23
-
Ташаббусли бюджетлаштириш лойиҳаларини амалга ошириш учун маҳаллий
бюджетларга ҳисобланган солиқларни тақсимлашда солиқ тўловчиларнинг
иштирокини амалга ошириш тартиби солиқ органлари, маҳаллий ижориоя
органларнинг
ҳаракатлари
тартибини,
маҳаллий
ҳуддудларда
ташаббусли
бюджетлаштириш амалга ошириш тартиби каби таркибий қисмларни ўз ичига олиши
керак
АДАБИЁТЛАР:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 13 апрелдаги “Бюджет жараёнида
фуқароларнинг фаол иштирокини таъминлаш бўйича қўшимча чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги
ПҚ
-5072-
сонли қарори.
https://lex.uz/ru/docs/3879197?otherlang=1
2.
Беленчук А.А., Вагин В.В., Шульга И.Е. Инициативное бюджетирование как инструмент
повышения эффективности бюджетных расходов. Финансы. 2017;(8):10
-21.
3.
Федосов В.А., Богатченко В.В.Финансовый механизм инициативного бюджетирования
в
Российской Федерации. Научно
-
исследовательский финансовый институт. Финансовый
журнал. 2019;(3):117
-127. DOI: 10.31107/2075-1990-2019-3-117-127
4.
Touchton M., Wampler B., Peixoto T. Of governance and revenue: Participatory institutions and
tax compliance in Brazil. World Bank Policy Research Working Paper. 2019;(8797). URL:
https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/
handle/10986/31492/WPS
8797.pdf?sequence=4&isAllowed=y
5.
Н.
Расулов
“Ташаббусли
бюджет»нинг
имкониятлари
кўп,
аммо...”.
https://www.xabar.uz/jamiyat/tashabbusli-byudjetning-imkoniy
6.
Primova N. Trends in the Development of the Local Budget and the importance of Financial
Strategy in Our Country. EJBMR, European Journal of Business and Management Research. Vol. 5, No. 5,
October 2020. https://www.ejbmr.org/index.php/ejbmr/article/view/557/331
7.
Примова Н. Ташаббусли бюджет –
маҳаллий бюджет харажатларини режалаштириш
стратегияси сифатида. «Фуқароларнинг бюджет жараёнидаги иштироки: тажриба алмашиш
ва ривожланиш истиқболлари» мавзусида халқаро форум материаллари тўплами // и.ф.д.,
проф. Д.Х.Пулатов ва Махкамова Ш.Ю. таҳрири остида. –
Тошкент, 2022. –
201
б.
https://budget4me.ru/upload/medialibrary/cbe/cbe64df015c2758083148997a71350d6.pdf
8.
Rowe G., Frewer L.J. A typology of public engagement mechanisms. Science, Technology &
Human Values. 2005;30(2):251-290. DOI: 10.1177/0162243904271724
YANGI O‘ZBEKISTON TARAQQIYOT STRATEGIYASI DOIRASIDA FOND BOZORI
SALMOG‘INI MAMLAKAT IQTISODIYOTIDA OSHIRISHDAGI DOLZARB
MUAMMOLAR VA ULARNI TARTIBGA SOLISH MASALALARI
G.
G’
. Mahkamova -
Toshkent moliya instituti
Ma’lumki, fond birjasi –
investorlar qimmatli qog‘ozlarni, shu jumladan aksiyalarni,
obligatsiyalarni, derivativlarni, fond indekslarini va boshqa moliyaviy vositalarni sotib
olishlari va sotishlari mumkin bo‘lgan bozordir. Bu –
moliyaviy bozorning eng kuchli
komponentidir. Shunin
gdek, u iqtisodiyotning sog‘lig‘ining o‘lchovi va jahon iqtisodiy
kuchining asosiy ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababdan fond bozori faoliyatini
kengaytirish va uning o‘rnini mamlakat iqtisodiyotida oshirish davlatimizda dolzarb
masalalardan biri
bo‘lib qolmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi rivojlanayotgan mamlakat sifatida aynan jahon tajribasida
ijobiy baholangan fond bozorini rivojlantirish va iqtisodiyotning bir bo‘lagi hisoblangan
moliya bozori salmog‘ini oshirish maqsadida, 2022
-yil 28-yanvarda
gi O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining PF-60-
sonli “2022
-
2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘gʻrisida”gi Farmonining III bob 27
-maqsadi
doirasida, fond bozori salmog‘ini mamlakat iqtisodiyotida oshirish belgilangan bo‘lib, unga
24
ko‘ra, kelgusi besh yilda fond bozori aylanmasini 200 million AQSH dollaridan 7 milliard
