STARS International University
19
Annotatsiya.
Ushbu maqolada O‘zbekistonda juda katta potensial talabga ega va yaqin
kelajakda keng joriy qilinishi kutilayotgan soha – islomiy moliyalashtirishni joriy qilishda
buxgalteriya hisobi va auditi masalalari ahamiyati ochib berilgan.
Maqolada islom moliyasi banklar va boshqa moliyaviy tashkilotlarda joriy qilinishi
mobaynida buxgalteriya hisobi va auditining xalqaro islom tashkilotlari bilan hamkorlikda
amalga oshirilishi O‘zbekiston iqtisodiyotiga tashqi investitsiyalarni jalb qilishda ahamiyati
va islom moliyasining barcha xizmat turlaridan keng qo‘llashda xalqaro islom tashkilotlari
standartlaridan foydalanishga zaruriyat borligi asoslangan. Shuningdek, O‘zbekistonda
islom moliyasi xizmat turlarini keng joriy qilish bo‘yicha ilmiy xulosa va takliflar taqdim
etilgan.
Kalit so‘zlar:
islom moliyasi, buxgalteriya hisobi va auditi, AAOIFI, standartlar, islom
darchasi, islom bank ishi.
Кириш
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 декабрда Олий
Мажлисга йўллаган мурожаатномаси асосида 2022 йил 20 апрелда Ўзбеки-
стон Республикасининг “Нобанк кредит ташкилотлари ва микромолиялашти-
риш фаолияти тўғрисида”ги Қонуни чиқди. Ушбу Қонун орқали Ўзбекистон-
да биринчи марта “исломий молиялаштириш” тушунчаси қонуний асосга эга
бўлди. Микромолия ташкилотлари томонидан исломий молиялаштиришга
оид хизматлар кўрсатишга қонунан рухсат берилди.
Ўзбекистон Республикасидаги айрим тижорат банклари томонидан ислом
дарчалари очиш бўйича ишлар амалга оширилмоқда, халқаро ислом молия
ташкилотлари маблағларини мақсадли равишда муробаҳа усулида молияла-
шитириш йўлга қўйилмоқда.
Шунингдек, хусусий молиявий ташкилотлар (шу жумладан, fintech компа-
ниялар) ислом тамойилларига тўғри келадиган муддатли сотиш ва лизинг
ташкилотлари (TAIBA лизинг) томонидан ислом молияси асослари бўйича
лизинг шартномалари таклиф этилмоқда.
Диний эътиқодларга таянган, фоиз, кредит ва шу каби банк хизматлари-
дан фойдаланишни истамаган (сўровларга асосан аҳолининг тахминан 40-
ISAYEV OYBEK BAXRAMOVICH
O‘zbekiston respublikasi
Bank-moliya akademiyasi
kengashi kotibi
Isaev@bfa.Uz
O‘ZBEKISTONDA ISLOMIY
MOLIYALASHTIRISHNI
JORIY QILISHDA
BUXGALTERIYA HISOBI
VA AUDITI MASALALARI
https://doi.org/10.47689/STARS.univer-
s i t y - 5 - p p 1 7 - 2 2
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
20
50% ва хусусий бизнес вакилларининг 40-50% банкка шу сабабдан мурожаат
қилмаяпти) аҳоли қатлами ва бизнес вакиллари учун исломий молиялашти-
риш тамойилларига асосланган банк хизмат турлари ва нобанк ташкилотла-
ри молиялаштириш хизматлари таклиф этилса, бу Ўзбекистон иқтисодиёти-
нинг янада ўсиши ва ҳалигача тўлиқ фойдаланилмаётган ички инвестиция
имкониятларидан тўла фойдаланишга катта туртки бўлади.
Шунинг билан бирга, Ўзбекистонга қўшимча ташқи инвесторларни жалб
қилиниши ҳам жуда катта аҳамиятга эга эканлигини ҳисобга олган ҳолда, шу
кунгача инвестиция қилишда ислом молиясининг кенг жорий қилинмаган-
лиги ва қонуний асослар яратилмаганлиги сабабли инвестиция қилолмаган
бизнес вакиллари ва йирик инвесторлар учун битта муҳим жиҳатлардан бири
шуки, Ўзбекистондаги барча исломий молиялаштириш механизмлари асоси-
да иш юритаётган банк ва ташкилотларда халқаро ислом молия ташкилотла-
ри бухгалтерия ҳисоби ва аудити стандартлари асосида иш юритилишидир.
