Nemis tilida so‘z yasalishining semantik prinsiplari

Annotasiya

Mazkur maqolada so‘z yasalishi muammosi, so‘z yasash modellari, turlari va uslublari, nemis tilida so‘z yasalishi masalalari bilan shug‘ullangan bir qator olimlar fikrlari va shu bilan birga ularning semantik prinsipga asoslangan klassifikatsiyasi o‘rganib chiqilgan

Manba turi: Jurnallar
Yildan beri qamrab olingan yillar 2022
inLibrary
Google Scholar
ВАК
elibrary
doi
 
Chiqarish:
100-105
16

Кўчирилди

Кўчирилганлиги хақида маълумот йук.
Ulashish
Mahmudova, N. . (2024). Nemis tilida so‘z yasalishining semantik prinsiplari . Xorijiy Lingvistika Va Lingvodidaktika, 2(5), 100–105. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/foreign-linguistics/article/view/68066
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Annotasiya

Mazkur maqolada so‘z yasalishi muammosi, so‘z yasash modellari, turlari va uslublari, nemis tilida so‘z yasalishi masalalari bilan shug‘ullangan bir qator olimlar fikrlari va shu bilan birga ularning semantik prinsipga asoslangan klassifikatsiyasi o‘rganib chiqilgan


background image

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Зарубежная

лингвистика

и

лингводидактика

Foreign

Linguistics and Linguodidactics

Journal home page:

https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics

Semantic principles of word formation in German

Nigora MAKHMUDOVA

1


Karshi State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received August 2024

Received in revised form

10 August 2024
Accepted 25 September 2024

Available online

15 October 2024

This article discusses the problem of word formation, models,

types and methods of word formation, the opinions of a number

of scientists dealing with the issues of word formation in German,

as well as their classification based on the semantic principles.

2181-3701

2024 in Science LLC.

DOI:

https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5-pp100-105

This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (

https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru

)

Keywords:

word formation,

prefix,

affix,

suffix,

stem,

morpheme,

ablaut,

conversion,

derivation,

model,

tool.

Nemis tilida so‘z yasalishining semantik prinsiplari

ANNOTATSIYA

Kalit so‘zlar

:

so’z yasalishi,

prefiks,

affiks,

suffiks,

o’zak,

morfema,

ablaut,

konversiya,

derivatsiya,

model,

vosita.

Mazkur maqolada so‘z yasalishi muammosi, so‘z yasash

modellari, turlari va uslublari, nemis tilida so‘z yasalishi masalalari

bilan shug‘ullangan bir qator olimlar fikrlari va shu bilan birga

ularning semantik prinsipga asoslangan klassifikatsiyasi o‘rganib

chiqilgan.

1

Associate Professor, Karshi State University. E-mail: nigoramahmudova@gmail.com


background image

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

2

5 (2024) / ISSN 2181-3701

101

Семантические

принципы

словообразования

в

немецком языке

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

словообразование,
префикс,

аффикс,

суффикс,

основа,

морфема,

аблаут,

конверсия,

деривация,

модель,

инструмент

.

В статье рассматривается проблема словообразования,

модели, типы и способы словообразования, мнения ряда

ученых, занимающихся вопросами словообразования в
немецком языке, а также их классификация по

семантическому принципу

.


KIRISH

Tilning bugungi taraqqiyoti davrida so‘z yasalishi muammosi tilshunoslik fanining

alohida bo‘limi darajasiga ko‘tarildi. Bu, albatta, tilimizda so‘z yasovchi vositalarning
faollashuvi, ularning vazifa doirasining kengayishi, shuningdek, so‘z yasovchi yangi

unsurlarning paydo bo‘layotganligi bilan uzviy aloqadordir.

Har qanday tilning lug‘at boyligi yangi so‘zlar yasalishi orqali yanada boyib boradi.

Tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar, affikslar yordamida o‘sha tilga xos bo‘lgan modellar

asosida yangi so‘zlar hosil qilinishi so‘z yasalishi deyiladi.

