
ЛИТЕРАТУРА
1.
Стернина М. А. Сопоставительно-параметрический метод лингвистических
исследований. Воронеж: Истоки, 2014. – 114 с
2.
Слюсарева Н.А., Лингвистика речи и лингвистика текста/ Аспекты общей и
частной лингвистической теории текста, М., 2012
3.
Реферовская Е.А., Лингвистические исследования структуры текста., М., 2020.
TÓLEPBERGEN QAYIPBERGENOV SHIGARMALARINDA PARALLELISM
QOLLANILIWI
Dauletmuratova Xúrziya
NMPI, Inglis tili hám ádebiyatı, Nókis, Ózbekistan
Turkiy til bilimiń ásirese qaraqalpaq til biliminde stilistika, kórkemlew qurallari hám
stilistikaliq figuralar máselesi hazirgi kúnniń áhmiyetli hám hár tárepleme úyreniliwi hám izertleniwi
talap etilip atirǵan mashqalalardıń biri.
Biz bul maqalada Tólepbergen Qayıpbergenovtiń «Qaraqalpaq qızı», «Baxitsizlar» ham
«Tusiniksizler» romanlarında qollanılǵan stilistikalıq figura sıpatında belgili bolǵan parallelizm,
qollanılıwın hám shıǵarma waqıyaların, obrazların dóretiwde paydalanıw usılların úyrenip mısallardı
analizlewdi maqset etip aldıq.
Parallelizm sózi grek tilinde “parallolos” – “birge júriwshi, qatarlas” – salıstırıw manisindegi
qatar turgan uqsas elementlerdiń, qońsilas gáplerdin sintaksislik jaqtan birdey ornalasıwı bolıp.
Parallelizm kóbinese poetikalıq shıǵarmalarda yaǵniy dastanlarda, poemalarda jiyi ushirasadı.
Joqarida atap otken shigarmalardi uyreniw barisinda jaziwshi sintaksislik korkemley qurallardan juda
sheber paydalanganligi guwasi bolamiz.
Rus alimi Arnold bildiriwinshe sintaksistlik parallelism – sintaktikaliq figuralardin stilistikaliq
korkemlew qurali bolip ǵa qatıstı beynelі sóyleudіń stilistikalıq ádіsі [1; 56]. Bul sintaksislіk
strukturalardıń qatar kelip qaytalanıwı, Sintaksistіk qұrılımı bіrdey, predikattıń bіr túrі bar kelesі sóz
tіrkesterіnіń arnayı ornalasuı.
Sultonsaidova ham Sharipova pikirinshe sintaktik parallelism dúzilisi birdey bolgan eki yamasa
odan artıq gápler izbe-iz keledi ham bul gáplerde sózlerdiń formaları birdey bolıp, simmetriyaliq
payda etedi hám tásirlilik kúsheyedi [5; 65]. Belgili bolganinday bul teksttin turli bolimleri artasidagi
uqsaliq yaki kontrastti belgilewshi ham bul emo emocionalliq hám estetikaliq tasirlilik jaratiw ushin
isletiliwi mumkin. Onin jaziwshi shgarmalarinda bir neshe turi ushrasadi: Sintaksistіk parallelizm,
semantikaliq parallelizm, syujettіk parallelizm, fonetikalıqaliq parallelizm, hám strukturaliq
parallelism. Bular ádebiyattaǵı parallelismniń tiykarǵı túrleri bolıp, olar avtordıń janri, usılı hám
maqsetlerine qaray birlestiriliwi hám maslastırılıwı múmkin.
Sintaktik parallelizm gáp yamasa sóz dizbeginiń dúzilisin tákirarlaywdı óz ishine aladı. Mısalı,
birdey yamasa uqsas gáp strukturaların tákirarlanıwı teksttiń ritmi hám sesler maslıǵın jaratıwı
múmkin. Sonday-aq bul birdey grammatikaliq ham semantikaliq qurlisli qatarlas gapler boladi.
Misalı: «…Quyash dún'yanıń hár jerinde hár qıylı waqıtta shıǵıp batqanı sıyaqlı, jıl máwsimleri xár
jerde xár qıylı bolıp kelgeni sıyaqlı, xár dáwirdiń, xár xalıqtıń, xár awıldıń, hátte, hár kisiniń ózi ushın
qol jetpes biyik shoqqısı, ózi ushın ayırısha dańǵaralı hádiyseleri bar [Túsiniksizler 4-bet] ».
Kórkem sóylew stilistikalıq qurali bolǵan sintaktik parallelizm ádebiy kórkem suwretlew
qurallarina kiredi hám sintaktik konstruktsiyalardıń tákirarlanıwı, birdey sintaktik strukturaǵa iye
frazalardıń, bir tiptegi predikatlardıń izbe-iz arnawlı jaylasıwı shigarmalarga ozgeshelik kirgizgen,
misal: “Men keleshekke qáweterleniw menen qarayman, ótken zamanǵa sawıniw menen qarayman”
109
[Túsiniksizler 64-bet] ». Jaziwshi shigarmalarinda sintaktik parallelismnin waqiya ham obrazlardi
jaratiwda qollanilgan bir qansha turlerine toqtap ottik.