Ўзбекистонда ислом молияси хизмат турларининг кенг жорий қилиниши-
нинг асосий мезонларидан бири бу Ўзбекистон Республикаси Марказий бан-
ки, банклар ва банклар фаолияти тўғрисидаги қонунларга, солиқ ва фуқаро-
лик кодексларига, шунингдек, бухгалтерия ҳисоби ва аудити ҳужжатларига
ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ёки алоҳида қонун қабул қилиш орқали
амалга оширилишидир.
Халқаро ислом молия ташкилотлари ҳамда чет давлатлардаги ислом мо-
лияси хизмат турларини кўрсатаётган етакчи банклар билан ҳамқорликда
Ўзбекистондаги тижорат банкларида ҳамда бошқа хусусий молиявий таш-
килотларда ислом молияси хизмат турларини кенг жорий этиш бўйича катта
ишлар олиб борилмоқда, аммо шу билан бирга, ислом молиясининг ўзига хос
хусусиятларини яхши англаб ва унинг бухгалтерия ҳисоби ва аудити бора-
сида ҳам асосий стандартларига амал қилган ҳолда ташкил этиш долзарб
масала ҳисобланади.
Тадқиқот методологияси
Мавзуни илмий ўрганиш, таҳлил ва тадқиқ этиш жараёнида тизимли таҳ-
лил, статистик таҳлил каби усулларидан фойдаланилган. Мақолада, ислом
молияси бўйича амалга оширилган ишлар, бу борадаги чет эл тажрибасидан
келиб чиққан ҳолда ислом молияси хизмат турларини Ўзбекистонда кенг жо-
рий қилишда бухгалтерия ҳисоби ва аудити стандартларига амал қилишнинг
зарурий жиҳатлари кўриб чиқилган.
Ислом молиясини жорий қилиш бўйича мавжуд бўлган илмий тадқиқот-
ларни ўрганиш, турли тажрибаларни солиштириш, статистик маълумотлар-
ни ўрганиш ва иқтисодий жиҳатдан таққослаш ва таҳлил қилиш, мантиқий
фикрлаш, илмий абстракциялаш, маълумотни гуруҳлаш усулларидан кенг
фойдаланилган.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси
Сўнгги 20-25 йилда ислом молияси жадал суръатларда ривожланмоқда ва
бу ривожланиш асносида кўплаб стандартлар ҳам яратилмоқда, шу жумла-
дан, бухгалтерия ҳисоби ва аудити соҳасида.
Жаҳонда ислом молияси бўйича бухгалтерия ҳисоби ва аудити стандарт-
лари бўйича энг обрўли ташкилот бу шубҳасиз AAOIFI ҳисобланади.
STARS International University
21
AAOIFI (Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions)
– Баҳрайн қироллиги пойтахти Манама шаҳрида жойлашган, ислом молия му-
ассасалари ва соҳанинг бошқа иштирокчилари учун шариат стандартлари
(қоидалари) ишлаб чиқиш, уларни тарғиб қилиш, ушбу соҳа доирасида мута-
хассислар етиштириш, уларни имтиҳон қилиш ва малакасини ошириш билан
шуғулланувчи мустақил халқаро ташкилотдир.
Ушбу ташкилотнинг асосий функциялари (1) ислом молия ташкилотлари
фаолияти ва молиявий ҳисоботларини шариат тамойилларига мувофиқлиги-
ни таъминлаш ва (2) молия бозорларини ислом молияси қоида ва тамойил-
ларга мослигини ва шу орқали тармоқ ривожини таъминлашдир. Ташкилот
мақсадлари: ислом молия муассасалари бухгалтерлик ҳисоби ва аудитига
алоқадор қоидалар ишлаб чиқиш, эълон қилиш ва шарҳлаш; тренинглар, се-
минарлар ўтказиш/ташкил қилиш, даврий ахборот маълумотномалари (бюл-
летенлари) нашр этиш, илмий тадқиқотлар ўтказиш ва уларни амалга татбиқ
қилиш, шу ва шу каби бошқа воситалар орқали ислом молия муассасалари
бухгалтерия ҳисоби ва аудитига алоқадор ғоя/фикрларни кенг тарғиб қи-
лиш; ислом молия институтлари учун бухгалтерия ҳисоби ва аудит стандарт-
ларини қайта кўриб чиқиш ва лозим бўлса ўзгартириш.