ADABIYOTLAR TAHLILI

Ma’lumki, klassik tilshunoslikda so‘z yasash turlari va uslublari, modellari asosan

morfologiyaning tadqiqot obyektidir. H.Paulning yozishicha, nemis tilida so‘z yasalishi
masalalari bilan qator olimlar shug‘ullangan.[1,385] Bu borada H.Paulning ”Til tarix

i

prinsiplari” asaridagi ”so‘z yasalishi va o‘zgarishining paydo bo‘lishi” nomli XIX bobidagi
bayon qilingan fikrlar so‘z yasalishi haqidagi darslik va qo‘llanmalarga asos bo‘lib xizmat
qildi. Nemis tilida so‘z yasalishi masalalari va qo‘shma so‘zlarning t

urli klassifikatsiyalari,

hatto modellari so‘nggi yarim asrda chop etilgan va qo‘llanib kelinayotgan leksikologiya
darsliklaridan o‘z o‘rnini olgan. Bu masala yuqorida ta’kidlanganidek A.Iskos,
A.Lenkovaning ”Olmon tili leksikologiyasi” darsligida 32

-87 be

tlardagi so‘z yasalishiga

bag‘ishlangan maxsus bob, K. Levkovskayaning ”Hozirgi zamon olmon tili leksikologiyasi”,

darsligidagi 110-

141 betlarda berilgan so‘z yasashga bag‘ishlangan maxsus bob, M.

Stepanova, I. Chernishovalarning ”Hozirgi zamon olmon tili leksikologiyasi” 76 –

141

betlar, L. Shevelyovaning ”Hozirgi zamon olmon tili leksikologiyasi” darsligidagi 51

- 97

betlarda berilgan so‘z yasalishiga salmoqli boblar bag‘ishlangan. Ushbu asarlarda nemis
tilida so‘z yasash usul va vositalari to‘la tahlil qi

lingan.

Taniqli olmon lug‘atshunosi Gyunter Kempke tomonidan tuzilgan ”Wörterbuch

Deutsch als Fremdsprache” [2,132] –

”Olmon tilini chet tili sifatida o‘rganuvchilar uchun

lug‘at” da so‘zga quyidagicha ta’rif berilgan: ”Das Wort –

mündlich oder schriftlich

gebrauc

hte kleinste im Text isolierbare selbständige sprachliche Einheit, die beim

Schreiben von anderen durch einen Zwischenraum getrennt wird eine bestimmte eigene

Bedeutung oder Funktion hat”.


background image

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

2

5 (2024) / ISSN 2181-3701

102

Ushbu so‘z ta’rifida so‘zning og‘zaki va yozma nutqda qanday qo‘llanilishi, ko‘rinishi,

yozilishi va maxsus ma’no va funksiyalarga ega ekanligini sodda va lo‘nda tarzda ko‘rsatib

berilgan.

Demak so‘z –

intuitiv berilgan, tayyor holda kundalik muloqotda qo‘llaniladigan

lingvistik birlik tushunchasidir.

So‘z ta’rifi bir

-

biriga bog‘liq bo‘lgan uch kategoriya –

tafakkur, til va tabiiy borliq

asosida amalga oshiriladi.

So‘nggi asr davomida so‘zga turli olimlar tomonidan turlicha ta’rif berib kelganlar.

Barcha ta’riflarni umumlashtirsak so‘zning akustik va semantik mutanosiblik, bir butunlik
(akustische und semantische Identität), morfologik barqarorlik (morphologische

St

abilität), sintaktik mobillik (syntaktische Mobilität) xususiyatlariga ega ekanligi

namoyon bo‘ladi [13].

Til sistemalardan tashkil topgan sistemadir (F.de Sossyur). So‘z til sistemasining eng

kichik, shu bilan birga nisbatan mustaqil birligidir [12].

Nemis tili leksik hamda grammatik morfemalar sistemasidan tashkil topadi. Ular bir

biri bilan aloqadordir. O‘zak morfema hamda so‘z yasovchi morfemalar (das

Wurzelmorphem und das Derivationsmorphem) so‘zning negizini tashkil qiladi. Mas.:
Tisсh –

ler, freund

lich.

Bir qancha negizlar qo‘shilsa, qo‘shma so‘zlar hosil bo‘ladi. Masalan: Die Tischlampe,

weltbekannt u.a.

