31
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ЛИЗИНГ МУНОСАБАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ
А.Т.
Ахмедиева
-
Ташкент давлат иқтисодиёт
университети, и.ф.д., доцент
З.А.
Фазлиддинова
-
“Ўзбекистон иқтисодиётини
ривожлантиришнинг илмий асослари ва
муаммолари” илмий тадқиқот маркази
Мамлакатда лизинг
муносабатларини
ривожлантиришнинг ҳозирги ҳолати
тенденциялари ва омил жиҳатларини қиёсий таҳлил қилиш муаллифга қуйидаги
чекловларни аниқлаш имконини берди, хусусан:
лизинг компанияларининг капиталлашув даражаси етарли эмаслигича қолмоқда
(бу тижорат банклари ва бошқа халқаро инвестиция
-
кредит институтлари томонидан
уларга
нисбатан
ишончсизликни
келтириб
чиқаради),
бу
эса
лизинг
компанияларининг молиявий ресурслардан фойдаланиш даражасини, лизинг
компанияларининг молиявий ресурслардан корпоратив бошқарув ва МҲХСдан
(халқаро солиқ ҳисоби талаблари, статистик ва бухгалтерия ҳисоботидан) фойдаланиш
имкониятларини чеклайди;
активларни харид қилиш бўйича
иқтисодий механизмлар ривожланмаганлиги
сабабли лизинг компанияларининг қимматли қоғозлар бозоридаги иштирокини
чеклаш, шунингдек, лизинг хизматларининг сифати билан боғлиқ инвесторларнинг
бўш маблағларини инвестицияга йўналтиришга
рағбатлантириш, бу
қонун
ҳужжатлари
ва меъёрий
-
ҳуқуқий
нормалар
сифати билан боғлиқ
;
лизинг воситасидан фақат тадбиркорлик мақсадларида фойдаланиш, қонун
ҳужжатларида
чекловлар мавжудлиги сабабли халқаро амалиётда кенг оммалашган
истеъмол лизингининг мавжуд эмаслиги, унга кўра
лизингдан истеъмол мақсадларида
фойдаланиш мумкин эмас
;
лизинг хизматлари бозори фаолиятида минтақавий
номутаносибликлар
мавжудлиги сабабли
лизинг хизматлари бозорининг
40% га яқини Тошкент шаҳрига
тўғри келади
ва лизинг инвестицияларидан
технологик
модернизациялашда фаол
фойдаланиш
имкониятини чеклайди. Бу лизингнинг моҳияти, кадрлар малакаси
даражаси, лизинг компаниялари, брокерлик ва консалтинг фирмалари ва минтақа
миқёсида лизинг бозорининг барча иштирокчиларига хизмат кўрсатиш тузилмалари
тармоғининг етарли даражада ривожланмаганлиги;
лизинг хизматлари бозори тўғрисида тизимли ва фойдаланиш мумкин бўлган
ахборот таъминоти етарли даражада эмаслиги, лизинг компаниялари, мижозлар
(CRM
), лизинг амалиётларини
ўтказиш
шартлари ва механизмлари ҳақидаги
маълумотлар чекланганлиги
билан боғлиқ
.
Лизинг инвестициялари
механизми ривожланган кўплаб
мамлакатларда
лизингни ривожлантириш бўйича давлат дастурлари ишлаб чиқилиб, умуман бутун
ҳудудда, тармоқлар ёки алоҳида минтақаларда жорий этилган.