Юқорида қайд қилинганидек, AOIFI фаолияти ислом молия ташкилотла-
рининг молиявий ҳисоботларидан фойдаланувчиларнинг (шу жумладан, по-
тенциал инвесторларнинг) ушбу ташкилотлар тақдим қиладиган маълумот-
ларга ишончини ошириш ҳамда ушбу инвесторларни ўз маблағларини ислом
молия муассасаларига инвестиция қилиш, омонатга қўйиш ҳамда уларнинг
хизматларидан фойдаланишга ундашга қаратилган.
AAOIFI 1990 йилда ташкил этилган ва 1991 йил 27 март куни Баҳрайнда
расман рўйхатга олинган ва унинг таъсисчилари қуйидагилардир: Ислом
тараққиёт банки, Dallah Al-Baraka, Faysal Group (Dar Al Maal Al Islamici), Al
Rajhi Banking & Investment Corporation, Қувайт молия уйи ҳамда Ал-Бухорий
жамғармаси. 45 дан ортиқ мамлакатлардан марказий банклар, ислом мо-
лия муассасалари, ҳисоб-китоб (бухгалтерия), аудиторлик фаолияти билан
шуғулланувчи ташкилотлар ҳамда ҳуқуқ ва банк-молия соҳасида фаолият
юритувчи бошқа ташкилотлар бугунги кунда AAOIFI аъзоси ҳисобланади.
AAOIFI томонидан чиқарилган шариат, бухгалтерлик ҳисоби аудит, ахлоқ ва
бошқарувга оид 100 га яқин стандартларни аъзо ташкилотлар ўз фаолият-
лари доирасида фаол қўллаб келмоқдалар. AAOIFI таркибий тузилмаси Бош
Ассамблея (Олий кенгаш), Васийлик кенгаши, Ижроия қўмитаси ва Бош ко-
тибиятдан иборат. Техник кенгашлар ҳам мавжуд, хусусан (1) Бухгалтерия
ҳисоби ва аудит стандартлари кенгаши, (2) Шариат кенгаши, (3) Бошқарув
ва ахлоқ кенгаши.
AAOIFI’нинг шариат ва бошқарув стандартлари Сарф, Кафолат, Ҳавола,
Муробаҳа, Ижара, Салам, Истисна, Мушорака, Музораба; Аккредитив, Жуала,
Сукук, Қарз, Вакала, Такафул, Таварруқ, Вақф, Закот, ходимлар ёллаш; анъ-
анавий банкни ислом банкига айлантириш, ликвидликни бошқариш, Шариат
кенгашлари каби 60 дан ортиқ мавзуни қамраб олган. Ундан ташқари молия
ҳисобини юритиш ва ҳисоботлар тайёрлаш бўйича 40 дан ортиқ стандарт-
лар қабул қилинган.
Ислом молия муассасалари учун бухгалтерия ва аудиторлик ташкило-
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
22
ти AAOIFIнинг 2022 йилнинг 15-16 май кунлари Баҳрайн пойтахти Манама
шаҳрида бўлиб ўтган 20 йиллик анжумани давомида Ўзбекистоннинг “Islamic
Business and Finance” корхонаси билан ҳамкорлик шартномаси имзоланди.
Эндиликда ушбу шартнома доирасида AAOIFI халқаро стандартлари (меъёр-
лари) асосида Ўзбекистонда мутахассисларни тайёрлаш, синовдан ўтказиш
ва сертификатлаш амалга оширилиши мумкин бўлади. Шартномага кўра, Ўз-
бекистонда ташкил этиладиган марказ AAOIFI’нинг қуйидаги йўналишлари-
да мутахассислар тайёрлаш ва синовларни ташкил этиш билан шуғулланади:
-ислом молияси бўйича сертификатланган профессионал бухгалтер (CIPA);
-шариат бўйича сертификатланган маслаҳатчи ва аудитор (CSAA);
-молия ҳисоби стандартлари бўйича моҳирлик сертификати (CPFAS).
Исломий молиялаштиришнинг анъанавий молиялаштиришдан асосий
фарқи шундан иборатки, исломий молия фойда ва зарарни бўлишиш ҳамда
реал активларга асосланган молиялаштиришни ўзида намоён қилади. Бо-
шқача қилиб айтганда, исломий молиялаштириш шерикчиликка, ҳамкорлик-
ка асосланган. Бунда исломий банклар мижоз талаби бўйича объектни қуриб
бериши, асбоб-ускуналар, товар, хом ашёлар сотиб олиб бериши ёки уларни
ижарага бериши мумкин. Молиялаштириш асосида савдо амалиёти ётади.
