Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Semantic principles of word formation in German
Nigora MAKHMUDOVA
Karshi State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received August 2024
Received in revised form
10 August 2024
Accepted 25 September 2024
Available online
15 October 2024
This article discusses the problem of word formation, models,
types and methods of word formation, the opinions of a number
of scientists dealing with the issues of word formation in German,
as well as their classification based on the semantic principles.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5-pp100-105
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
word formation,
prefix,
affix,
suffix,
stem,
morpheme,
ablaut,
conversion,
derivation,
model,
tool.
Nemis tilida so‘z yasalishining semantik prinsiplari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
so’z yasalishi,
prefiks,
affiks,
suffiks,
o’zak,
morfema,
ablaut,
konversiya,
derivatsiya,
model,
vosita.
Mazkur maqolada so‘z yasalishi muammosi, so‘z yasash
modellari, turlari va uslublari, nemis tilida so‘z yasalishi masalalari
bilan shug‘ullangan bir qator olimlar fikrlari va shu bilan birga
ularning semantik prinsipga asoslangan klassifikatsiyasi o‘rganib
chiqilgan.
1
Associate Professor, Karshi State University. E-mail: nigoramahmudova@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
5 (2024) / ISSN 2181-3701
101
Семантические
принципы
словообразования
в
немецком языке
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
словообразование,
префикс,
аффикс,
суффикс,
основа,
морфема,
аблаут,
конверсия,
деривация,
модель,
инструмент
.
В статье рассматривается проблема словообразования,
модели, типы и способы словообразования, мнения ряда
ученых, занимающихся вопросами словообразования в
немецком языке, а также их классификация по
семантическому принципу
.
KIRISH
Tilning bugungi taraqqiyoti davrida so‘z yasalishi muammosi tilshunoslik fanining
alohida bo‘limi darajasiga ko‘tarildi. Bu, albatta, tilimizda so‘z yasovchi vositalarning
faollashuvi, ularning vazifa doirasining kengayishi, shuningdek, so‘z yasovchi yangi
unsurlarning paydo bo‘layotganligi bilan uzviy aloqadordir.
Har qanday tilning lug‘at boyligi yangi so‘zlar yasalishi orqali yanada boyib boradi.
Tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar, affikslar yordamida o‘sha tilga xos bo‘lgan modellar
asosida yangi so‘zlar hosil qilinishi so‘z yasalishi deyiladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Ma’lumki, klassik tilshunoslikda so‘z yasash turlari va uslublari, modellari asosan
morfologiyaning tadqiqot obyektidir. H.Paulning yozishicha, nemis tilida so‘z yasalishi
masalalari bilan qator olimlar shug‘ullangan.[1,385] Bu borada H.Paulning ”Til tarix
i
prinsiplari” asaridagi ”so‘z yasalishi va o‘zgarishining paydo bo‘lishi” nomli XIX bobidagi
bayon qilingan fikrlar so‘z yasalishi haqidagi darslik va qo‘llanmalarga asos bo‘lib xizmat
qildi. Nemis tilida so‘z yasalishi masalalari va qo‘shma so‘zlarning t
urli klassifikatsiyalari,
hatto modellari so‘nggi yarim asrda chop etilgan va qo‘llanib kelinayotgan leksikologiya
darsliklaridan o‘z o‘rnini olgan. Bu masala yuqorida ta’kidlanganidek A.Iskos,
A.Lenkovaning ”Olmon tili leksikologiyasi” darsligida 32
-87 be
tlardagi so‘z yasalishiga
bag‘ishlangan maxsus bob, K. Levkovskayaning ”Hozirgi zamon olmon tili leksikologiyasi”,
darsligidagi 110-
141 betlarda berilgan so‘z yasashga bag‘ishlangan maxsus bob, M.
Stepanova, I. Chernishovalarning ”Hozirgi zamon olmon tili leksikologiyasi” 76 –
141
betlar, L. Shevelyovaning ”Hozirgi zamon olmon tili leksikologiyasi” darsligidagi 51
- 97
betlarda berilgan so‘z yasalishiga salmoqli boblar bag‘ishlangan. Ushbu asarlarda nemis
tilida so‘z yasash usul va vositalari to‘la tahlil qi
lingan.