24
Лизинг компаниялари
рақобатбардошлигини ошириш, диверсификация қилиш ва мижозлар базасини
кенгайтириш мақсадида
инновацион, истеъмолчи, тезкор ва иккиламчи лизинг
хизматларини
илгари
суриш
орқали
бозорнинг
янги
сегментларини
24
Criteria for Rating Japanese Equipment Lease Securitisations; Special Report Fitch IBCA, Inc..Akihiro Yamada, Vas Kosseris,
Jill M. Zelter, Finance Company Capital Standards - 1999. Thomas J. Abruzzo, Roger W. Merritt, Rui J. Pereira, Philip S. Walker,
Jr., Christopher D. Wolfe, Matthew E. O’Callaghan, Fitch IBCA’s
, November 15, 1999, The Leasing Cycle - Examining Overseas
Opportunities. SudhirP.Amembal, TheInternationalLeasingEncyclopedia
32
ривожлантиришни ҳисобга олган ҳолда мамлакатимизда лизинг муносабатларини
ривожлантиришнинг узоқ муддатли стратегияси ишлаб чиқилиши керак.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, Ўзбекистонда лизинг
инвестицияларини
ривожлантириш стратегиясининг устувор йўналишлари
қуйидагиларни қамраб олади
:
лизинг тўғрисидаги қонун ҳужжатларини такомиллаштириш, у лизинг олиш
эҳтимоли бўлганлар ва лизинг берувчилар доирасини кенгайтириш, қонун
ҳужжатларида
истеъмол, қайтарилувчи
,
тезкор
лизинг ва левериж
лизинг, юридик ва
жисмоний шахсларнинг эҳтиёжларини тўлиқ қондиришга ёрдам берувчи
интеллектуал мулк мақсулотлари ва бошқа объектларни лизингга беришни
ривожлантириш имкониятлари билан боғлиқ
;
иқтисодиётнинг реал сектори, хусусий тадбиркорлик субъектларининг лизинг
лойиҳаларини молиялаштириш учун хорижий кредит линиялари ва халқаро молия
институтлари маблағларини жалб этиш
;
лизинг лойиҳаларини қайта молиялаштириш механизмини жорий этиш ва улар
бўйича Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришни қўллаб
-
қувватлаш фонди
томонидан кафолатлар бериш халқаро молия институтларининг жалб этилган
молиявий ресурслари
,
шунингдек, лизинг амалиётларини молиялаштириш учун
кредит линияларини очиш механизмини амалга оширишга мутаносибдир
;
ҳудудий
табақаланишни камайтириш, лизинг олувчилар учун қулай шарт
-
шароитлар яратиш ва уларга жойларда
,
шу жумладан эркин иқтисодий, инновацион ва
кичик саноат зоналарида сифатли хизмат кўрсатиш, лизинг
компаниялари
филиалларини республика ҳудудларида ташкил этиш, шунингдек, ҳамкор
компанияларнинг ҳудудий тармоқларидан фойдаланиш;
янги бутланган техникани
етказиб беришни ташкил этиш ва юқори технологияли модулларни (масалан,
агросаноат мажмуасининг
қайта ишлаш корхоналари учун) жорий этиш орқали ягона
техникани етказиб беришнинг анъанавий лизинг механизмидан технологик лизинг
концепциясига ўтиш; ускуналар синергик ва мультипликатив самара берувчи
қўшимча
қиймат занжири бўйлаб етказиб берилса, кластерли
лизинг технологиялари, бизнес
-
режани тайёрлашдан тортиб ходимларни ўқитишгача бўлган «калит топшириш»
лизингини жорий этиш; инновацияларни молиялаштиришнинг мослашувчан воситаси
сифатида инновацион лизинг механизмини жорий этиш (ҳозирги босқичда
инновацион лизинг юқори технологияли ускуналарни бозорга олиб чиқишнинг асосий
шаклларидан бирига айланиб бормоқда). Инновацион лизингдан фойдаланиш нафақат
иқтисодиётнинг
реал сектори корхоналари инновацион жозибадорлигини ошириб
қолмай, балки лизинг хизматларининг тўлиқ
тўплами
(full-service leasing)
сингари
инновацион турларини ҳам жорий этиш имкониятини яратади;
лизинг компаниялари фаолиятининг барча йўналишларида маълумотларни
йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва узатиш жараёнларини автоматлаштиришга
қаратилган
рақамли технологиялар ва платформа ечимларини жорий этиш, бу катта
маълумотлар
(Big Data)
га асосланган бизнес
-
таҳлил
(БТ) усулларидан фойдаланиш
имконини беради.Бунинг учун маълумотларни йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва узатиш
(рақамли «Агрегатор», «
Showroom
» виртуал
B2B
савдо платформаси), шу жумладан,