Пул муомала воситаси сифатида кўрилади, яъни пулнинг ўзини фоизга ёки
бирон-бир наф/фойда эвазига қарз сифатида бериш тақиқланади.
Бугунги кунда тадбиркорларга қисқа муддатли (1 йил мобайнида қайта-
риладиган) савдони молиялаштириш линиялари бўйича бир нечта маҳаллий
банклар томонидан ислом молияси хизмати кўрсатилмоқда. Бунда Муробаҳа
молиялаштириш усули ишлатилиб, асосан хомашё ва ускуналар сотиб олиш
учун мўлжалланган. Бундан ташқари, бир қанча хусусий ва акциядорлик ком-
паниялари орқали ислом тамойилларига тўғри келадиган муддатли сотиш
ёки лизингга асосланган хизмат турлари ҳам таклиф этилмоқда.
Айрим лизинг компаниялари мижозларга ижара (исломий лизинг) хизма-
тини йўлга қўйган бўлиб, бунда мижозларга фоизсиз лизинг шартномаси,
яъни асбоб-ускуналарни сотиб олишда уларнинг устига компаниянинг уста-
ма ҳақини қўйган ҳолда муддатли бўлиб-бўлиб бериш орқали маблағларни
қайтариш имконияти мавжуд. Шу каби шартларда, Ўзбеклизинг, Таиба ли-
зинг компаниялари ва бир қанча хусусий молиявий ташкилотлар автомо-
биль, кўчмас мулк ва маиший техникаларни муддатли тўлов асосида сотиш
хизматларини йўлга қўйганлар.
Ўзбекистонда исломий молиялаштириш учун зарур бўлган қонунчилик-
нинг йўқлиги ва мавжуд қонунчиликда бу тизимни ишлаши учун номутано-
сибликларнинг мавжудлиги юртимизда ислом молиясининг кенг жорий қи-
линиши учун тўсиқ бўлмоқда. Ўзбекистонда ислом молиясини кенг жорий
қилишда меъёрий хужжатларни мувофиқлаштириш ва янгиларини ишлаб
чиқишда Малайзия давлати тажрибасидан фойдаланиш катта фойда келти-
риши мумкин, чунки бугунги кунда Малайзия бу соҳада энг илғор давлат-
лардан бири ҳисобланади. Малайзиядаги қатор ислом молияси бўйича фун-
даментал шуғулланувчи олий таълим муассасалари амалиёт билан боғлаган
ҳолда ислом банкинги ва ислом молиясида чуқур изланишлар олиб бориш-
моқда, шунингдек, давлат миқёсида ҳам керакли маслаҳатларни бериб бо-
ришмоқда.
STARS International University
23
AAOIFI билан бирга, яна бир йирий ташкилот IFSB (The Islamic Financial
Services Board) Ислом молиявий хизматлар кенгаши - халқаро стандартлар-
ни белгиловчи ташкилот бўлиб, кенг маънода банк, капитал бозорлари ва
суғурта тармоқларини ўз ичига олган соҳа учун глобал пруденциал стан-
дартлар ва йўналтирувчи тамойилларни чиқариш орқали ислом молиявий
хизматлар саноатининг мустаҳкамлиги ва барқарорлигини тарғиб қилувчи
ва кучайтирувчи халқаро ташкилотдир. Ташкилот 2002 йилда ташкил этил-
ган ва Малайзия пойтахти Куала Лумпурда жойлашган.
IFSB соҳа билан боғлиқ масалалар бўйича тадқиқотлар олиб боради ва та-
шаббусларни мувофиқлаштиради, шунингдек, тартибга солувчилар ва соҳа
манфаатдор томонлари учун давра суҳбатлари, семинарлар ва конференци-
ялар ташкил қилади.
Анъанавий банкнинг ислом дарчалари фаолиятини AAOIFI ва IFSB томони-
дан ўрнатилган стандартларга мос келтириш керак.