Taniqli olmon lug‘atshunosi Gyunter Kempke tomonidan tuzilgan ”Wörterbuch
Deutsch als Fremdsprache” [2,132] –
”Olmon tilini chet tili sifatida o‘rganuvchilar uchun
lug‘at” da so‘zga quyidagicha ta’rif berilgan: ”Das Wort –
mündlich oder schriftlich
gebrauc
hte kleinste im Text isolierbare selbständige sprachliche Einheit, die beim
Schreiben von anderen durch einen Zwischenraum getrennt wird eine bestimmte eigene
Bedeutung oder Funktion hat”.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
5 (2024) / ISSN 2181-3701
102
Ushbu so‘z ta’rifida so‘zning og‘zaki va yozma nutqda qanday qo‘llanilishi, ko‘rinishi,
yozilishi va maxsus ma’no va funksiyalarga ega ekanligini sodda va lo‘nda tarzda ko‘rsatib
berilgan.
Demak so‘z –
intuitiv berilgan, tayyor holda kundalik muloqotda qo‘llaniladigan
lingvistik birlik tushunchasidir.
So‘z ta’rifi bir
-
biriga bog‘liq bo‘lgan uch kategoriya –
tafakkur, til va tabiiy borliq
asosida amalga oshiriladi.
So‘nggi asr davomida so‘zga turli olimlar tomonidan turlicha ta’rif berib kelganlar.
Barcha ta’riflarni umumlashtirsak so‘zning akustik va semantik mutanosiblik, bir butunlik
(akustische und semantische Identität), morfologik barqarorlik (morphologische
St
abilität), sintaktik mobillik (syntaktische Mobilität) xususiyatlariga ega ekanligi
namoyon bo‘ladi [13].
Til sistemalardan tashkil topgan sistemadir (F.de Sossyur). So‘z til sistemasining eng
kichik, shu bilan birga nisbatan mustaqil birligidir [12].
Nemis tili leksik hamda grammatik morfemalar sistemasidan tashkil topadi. Ular bir
–
biri bilan aloqadordir. O‘zak morfema hamda so‘z yasovchi morfemalar (das
Wurzelmorphem und das Derivationsmorphem) so‘zning negizini tashkil qiladi. Mas.:
Tisсh –
ler, freund
–
lich.
Bir qancha negizlar qo‘shilsa, qo‘shma so‘zlar hosil bo‘ladi. Masalan: Die Tischlampe,
weltbekannt u.a.
Nutq jarayonida grammatik va leksik morfemalar qo‘shilib ketadi. M.: mach –
te,
Student
–
en, studier
–
st.
TAHLILLAR VA NATIJALAR
Nemis tilida Wortbildung -
so‘z yasalishi termini ikki ma’noda ishlatiladi. Birinchi
ma’noda aynan ”so‘z yasalishi” bo‘lsa, ikkinchi ma’noda ”so‘z yasalishi haqidagi ta’limot”,
so‘z yasash vositalari, qonun
- qoidalari, metod va modellari hamda yangi hosil
bo‘lgan
so‘zlarning ma’nolarini tahlil qilish demakdir. Hozirgi zamon nemis tilida so‘z yasash yangi
so‘zlar hosil qilishning eng sermahsul usullaridan hisoblanadi.
Asosiy so‘z yasovchi vosita sifatida olmon tilida so‘zlarning o‘zak va negizlarini
qo‘shish orqali qo‘shma so‘zlar hosil qilish, affiksatsiya usuli, tovushlarning tarixiy
almashuvi orqali (Lautwechsel), ablaut, umlaut, brexung (Ablaut, Umlaut, Brechung )
o
rqali so‘z yasash usullarini ko‘rib chiqish zarur.
Yangi so‘zlar so‘z o’zagi va negizi (Wortwurzel und Wortstamm) asosida yaratiladi.
O‘zak so‘zning asosiy ma’noga ega bo‘lgan eng kichik semantik va morfologik bo‘linmas
qismidir. O‘zak to‘la ma’noli butun bir so‘z sifatida ham mavjud bo‘lishi mumkin. M: Ha
us,
rot schnell. Nemis tilida asosan uch yoki to’rt tovushli strukturaga ega bo‘lgan o‘zak so‘zlar
ko‘p uchraydi, ular olmon tilidagi barcha o‘zak strukturalarning 82 foizini tashkil etadi.