маълумотлар марказларини яратиш лойиҳаларида иштирок этиш учун технологик ва
дастурий инфратузилмани яратиш талаб этилади. Компаниялар фаолиятининг барча
йўналишларидаги жараёнларни автоматлаштириш, уларни электрон ҳужжат
айланмасига
ўтказиш, компания бошқарувининг интеграциялашган тизимларини
жорий этиш
зарур, бу эса барча бизнес жараёнларни имкон қадар шаффоф қилиш
,
инсон омили билан боғлиқ нохолисликни
бартараф этиш, рақамли технологиялардан
«Агрегатор»
лизинг хизматлари бозорини ривожлантириш воситаси сифатида
фойдаланиш
имконини беради;
33
аҳолининг уй
-
жой, енгил
автомобиллар, маиший техника, мебель
ва бошқа
қимматбаҳо уй
-
рўзғор буюмларини сотиб олишда харид қобилиятини ошириш
ҳисобига маҳсулот сотиш ҳажмини ошириш мақсадида ихтисослаштирилган (кэптив)
(масалан,
автомобилсозлик
саноатида)
лизинг
компаниялари
,
шунингдек,
микролизинг институтини
ташкил этиш (хусусий ва кичик фирмалар, оилавий
тадбиркорлик ва касаначиликни
қўллаб
-
қувватлаш, хусусан, сабзавот ва мевалар
,
озиқ
-
овқат, чорвачилик маҳсулотларини қайта ишлаш учун кичик ускуналар
ва
тикув
ускуналарини лизингга бериш);
лизинг компанияларининг қимматли қоғозларини чиқариш ва муомалага
киритиш
механизмини жорий этиш, бу уларнинг ресурс базасини кўпайтириш,
шунингдек, лизингнинг якуний баҳосини
пасайтириш, мулкнинг
жадал эскириш
механизмидан фойдаланиш, машина ва ускуналарнинг иккиламчи лизингини
ривожлантириш, шунингдек асосий фондларнинг қолдиқ қийматини аниқлаш усулини
такомиллаштириш
имконини беради.
АДАБИЁТЛАР:
1.
Абдуллаев Ф.О. Иқтисодиётни модернизация қилишда лизинг хизматлари ва сервисини
ривожлантиришнинг ташкилий
-
иқтисодий омиллари (Хоразм вилояти мисолида) и.ф.н. илм.
дараж. олиш учун ёзилган диссерт. автореф. –
С.: СамИЭС, 2011. –
26.б.
2.
БазаровШ.Т. Содержание договора лизинга и совершенствованиеправовых основ его
применения. Автореф.диссер. на соискание ученной степени к.ю.н., 2021. –
34 с.
3.
Газман В.Д. Лизинг. Статистика развития. –
М.: ГУ ВШЭ, 2020.
- 592 c.
4.
Горемыкин В.В., Марусщак И.И., Яковлева И.Н. Финансово
-
экономическиймеханизм
лизинговых отношений. Т. 2: Монография. –
Москва: Русайнс, 2017., 346 с
.
5.
Газибеков Д.Г. ва б. Лизинг муносабатлари: назарияси ва амалиёти. –
Т.: Фан ва
технология, 2004
-308
с
.
ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТАРАҚҚИЁТ СТРАТЕГИЯСИНИ АМАЛГА ОШИРИШДА
АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИ КАПИТАЛ САМАРАДОРЛИГИНИНГ АҲАМИЯТИ
Б.
Усмонов
-
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
Жаҳоннинг йирик компанияларида капитални жалб қилиш, йирик лойиҳалар
бўйича инвестицион қарорлар қабул қилишда капитал самарадорлигини оширишнинг
илмий асосларини такомиллаштиришга йўналтирилган илмий тадқиқот ишлари
амалга оширилмоқда. Мамлакаитимизда ҳам бир қанча илмий
-
амалий ишлар олиб
борилаётган бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПФ
-60
сонли «
2022-
2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси» да
компаниялар капиталини самарадорлигини оширишга доир бир қанча мақсадлар
кўриб чиқилган бўлиб, хусусан, мамлакатда инвестиция муҳитини янада яхшилаш ва
унинг жозибадорлигини ошириш, келгуси беш йилда 120 миллиард АҚШ доллари,
жумладан 70 миллиард доллар хорижий инвестицияларни жалб этиш чораларини
кўриш, иқтисодиётда молиявий ресурсларни кўпайтириш мақсадида, келгуси 5 йилда
фонд бозори айланмасини 200 миллион АҚШ долларидан 7 миллиард АҚШ долларига
етказиш,
ҳамда
мамлакатимизда
капитал
ҳаракатини
босқичма
-
босқич
эркинлаштириш ҳамда йирик корхоналарни ва улардаги улушларни (акцияларни), шу
жумладан фонд биржаси орқали хусусийлаштириш
21
каби масалалар шулар
жумласидандир.
21
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
«2022
-2026
йилларга
мўлжалланган
янги
Ўзбекистоннинг
тараққиёт
стратегияси
тўғрисида» ги
фармони
ПФ
-60, 28.01.2022.