AQSH dollariga yetkazish reja qilingan
18
. Shunga ko‘ra, mamlakatimizda kapital harakatini
bosqichma-bosqich erkinlashtirish hamda yirik korxonalarni va ulardagi ulushlarni
(aksiyalarni), shu jumladan fond birjasi orqali xususiylashtirish va davlat ulushiga ega tijorat
banklarida transformatsiya jarayonlarini yakunlab, 2026-yil yakuniga qadar bank aktivlarida
xususiy sektor ulushini 60 foiz
gacha yetkazish rejalashtirilgan. Fikrimizcha, bu borada ilg’or
xorij tajribalarini milliy moliya bozorida qo’llash imkoniyatlarini tahlil qilish muhim
hisoblanadi
Bugungi kunda jahon mamlakatlarining qimmatli qog‘ozlar bozori holatini tadqiq
qiladigan bo‘
lsak, yer sharidagi eng yirik fond birjasi hisoblangan New York Stock Exchange
(NYSE)da 2022-
yilning yakunlariga ko‘ra birja kotirovkalash varag‘iga kiritilgan 2
600ga
yaqin aksiya emitentlarining umumiy bozor kapitallashuvi 39,00 trillion AQSH dollariga
yetgan. 2022-
yil davomida Birjaning kunlik (1H) o‘rtacha aylanmasi 38,8 million AQSH
dollarini tashkil etmoqda
19
. Bitimlar hajmi bu qadar yuqori bo‘lishi juda ko‘plab faktorlarga
bog‘liq bo‘lib, savdo platformalarida moliyaviy instrument turlari juda xilma
-xil. Bundan
tashqari, birja investitsion fondlari ham tashkil etilgan hamda birja indekslari savdolari aktiv
yo‘lga qo‘yilgan. Derivativ turlari ham ko‘p bo‘lib ularning salmoqli qismni opsionlar tashkil
qilmoqda. Shu bilan birga bugungi kunda islom moliyasi instrumentlari savdosi amalga
oshiriluvchi savdo maydonlari ham yaratilgan bo‘lib, investorlarning talablaridan kelib
chiqqan holda barcha sharoitlar joriy etilgan. Barcha savdolar uchun onlayn platformalar
jahon talablariga javob beradigan tarzda ishlab chiqilgan, bitimlar T+0, T+1 rejimida amalga
oshiriladi.
Qo‘shni davlatlar fond bozorlaridan Qozog‘izston Respublikasining Qozog‘iston fond
birjasi (KASE) ham bugungi kunda tez sur’atlarda rivojlanayotgan birjalardan biri hisoblanadi.
2022-yil yakunla
riga ko‘ra birjaning umumiy bozor kapitallashuvi 45,9 milliard AQSH
dollarini tashkil etgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich o‘tgan yilgi umumiy bozor kapitallashuviga
nisbatan 26,4%ga pasaygan. Shunday bo‘lishiga qaramasdan birja Markaziy Osiyodagi eng
yirik birja
maqomini saqlab qolmoqda. Sababi, KASE o‘zida valyuta va fond birjalarini
birlashtirgan bo‘lib, uning bitimlari soni va hajmi ko‘rsatkichlari oshib borishida ushbu omil
katta rol o‘ynaydi. Birjada aksiya, obligatsiyalar, davlat qimmatli qog‘ozlari, xorijiy
valyuta va
valyutaviy svoplar, hosilaviy qimmatli qog‘ozlar, KASE indeksi kabi moliyaviy instrumentlar
savdolari amalga oshiriladi. Ushbu instrumentlarning xilma-xilligi mamlakatning investitsion
jozibadorligini oshirib, fond bozori faoliyatini yanada o‘sishiga sabab bo‘lmoqda.
Jahon birjalari yoki qo‘shni davlatlarning fond birjalari bilan taqqoslaganda
O‘zbekistonning yagona fond birjasi hisoblangan “Toshkent” Respublika fond birjasi (keyingi
o‘rinlarda “Toshkent” RFB yoki Birja) u qadar keng ko‘lamdagi
moliyaviy instrumentlarni
investorlar uchun taklif qilmaydi. Birjaning faoliyati asosan aksiyalar va obligatsiyalar savdosi
hamda davlat tasarrufidagi korxonalarni xususiylashtirish uchun kelishilgan auksion savdo
platformalari taklifidan iborat hisoblanadi. Taraqqiyot strategiyasida ham fond bozori
aylanmasini yangi instrumentlarni bozorga olib kirish bilan emas, balki davlat korxonalarini
jadal xususiylashtirish yo‘li bilan oshirish maqsad qilib qo‘yilgan. Shuni ham ta’kidlash joizki,
qimmatli qog‘ozlar
savdolarini amalga oshirish uchun sharoit yaratib beruvchi tashkilot
sifatida, fond birjada davlat qimmatli qog‘ozlari savdolarini ham amalga oshirilishi maqsadga
muvofiq bo’lar edi.