Masalan: Tier, gut, laut, Macht.[3, 287]
So‘zning negizi
-
so‘z o‘zagi va affikslar bilan birga bir butun ma’noga ega bo‘lgan
birlikni tashkil etadi. Negiz so‘z o’zagi kabi nutq jarayonida kontekstda yaxlit birlik sifatida
ishlatiladi. M: Schuh/werke, Frei/heit. Fe’lning infinitiv formasidagi –
(
e)n suffiksi so‘z
o’zagiga taalluqli emas.
So‘z yasovchi o‘zak va negiz qarama –
qarshi o‘laroq mustaqil ma’noga ega emaslar,
affikslar ma’lum o‘zak yoki negizga qo‘shilgandagina ma’no kasb etadi.
Hind
–
Yevropa tillariga xos bo‘lgan affiksatsiya usuli bilan so‘z yasash (Ableitung )
deyiladi. O‘zak va morfemalarga affikslar qo‘shish yo‘li bilan yangi so‘zlar hosil qilinadi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
5 (2024) / ISSN 2181-3701
103
hamda affikslar qo‘shilishi bilan asos morfemalar ma’nosi motivatsiyasi yuzaga keladi. M.:
Studentenshaft, Bauerntum
–
bu so‘zlar umumlashtiruvchi ma’no kasb etmoqda.
Prefikslar -
so‘z, o‘zak yoki morfema boshiga qo‘shiladi. Bu usul hind –
yevropa
tillarida keng tarqalgan. Masalan: kennen
–
erkennen, Anerkennung.
Suffikslar so‘z yasovchi qo‘shimcha bo‘lib, so‘z, negiz yoki o‘zak oxiriga qo‘shiladi.
M.: Freund
–
freundlich, Freundlichkeit.
A.Iskos va A.Lenkovalar shunday yozadilar “…Das Suffix –
«schaft» hat neben der
Hauptbedeutung (Zustand, Beschaffenheit
–
Mutterschaft ) noch zwei andere: es ist
imstande, kollektive Bedeutung auszudrücken –
Mannschaft, Genossenschaft und kann
auch Gegenst
ände bezeichnen –
Briefschaft, Barschaft, Ortschaft. Das erschwert ihre
Klassifikation nach dem semantischen Prinzip...”.[4, 61]
Semantik prinsipga asosan nemis tili quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1. Shaxs kasb
–
hunarni ifodalashga xizmat qiluvchi suffixlar :
–
er
–
Leser
–
le
–
Sportler
–
ner
–
Schaffner
–
ling
–
Lehrling
–
in
–
Lehrerin
–
ent
–
Student
–
ant
–
Aspirant
–
or
–
Doktor
–
at
–
Kandidat
2. shaxsning kelib chiqishini ifodalovchi suffikslar:
–
ner
–
Amerikaner
–
aner
–
Hannoveraner
–
er
–
Italiener
–
e
–
Usbeke
–
in
–
Tschechin
3.Holatni ifodalovchi suffikslar (Suffix mit der Bedeutung ”Zustandsbezeichnung”) :
–
schaft
–
Vaterschaft
–
tum
–
Altertum
–
heit
–
Gesundheit
4. Jamoavijlik va umumiylikni ifodalovchi suffikslar (Suffixe mit der Bedeutung
”kollektive Beziehungen”):
–
schaft
–
Studentenschaft
–
tum
–
Bauerntum
–
ei
–
Kaptei
5.Abstrakt tushunchalarni ifodalovchi suffikslar:
–
heit
–
Dunkelheit
–
keit
–
Emigkeit
–
nis
–
Erkenntnis
–
ung
–
Haftung
–
schaft
–
Leidenschaft
6. Shaxsning kasbiy faoliyati turini belgilovchi suffikslar (Nomina actionis)
–
ei
–
Tischlerei
–
(er)ei
–
Dieberei
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
5 (2024) / ISSN 2181-3701
104
–
ung
–
Reinigung
7. Hodisaning sodir bo’layotgan joyini ifodalovchi suffikslar:
–
ei
–
Gießerei
–
(er)ei
–
Molkerei
8. ishning pirovard natijasini nomlovchi suffikslar (Nomina acti) :
–
ung
–
Sammlung
–
nis
–
Erlaubnis
–
tion
–
Formation
9. Ba’zi predmet nomlarini ifodalovchi suffikslar:
–
er
–
Wecker
–
ling
–
Fäustling
–
schaft
–
Barschaft
10. Kichraytiruvchi ma’noli suffikslar:
–
chen
–
Häuschen
–
lein
–
Tischlein
Nemis tilida to’liq hamda yarim prefikslar (Halbpräfixe) haqida L. Shevelyova
shunday deydi: ”Im Deutschen gibt es eine ganze Reihe von Präfixen und Halbpräfixen, die
deutlich das esm <Verstärkung> + <Bewärtung> die synonymische Reihe erweitern:
Präfixe un
-, erz-, ur-
: Halbpräfixe Haupt
- . Grund-, Kern-, Spitzen-, Bomben-, Riesen-,
Super-, Maxi-, Makro-; blitz-, blut-, mords- (Unmenge, Unsumme, Unzahl, Erzfeind, Erznarr,
Erschurke
–
sie steigern die negative Eigenschaft, die in der Bedeutung des Wortes
eingeschlossen ist): Unmensch, Unweib; Urgewalt (bekommt ein Sem mit positiver
Bewertung); Hauptproblem
–
Person; Grundfrage, -wiederspruch, - neigung, - wille, -
eindruck; Hauptbahnhof, -Arzt; Kernfrage, Spitzenleistung, Temperatur, Geschwindigkeit,
Riesenfreude, Mordshunger, -appetit, -kerl; blitzsauber, blutjung, - arm; kreuzbar, - dumm,
-fidel; Stockdumm, -taub, -
blind”.[5,72.]