Nutq jarayonida grammatik va leksik morfemalar qo‘shilib ketadi. M.: mach –

te,

Student

en, studier

st.

TAHLILLAR VA NATIJALAR

Nemis tilida Wortbildung -

so‘z yasalishi termini ikki ma’noda ishlatiladi. Birinchi

ma’noda aynan ”so‘z yasalishi” bo‘lsa, ikkinchi ma’noda ”so‘z yasalishi haqidagi ta’limot”,
so‘z yasash vositalari, qonun

- qoidalari, metod va modellari hamda yangi hosil

bo‘lgan

so‘zlarning ma’nolarini tahlil qilish demakdir. Hozirgi zamon nemis tilida so‘z yasash yangi
so‘zlar hosil qilishning eng sermahsul usullaridan hisoblanadi.

Asosiy so‘z yasovchi vosita sifatida olmon tilida so‘zlarning o‘zak va negizlarini

qo‘shish orqali qo‘shma so‘zlar hosil qilish, affiksatsiya usuli, tovushlarning tarixiy

almashuvi orqali (Lautwechsel), ablaut, umlaut, brexung (Ablaut, Umlaut, Brechung )
o

rqali so‘z yasash usullarini ko‘rib chiqish zarur.

Yangi so‘zlar so‘z o’zagi va negizi (Wortwurzel und Wortstamm) asosida yaratiladi.

O‘zak so‘zning asosiy ma’noga ega bo‘lgan eng kichik semantik va morfologik bo‘linmas
qismidir. O‘zak to‘la ma’noli butun bir so‘z sifatida ham mavjud bo‘lishi mumkin. M: Ha

us,

rot schnell. Nemis tilida asosan uch yoki to’rt tovushli strukturaga ega bo‘lgan o‘zak so‘zlar
ko‘p uchraydi, ular olmon tilidagi barcha o‘zak strukturalarning 82 foizini tashkil etadi.

Masalan: Tier, gut, laut, Macht.[3, 287]

So‘zning negizi

-

so‘z o‘zagi va affikslar bilan birga bir butun ma’noga ega bo‘lgan

birlikni tashkil etadi. Negiz so‘z o’zagi kabi nutq jarayonida kontekstda yaxlit birlik sifatida
ishlatiladi. M: Schuh/werke, Frei/heit. Fe’lning infinitiv formasidagi –

(

e)n suffiksi so‘z

o’zagiga taalluqli emas.

So‘z yasovchi o‘zak va negiz qarama –

qarshi o‘laroq mustaqil ma’noga ega emaslar,

affikslar ma’lum o‘zak yoki negizga qo‘shilgandagina ma’no kasb etadi.

Hind

Yevropa tillariga xos bo‘lgan affiksatsiya usuli bilan so‘z yasash (Ableitung )

deyiladi. O‘zak va morfemalarga affikslar qo‘shish yo‘li bilan yangi so‘zlar hosil qilinadi


background image

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

2

5 (2024) / ISSN 2181-3701

103

hamda affikslar qo‘shilishi bilan asos morfemalar ma’nosi motivatsiyasi yuzaga keladi. M.:

Studentenshaft, Bauerntum

bu so‘zlar umumlashtiruvchi ma’no kasb etmoqda.

Prefikslar -

so‘z, o‘zak yoki morfema boshiga qo‘shiladi. Bu usul hind –

yevropa

tillarida keng tarqalgan. Masalan: kennen

erkennen, Anerkennung.

Suffikslar so‘z yasovchi qo‘shimcha bo‘lib, so‘z, negiz yoki o‘zak oxiriga qo‘shiladi.

M.: Freund

freundlich, Freundlichkeit.