Shunday bo’lsada, “Toshkent” RFBning savdo aylanmalari statistikasiga na
zar soladigan
bo‘lsak, yildan
-
yilga ushbu ko‘rsatkich natijalari oshib borayotganini ko‘rish mumkin (1
-
rasm).
18
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022
-yil 28-yanvardagi PF-60-
sonli “2022
-
2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘gʻrisida”gi Farmoni
–
Nyu York fond birjasi rasmiy veb-
sayti ma’lumotlari.
25
Ma’lumotlarga ko’ra, 1994
-
yildan buyon faoliyat ko‘rsatayotgan “Toshkent” RFB
aylanmasi oxirgi besh yil davomida sezilarli darajada oshib, 2022 yi
l yakunlari bo‘yicha 114 ta
emitentning 36,15 mlrd dona qimmatli qog‘ozlari bilan jami 4,82 trillion so‘mlik (429,25
million AQSH dollari miqdorida) 80 723 ta bitim tuzilgan. 2022 yilda tuzilgan bitimlar soni va
hajmi o‘tgan yillar ma’lumotlariga nisbatan
mos ravishda quyidagicha oshgan:
- 2018 yil - +487,08% va +600,74%;
- 2019 yil - +145,99% va +997,54%;
- 2020 yil - +123,85% va +733,04%;
- 2021 yil - +12,92% va +282,08%.
1-
rasm. “Toshkent” RFBning yillar bo‘yicha bitimlar soni va bitimlar hajmi
20
2022 yilda barcha savdo maydonlarida amalga oshirilgan oʻrtacha kunlik bitimlar soni
327 tani, oʻrtacha kunlik bitimlar hajmi –
19,50 mlrd soʻmni (1,73 million AQSH dollari),
sotilgan qimmatli qogʻozlarning oʻrtacha kunlik soni –
146,38 mln donani tashkil etdi. Birja
kotirovkalash varag‘idagi 107ta emitentning umumiy bozor kapitallashuvi hajmi 8,41 milliard
AQSH dollarni qayd etdi. Bu ko‘rsatkich yuqorida keltirilgan birjalarning bozor
kapitallashuvidan bir necha barobar kichik bo‘lib, O‘zbekiston YaIM hajm
ining 10,6%ni
tashkil etmoqda.
Ushbu ko‘rsatkichlardan shuni xulosa qilib aytish mumkinki, mamlakatimiz fond bozori
holati barqaror, ammo, sekinlik bilan rivojlanmoqda. Jahon moliya bozorida juda ko‘plab
moliyaviy instrument turlari paydo bo‘lib, ular bil
an aktiv savdolar olib borilayotgan bir
paytda, mamlakatimizda hanuzgacha xususiylashtirish bilan bog‘liq muammolar to‘liq
yechimini topa olamayapti. Xattoki, eng risk darajasi past hisoblangan davlat qimmatli
qog‘ozlari savdosi ham fond bozorlarida emas,
valyuta birjasida amalga oshirilmoqda.
Birja rivojlanishida yana bir to‘siq sifatida xorijiy valyutada birja savdolarini amalga
oshirish imkoniyatining mavjud emasligi deb e’tirof etish mumkin. Sababi, xorijiy investor
“Toshkent” RFBda mavjud qimmatli qog‘ozlarni faqatgina o‘zbek so‘mida xarid qilishi, savdo
platformalarida boshqa valyutada savdolar amalga oshirish uchun yetarlicha imkoniyat
berilmayotganligi, investitsion jozibadorlikni susayishiga olib kelmoqda.