Konversiya, bir so’z turkumidagi so’zning boshqa bir so’z turkumiga o’tib, yangi
so’z turkumiga mansub so’z hosil qilishi demakdir. Bunda yangi hosil bo’lgan so’zda
grammatik mohiyat, qisman ma’no o’zgarishi ro’y beradi. Ushbu qadimiy so’z yasash
mo
deli ko’plab tillarga xosdir. Masalan: dimlama –
dimlamoq, yemish - yemoq, otish -
otmoq, kulish - kulmoq va h.
XULOSA
Hozirgi zamon nemis tilida konversiya va boshqa so‘z turkumlaridan so‘z yasash
ham sermahsul usul hisoblanadi. Buyuk tilshunos Vilgelm fon Humbold o’z davrida
”so‘zdagi tovushlar bilan ma’nolarning payvandlashuvi qay tarzda va darajada ro‘yobga
chiqishi bi
z uchun haligacha jumboqligicha qolmoqda” deb ta’kidlab o‘tgan edi.
.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
:
1. L.Tobler. Über die Wortzusammensetzung. Berlin, 1868; H. Jakobi. Kompositum
und Nebensatz. Bonn, 1897. H.Paul. Prinzipien der Sprachgeschichte. M., 1960, S. 385-414.
2. Wörterbuch Deutsch als Fremdsprache von Günter Kempke unter Mitarbeit von
Barbara Seelig u.a. Berlin, 2000 XXXIII, 1329, Güten,500 Abb. S. 132
3. Городникова М.Д., Розин Е.В. Лексикология современного немецкого языка.
М. 1967 S. 287
4. A.Iskos, A.Lenkova, Deutsche Lexikologie. Leningrad, 1960. S. 61
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
5 (2024) / ISSN 2181-3701
105
5. L.W.Scheveljowa. Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache. Vorlesungen. M.
2004, S.72
6. Umarxo’jayev M.E.”Olmon tili leksikologiyasi” Andijon
- 2010
7. Xojiyev A. “So‘z yasalishi va leksika” Toshkent. Fan –
1991.
8. Taschenwörterbuch Russisch. Langenscheidt. Berlin und München. 2003
9. Turniyozov N., Turniyozova K., Xayrullayev X.“Struktur sintaksis asoslari” Tosh.
Fan
–
2009
10. Смирнова Г.А. “Операторное порождение слов на основе аппликативной
грамматики.” _М. Наука, 1972.
11. Stepanova M.D., Chernisheva I.I. Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache.
_M. 1975
12. Махмудова Н. Б. ДЕРИВАЦИОННЫЕ ОСОБЕННОСТИ В ПРОИЗВОДНЫХ
СЛОВАХ //СОВРЕМЕННЫЕ НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ: АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ,
ДОСТИЖЕНИЯ И ИННОВАЦИИ. –
2021.
–
С. 62
-64.
13. Nigora M. ANALYSIS OF SYNTAGMS IN WORD AND WORD COMBINATION
MODEL //ANGLISTICUM. Journal of the Association-Institute for English Language and
American Studies.
–
2021.
–
Т. 10. –
№. 6. –
С. 46
-51.