A.Iskos va A.Lenkovalar shunday yozadilar “…Das Suffix –

«schaft» hat neben der

Hauptbedeutung (Zustand, Beschaffenheit

Mutterschaft ) noch zwei andere: es ist

imstande, kollektive Bedeutung auszudrücken –

Mannschaft, Genossenschaft und kann

auch Gegenst

ände bezeichnen –

Briefschaft, Barschaft, Ortschaft. Das erschwert ihre

Klassifikation nach dem semantischen Prinzip...”.[4, 61]

Semantik prinsipga asosan nemis tili quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1. Shaxs kasb

hunarni ifodalashga xizmat qiluvchi suffixlar :

er

Leser

le

Sportler

ner

Schaffner

ling

Lehrling

in

Lehrerin

ent

Student

ant

Aspirant

or

Doktor

at

Kandidat

2. shaxsning kelib chiqishini ifodalovchi suffikslar:

ner

Amerikaner

aner

Hannoveraner

er

Italiener

e

Usbeke

in

Tschechin

3.Holatni ifodalovchi suffikslar (Suffix mit der Bedeutung ”Zustandsbezeichnung”) :

schaft

Vaterschaft

tum

Altertum

heit

Gesundheit

4. Jamoavijlik va umumiylikni ifodalovchi suffikslar (Suffixe mit der Bedeutung

”kollektive Beziehungen”):

schaft

Studentenschaft

tum

Bauerntum

ei

Kaptei

5.Abstrakt tushunchalarni ifodalovchi suffikslar:

heit

Dunkelheit

keit

Emigkeit

nis

Erkenntnis

ung

Haftung

schaft

Leidenschaft

6. Shaxsning kasbiy faoliyati turini belgilovchi suffikslar (Nomina actionis)

ei

Tischlerei

(er)ei

Dieberei


background image

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

2

5 (2024) / ISSN 2181-3701

104

ung

Reinigung

7. Hodisaning sodir bo’layotgan joyini ifodalovchi suffikslar:

ei

Gießerei

(er)ei

Molkerei

8. ishning pirovard natijasini nomlovchi suffikslar (Nomina acti) :

ung

Sammlung

nis

Erlaubnis

tion

Formation

9. Ba’zi predmet nomlarini ifodalovchi suffikslar:

er

Wecker

ling

Fäustling

schaft

Barschaft

10. Kichraytiruvchi ma’noli suffikslar:

chen

Häuschen

lein

Tischlein

Nemis tilida to’liq hamda yarim prefikslar (Halbpräfixe) haqida L. Shevelyova

shunday deydi: ”Im Deutschen gibt es eine ganze Reihe von Präfixen und Halbpräfixen, die
deutlich das esm <Verstärkung> + <Bewärtung> die synonymische Reihe erweitern:
Präfixe un

-, erz-, ur-

: Halbpräfixe Haupt

- . Grund-, Kern-, Spitzen-, Bomben-, Riesen-,

Super-, Maxi-, Makro-; blitz-, blut-, mords- (Unmenge, Unsumme, Unzahl, Erzfeind, Erznarr,
Erschurke

sie steigern die negative Eigenschaft, die in der Bedeutung des Wortes

eingeschlossen ist): Unmensch, Unweib; Urgewalt (bekommt ein Sem mit positiver
Bewertung); Hauptproblem

Person; Grundfrage, -wiederspruch, - neigung, - wille, -

eindruck; Hauptbahnhof, -Arzt; Kernfrage, Spitzenleistung, Temperatur, Geschwindigkeit,
Riesenfreude, Mordshunger, -appetit, -kerl; blitzsauber, blutjung, - arm; kreuzbar, - dumm,
-fidel; Stockdumm, -taub, -

blind”.[5,72.]

Konversiya, bir so’z turkumidagi so’zning boshqa bir so’z turkumiga o’tib, yangi

so’z turkumiga mansub so’z hosil qilishi demakdir. Bunda yangi hosil bo’lgan so’zda
grammatik mohiyat, qisman ma’no o’zgarishi ro’y beradi. Ushbu qadimiy so’z yasash

mo

deli ko’plab tillarga xosdir. Masalan: dimlama –

dimlamoq, yemish - yemoq, otish -

otmoq, kulish - kulmoq va h.

XULOSA

Hozirgi zamon nemis tilida konversiya va boshqa so‘z turkumlaridan so‘z yasash

ham sermahsul usul hisoblanadi. Buyuk tilshunos Vilgelm fon Humbold o’z davrida
”so‘zdagi tovushlar bilan ma’nolarning payvandlashuvi qay tarzda va darajada ro‘yobga

chiqishi bi

z uchun haligacha jumboqligicha qolmoqda” deb ta’kidlab o‘tgan edi.