Qarama qarsı mánili parallelizm – bunda parallelizmge mısal bolǵan sózler mánisi bir birine
qarama qarsı keliwi názerge alınǵan. Mısal: Birese turkiy axun menen tereńirek másláxátleskisi keldi,
birese turǵan jerinde onıń moynın burap, kopirdin astına tıgıp ketkisi keldi [Túsiniksizler 89-bet].
Uqsas mánili parallelism - gáptegi parallelizm mısalları uqsas mánili sózlerdiń qatar keliwi
arqalı jasaladı. Mısal: … Ernazar alayaq yaumıtını minip, óziniń atın jetegine alıp jolǵa tusti
[Túsiniksizler 5-bet].
Birgelikli parallelism – gápte shıgarmanıń obrazlar, motivler, yamasa syujetlik elementleri
qatara keledi. Mısal: «Aǵa biy» - erterektegi ata-babalardıń umıt bolıwǵa qaraǵan «aǵa biy» oyını
[Túsiniksizler 10-bet].
Mánililik parallelism - gáptegi parallelizm mısalları mániles sózlerdiń qatar keliwi arqalı
jasaladı. Mısal: Bir hayran qalarlıǵı: xan Aydos babanıń tárepdarlarına jaman kóz benen qarap
atırǵanda, jas palwanǵa jaman kózde bolmadı, sebebi onıń ákesi Mırjıqtı Aydos babanıń ózi
óltirgenligi esapqa alındı, … [Túsiniksizler 11-bet].
Seslik parallelizm gápte qatara kelgen sózler seslik qurılısı, ritm hám rifmalasıwı arqalı
jasaladı. Mısal: Bas ármanı - Ernazarǵa atı ápsana Maman biyden qalǵan, Aydos baba jıqqan tuwdı
tiklew. Ananıń oyınsha: bul tuw - babalar tuwı, bul tuw - erkinlik tuwı, bul tuw - xalıqtıń xalıq atın
alıw ushın gúres tuwı, bul tuw - ullı orıs patshalıǵına qosılıp, ullı xalıq penen bir táǵdirles bolıw tuwı
[Túsiniksizler 13-bet].
Strukturalık parallelizm uqsas fraza yamasa baǵınıńq gápler sıyaqlı grammatikalıq
strukturalardiń qatara kelip qaytalanıwı. Misal: Atlılardan qorıqqanı ele basılmaǵan. Sonlıqtan kúni
menen sharshaǵanın, suwǵa túsip tońǵanın, baltırların shóp tırnap azap shekkenin esine keltiriw
ornına baspaqlardı jorttırıp izinen ózi óńkeńlew menen boldı [Qaraqalpaq qızı 23-bet].
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR
1. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка (Стилистика
декодирования): 3-е изд.-М.: Просвещение, 2002. 356 с.
2. Kayıpbergenov T., Qaraqalpaq dástanı. Baxıtsızlar. Nókis, «Bilim» baspası, 2019-jıl. 440 bet
3. Kayıpbergenov T., Qaraqalpaq qızı. «Qaraqalpaqstan» baspası, 1980-jıl. 499 bet
4. Pirniyazova A.Q. Seydullaeva D.Yu. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Tashkent, «Tafakkur
avlodi», 2020, - 168 bet.
5. Sultonsaidova S, O‘lmas Sharipova. O‘zbek tili stilistikasi: - T.: YURIST-MEDIA
MARKAZI, nashriyoti, 2009. — 112 b
THE IMPORTANCE OF PHENOMENOLOGY IN LANGUAGE LEARNING
(WHITE AND BLACK)
G. Djumamuratova- - assistant teacher of
Nukus state pedagogical institute named after Ajiniyaz
For language learners, paremiology—the study of proverbs—offers a wealth of linguistic and
cultural insights. Proverbs are linguistic relics that span time and space because they capture a
society's collective wisdom and cultural ethos. A diverse range of theoretical frameworks, such as
those from cognitive linguistics, sociolinguistics, and cultural studies, form the basis of paremiology.
These frameworks shed light on the processing, interpretation, and use of proverbs in language
learning environments. Leveraging paremiology's potential in language teaching requires an
understanding of its theoretical foundations. The role of paremiology in language learning is
discussed in this article, with a focus on the symbolic meaning of the colors black and white in
proverbial idioms.
According to Nurjan Jalgasov the proverbial constructions of three languages: English, Uzbek
and Karakalpak, can be classified according to classification worked out by N.Z. Nasrullaeva (2018).
This classification includes the following parametres: 1) appearance; 2) age; 3) character and personal