AAOIFI томонидан Бухгалтерия ҳисоби стандартлари бўйича қуйидаги
меъёрий хужжатлари мавжуд:
-Ислом молия институтлари томонидан молиявий ҳисоботнинг концептуал
асослари;
-AAOIFI молиявий ҳисобот учун концептуал асос;
-молиявий ҳисоб стандарти (МҲС) 1-сонли: ислом банклари ва молия ин-
ститутларининг молиявий ҳисоботларида умумий тақдимот ва ошкор қилиш;
-МҲС 1 - Молиявий ҳисоботларда умумий тақдимот ва ошкор қилиш;
-МҲС 3 - Мудораба молиялаштириш;
-МҲС 4 - Мушорака молиялаштириш;
-МҲС 7 - Салом ва параллель салом;
-МҲС 8 - Ижара ва Ижара Мунтақиа Биттамлик;
-МҲС 9 – Закот;
-МҲС 10 - Истисна ва Параллель Истисна;
-МҲС 12 - Ислом суғурта компанияларининг молиявий ҳисоботларида уму-
мий тақдимот ва ошкор қилиш;
-МҲС 13 - Ислом суғурта компанияларида ортиқчалик ёки тақчилликни
аниқлаш ва тақсимлаш асосларини ошкор қилиш;
-МҲС 14 - Инвестиция фондлари;
-МҲС 15 - Ислом суғурта компанияларидаги шартлар ва захиралар;
-МҲС 16 - Валюта операциялари ва хорижий операциялар;
-МҲС 18 - Анъанавий молия институтлари томонидан таклиф қилинадиган
исломий молиявий хизматлар;
-МҲС 19 - Ислом суғурта компанияларидаги бадаллар;
-МҲС 20 - Кечиктирилган тўловни сотиш;
-МҲС 21 - Активларни ўтказиш тўғрисида маълумот;
-МҲС 22 - Сегментлар бўйича ҳисобот;
-МҲС 23 – Консолидация;
-МҲС 24 - Ассоциацияланган корхоналарга инвестициялар;
-МҲС 26 - Кўчмас мулкка инвестициялар;
-МҲС 27 - Инвестиция ҳисоблари;
-МҲС 28 - Муробаҳа ва бошқа кечиктирилган тўловларни сотиш;
-МҲС 30 - Қийматининг пасайиши, кредит йўқотишлари ва оғир мажбури-
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
24
ятлар;
-МҲС 31 - Инвестиция агентлиги (Al-Wakala Bi Al-Istithmar);
-МҲС 32 – Ижара;
-МҲС 33 - Сукук, акциялар ва шунга ўхшаш воситаларга инвестициялар;
-МҲС 34 - Сукук эгалари учун молиявий ҳисобот;
-МҲС 35 - Рисклар захиралари;
-МҲС 36 - AAOIFI молиявий ҳисоб стандартларини биринчи марта қабул
қилиш;
-МҲС 37 - Вақф институтлари томонидан молиявий ҳисобот;
-МҲС 38 - Ваад, Хияр ва Таҳавут;
-МҲС 39 - Закот учун молиявий ҳисобот;
-МҲС 40 - Исломий молия дарчалари учун молиявий ҳисобот.
Хулоса ва таклифлар
Ўзбекистонда исломий молиялаштиришни жорий қилишда бухгалтерия
ҳисоби ва аудити масаласини ҳал қилишда қуйидагиларга эътибор бериш
лозим:
1.Ташқи инвестиция салмоғини кескин ошириш мақсадида чет эл исломий
давлатлардан йирик инвесторларни жалб қилиш учун AAOIFI ва IFSB молия-
вий ҳисобот стандартларига асосланиш керак.
2.Молиявий ҳисоботларни халқаро ислом молия ташкилотлари талаблари
асосида бажариш учун AAOIFI ва IFSB молиявий ҳисобот стандартларини
чуқур ўргатувчи ўқув дастурларини яратиш ҳамда чет элдаги йирик исломий
молия ташкилотлари билан тажриба алмашишни йўлга қўйиш керак.
3.Ўзбекистон Республикасининг меъёрий хужжатларига, шу жумладан,
бухгалтерия ҳисоби ва аудити борасида хужжатларга AAOIFI ва IFSB стан-
дартларига мослаштириш мақсадида тегишли ўзгартиришлар киритиш ке-
рак.
Ташаккурнома
Ушбу мақолани ёзишда AAOIFI нинг Бухгалтерия ҳисоби кенгашининг
МДҲ мамлакатларидан бўлган ягона аъзоси Хондамир Нусратхўжаев томо-
нидан берилган очиқ маълумотлардан фойдаланилганлиги сабабли, у киши-
га ўз миннатдорчилигимни билдираман.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Маж-
лисга Мурожаатномаси. https://president.uz/uz/lists/view/4057
https://islommoliyasi.uz/uz/about-aaoifi/
https://sof.uz/post/islom-moliyasi-boyicha-nufuzli-xalqaro-tashkilot-
ozbekiston-bilan-hamkorlik-ornatdi
https://aaoifi.com/accounting-standards-separated-2/?lang=en