Xorijiy fond birjalari faoliyatini o‘rgani
shlarimiz natijasida, shuni aniq xulosa qila
olamizki, mamlakatimizda ham valyuta va fond birjalarining birlashuvi qimmatli qog‘ozlar
bozori ulushining oshishida ulkan tashlangan qadam bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Sababi, bu
20
“Toshkent” Respublika fond birjasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi
0.00
500.00
1,000.00
1,500.00
2,000.00
2,500.00
3,000.00
3,500.00
4,000.00
4,500.00
5,000.00
0
10,000
20,000
30,000
40,000
50,000
60,000
70,000
80,000
90,000
M
il
li
ar
d
Bitimlar hajmi
Bitimlar soni
26
orqali birjada xorijiy valyuta
larda qimmatli qog‘ozlar savdosini yo‘lga qo‘yish, davlat qimmatli
qog‘ozlar savdosini amalga oshirish hamda xorijiy kompaniyalar orasida “Toshkent” RFBda
listingdan o‘tishga qiziqish uyg‘otish kabi o‘zgarishlarga zamin yaratiladi. Shu bilan birga,
aholi orasida birjaviy, moliyaviy instrumentlar turlari, ularga investitsiyalar kiritish va
daromad olish kabi bilimlarni aholi savodxonligini oshirish bo’yicha dasturlarga kiritish
ishlari keng ko‘lamda amalga oshirilishi, fond bozorida yangi instrumentlarga bo‘
lgan talabni
oshirishda xizmat qilishi bilan birga fond birjasida yangi savdo platformalarini yaratishga
turtki bo‘la oladi. Ushbu masalalar yuzasidan, fond birjasi ko‘plab mutaxassislar bilan
muzokarlar olib borishi maqsadga muvofiqdir. Fikrimizcha, kelti
rilgan jihatlar O‘zbekiston
Respublikasida kapital bozori rivojlanishini yangi darajaga ko‘tarib, aholi orasida ushbu
bozorga qiziquvchi investorlar sonini yanada orttirishiga hizmat qiladi.
ADABIYOTLAR:
1.
O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF-60-
sonli “2022
-2026
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘gʻrisida”gi Farmoni;
2.
Gabriele M. Lepori “Aksionerlar va fond bozori dinamikasi orasida o‘tkir kasallik belgilari: Nyu
-
York
shahridan olingan dalillar”. Empircal Finance jurnali, 2023 yil, 165
-181-betlar;
3.
A.E. Mambetkaziyev, G.A. Konopyanova, J.Ye. Baykenov “Zamonaviy iqtisodiyot rivojlanish
tendensiyalari sharoitida Qozog‘iston Respublikasi aholisining investitsion faoliyati”
. Central asian
economic review jurnali, 2022 yil;
4.
–
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi statistika agentligi rasmiy veb
-
sayti;
5.
–
“Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy veb
-sayti
6.
Nyu York fond birjasi rasmiy veb-sayti;
7.
–
Qozog‘iston fond birjasi rasmiy veb
-sayti.
QIMMATLI QOG’OZLAR BOZORIDA INVESTOR PORTFELINI MATEMATIK
MODELLASHTIRISH
E.O. Aliqulov -
O’zbekiston Milliy universiteti, dotsent
Sh.U. Madreymova -
O’zbekiston Milliy universiteti
Mamlakatmizda ayni paytda nomli aksiyadorlik jamiyatlari mavjud shu bilan birga
qimmatli qog
’
ozlar bozori ham rivojlanib bormoqda.
Har bir investor qimmatli qog’ozlar
orasidan o’zining fikriga ko’ra daromad keltirishi mumkin bo’lgan variantlarni tanlaydi.
Ushbu tanlov xavf normasini aniqlash muddati, mablag’lar miqdori, maqbul investitsiyalar va
kerakli daromadga asoslanadi.
Hozirgi vaqtda qimmatli qog’ozlarning investitsiya jalb qilishning tahlil qilishning turli
yondashuvlari va usullari mavjud. Shu kabi tahliliy usullar va matematik modellar qurish,
koeffitsentlardan foydalanish nazariyasi investorlar uchun investitsiyalarning xavfliligini
oldindan belgilash haqidagi savolga aniq javob bermaydi lekin fond bozoridagi ayrim xatti
harakatlarning tendentsiyalarini yetarlicha ob’yektiv baholashga imkon beradi. Ko’pincha bu
amaliyotlar qimmatli qog’ozlar bozori amaliyotiga zid keladi.
O’zbekistonda, boshqa mamlakatlarda bo’lgani kabi, turli emitentlarning moliyaviy
vositalarini
tavsiflovchi tahliliy agentliklar mavjud, ammo O’zbekistonda investitsiya
qarorlarini qabul qilish uchun muhim bo’lgan koeffitsentlar amalda hali talab qilinmagan.
Ob’yektiv ko’rsatkichlarni olish uchun U.Sharpning korporativ qimmatli qog’ozlarni fond
birj
alarida kotirovkalarini vaqtli qatorlar asosida hisoblash g’oyasini amalga oshirish kerak.
Sharp koeffitsenti xavf birligiga to’g’ri keladigan daromadni aniqrog’i o’zgaruvchanlikni
risksiz stavkadan yuqori o’lchaydi. Shu bilan birga yetarli miqdordagi akti
vlarni sotib olgan