.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

:

1. L.Tobler. Über die Wortzusammensetzung. Berlin, 1868; H. Jakobi. Kompositum

und Nebensatz. Bonn, 1897. H.Paul. Prinzipien der Sprachgeschichte. M., 1960, S. 385-414.

2. Wörterbuch Deutsch als Fremdsprache von Günter Kempke unter Mitarbeit von

Barbara Seelig u.a. Berlin, 2000 XXXIII, 1329, Güten,500 Abb. S. 132

3. Городникова М.Д., Розин Е.В. Лексикология современного немецкого языка.

М. 1967 S. 287

4. A.Iskos, A.Lenkova, Deutsche Lexikologie. Leningrad, 1960. S. 61


background image

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

2

5 (2024) / ISSN 2181-3701

105

5. L.W.Scheveljowa. Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache. Vorlesungen. M.

2004, S.72

6. Umarxo’jayev M.E.”Olmon tili leksikologiyasi” Andijon

- 2010

7. Xojiyev A. “So‘z yasalishi va leksika” Toshkent. Fan –

1991.

8. Taschenwörterbuch Russisch. Langenscheidt. Berlin und München. 2003

9. Turniyozov N., Turniyozova K., Xayrullayev X.“Struktur sintaksis asoslari” Tosh.

Fan

2009

10. Смирнова Г.А. “Операторное порождение слов на основе аппликативной

грамматики.” _М. Наука, 1972.

11. Stepanova M.D., Chernisheva I.I. Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache.

_M. 1975

12. Махмудова Н. Б. ДЕРИВАЦИОННЫЕ ОСОБЕННОСТИ В ПРОИЗВОДНЫХ

СЛОВАХ //СОВРЕМЕННЫЕ НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ: АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ,
ДОСТИЖЕНИЯ И ИННОВАЦИИ. –

2021.

С. 62

-64.

13. Nigora M. ANALYSIS OF SYNTAGMS IN WORD AND WORD COMBINATION

MODEL //ANGLISTICUM. Journal of the Association-Institute for English Language and
American Studies.

2021.

Т. 10. –

№. 6. –

С. 46

-51.

Bibliografik manbalar

L.Tobler. Über die Wortzusammensetzung. Berlin, 1868; H. Jakobi. Kompositum und Nebensatz. Bonn, 1897. H.Paul. Prinzipien der Sprachgeschichte. M., 1960, S. 385-414.

Wörterbuch Deutsch als Fremdsprache von Günter Kempke unter Mitarbeit von Barbara Seelig u.a. Berlin, 2000 XXXIII, 1329, Güten,500 Abb. S. 132

Городникова М.Д., Розин Е.В. Лексикология современного немецкого языка. М. 1967 S. 287

A.Iskos, A.Lenkova, Deutsche Lexikologie. Leningrad, 1960. S. 61

L.W.Scheveljowa. Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache. Vorlesungen. M. 2004, S.72

Umarxo’jayev M.E.”Olmon tili leksikologiyasi” Andijon- 2010

Xojiyev A. “So‘z yasalishi va leksika” Toshkent. Fan – 1991.

Taschenwörterbuch Russisch. Langenscheidt. Berlin und München. 2003

Turniyozov N., Turniyozova K., Xayrullayev X.“Struktur sintaksis asoslari” Tosh. Fan – 2009

Смирнова Г.А. “Операторное порождение слов на основе аппликативной грамматики.” _М. Наука, 1972.

Stepanova M.D., Chernisheva I.I. Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache. _M. 1975

Махмудова Н. Б. ДЕРИВАЦИОННЫЕ ОСОБЕННОСТИ В ПРОИЗВОДНЫХ СЛОВАХ //СОВРЕМЕННЫЕ НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ: АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, ДОСТИЖЕНИЯ И ИННОВАЦИИ. – 2021. – С. 62-64.

Nigora M. ANALYSIS OF SYNTAGMS IN WORD AND WORD COMBINATION MODEL //ANGLISTICUM. Journal of the Association-Institute for English Language and American Studies. – 2021. – Т. 10. – №. 6. – С. 46-51.